«Шабыт» қаламгерлер клубы

Алматы, 2020

Достық

Бақыттың кілті – достықта,

Достықтың кілті – халықта.

Қожа Ахмет Яссауи

Адам баласы өзге жаратылыс атаулыдан көптеген қасиеттері мен қабілеті арқылы ерекшеленетіні анық. Біз сөз еткелі отырған «достық» ұғымы да адамға берілген көптеген ерекшеліктердің бірі. Достықтың адам өміріндегі алатын орны бір төбе. Олай дейтін себебіміз, достық ұғымы – саналы тіршілік иелерін бір-біріне жақындастыратын асыл құндылық.

Қандай да бір адам қоғамнан жырақ кетіп, жападан-жалғыз өмір сүре алмайтыны белгілі, өйткені адамзат қоршаған ортасыз, ал қоршаған орта адамзатсыз тұл болмақ.

Өмірдің өзі дәлелдегендей, кез келген адамның жан дүниесі екінші бір адаммен қарым-қатынасқа түсуді қажетсінеді. Себебі адам баласы сырын ақтарып, жан жарасын емдеуге жәрдем беретін, демеу болатын, қуанышын бөлісіп, қайғысына ортақ болатын жандарға зәру. Бұл – заңдылық. Біздің де жанымызға жақын, ойымызды ашық айтып, қашанда сырымызды теңдей бөлісіп, жанымыздан табылатын досымыз бар.

Қиындыққа тап болып жанымыз қиналса, Қызыр секілді қол ұшын созатын, қуанышқа кенелгенде бізден артық қуанатын, жанымызды терең ұғынатын жанашырымыз, қандай жағдай болмасын жанымыздан табылатын періште іспеттес асыл жандар – біздің достарымыз.

Ал сіз «дос» сөзінің түп-төркінін білесіз бе? «Естімеген елде көп» демекші, парсы сөзінен шыққан бұл сөз «сүйілген, сүйікті жар» деген мағынаны білдіреді екен. Дос немесе достық – адам өмірінің үлкен бір дара арнасы. Осынау ұлы ұғымға нақты анықтама беру де қиын. Себебі ол адамдардың өзіндік көзқарасы мен түсінік-пайымының деңгейіне сәйкес көрініс тауып, бағаланып жатады. Себебі адам арасындағы достықты сөз емес, сезім тудырады. Олай болса, «достық» сөзіне тереңірек үңіліп көрейік.

Достық – адамдардың бір-біріне адал, қалтқысыз сеніп, бір мүдделі, ортақ көзқараста болатын қасиеті. Ол – өзара жауапкершілік пен қамқорлықтың, рухани жақындықтың белгісі.

Достық – өмір үшін ең қажетті нәрсе, өйткені барлық игілікке түгел ие бола тұрса да ол адам өзіне жақын болар досын іздейді.

Достық деген, ең алдымен, екі адамның бір-біріне деген адалдығы. Өз кезегінде адалдық дегеніміз – рухани тазалық. Осы аталған рухани тазалықтан нағыз достық дүниеге келеді. Өмірге деген көзқарасы ортақ, дүниетанымы деңгейлес әрі бір-бірін оңай түсінетін жандар нағыз дос бола алады.

Достықтың қорғаушысы – шынайылық. Дос – басыңа түскен жағдайды өзгелерден артық түсінетін, яғни, әр жағдайды дәл сендей сезініп, түсіне алатын сенің екінші сыңарың. Сондықтан кез келген ісіңді оған тапсыра аласың не болмаса саған сеніп тапсырған істі дәл өзіңнің жұмысыңдай атқарасың. Өзгелерге өтініш айтар кезде сан ойланасың, кейде райыңнан да қайтасың. Ал дос – сенің жүз пайыз сеніміңдегі адам. Қалай айтсаң да жарасады. Оған барлығын ашық, бүкпесіз айта аласың.

Көне заман ойшылы Цицерон: «Достық өн бойына қаншама пайдалы дүниелерді біріктірген десеңші! Қайда барсаң да ол саған қызмет етеді. Ол барлық жерде бар, ол ешқашан мезі қылмайды, ешқашан да орынсыз килігетін жері болмайды. Ол сәттілікке жаңа сәулет береді, ол ортақтасқан сәтсіздіктер аз уақытта уытын жоғалтады», – деген екен.

Достық – сан бояулы қасиет, аяулы сезім сондықтан оны бір-екі ауыз сөзбен сипаттауға болмайды. Бұл сезім адамдардың өзара ықылас, медет бола білуінен, шынайы тілектес болуынан, жатсынбай жақын болып, өзіндей көріп кетуінен көрініс табады.

Достар арасында өзгелерге беймәлім жасырын сыр, құпия сақталады, олар жан дүниесі, ой өрісі, әлеуметтік көзқарасы жағынан егіз болады. Достардың қарым-қатынасы сөзсіз құрылады десе де болатындай…

Достық сезім көптеген ақын-жазушылардың шығармаларына арқау болған. Мына бір әңгіме желісі достықты дөп басып сипаттап берген:

Қалың қар жауған қыстың бір күні Арман қолына күрек алып, ауланы тазалауға кіріседі. Көрші үй жаққа қарап еді, үйге кіріп-шығатын жол бар екенін көреді. Ерте тұрып тазалаған болар деп ойлап қояды. Ертесі күні тағы қар жауады. Арман көршісінен қалыспайын деп, бұл жолы әдеттегіден жарты сағатқа ерте тұрады. Далаға шығып қараса, көрші үйдің есік алдындағы жолы тағы таза. Үшінші күні қар әдеттегіден көп жауған екен. Бұл жолы да Арман қар тазалауға ерте шыққанымен, көрші үйдің есігінің алды әдттегідей болып тұрғанын көреді. Көршісімен кездекен кезде Арман: «Есік алдындағы қарды тазалап үлгересің? Көрген сайын жолың ашық тұрады», – деп сұрайды. Көршісі оған: «Жолды қардан ешқашан тазалаған емеспін. Келіп-кететін достарымның көптігінен болса керек қар тапталып, жол өздігінен ашылып осылай болады», – дейді.

Міне, достарымыз көп болса, өмір жолымыз да түзу әрі таза болар еді.

Жоғарыдағы әңгімеден байқағанымыздай, «достық» деген – аяулы ұғым ақ ниетті адам баласының бірлігін сақтап, тірлігін жақтап, қашан да өмір көшін өркениетті жолға бастап келеді.

Достарыңызды жиі іздеңіздер, өйткені көптен бері аяқ баспаған жолдарды тікен жайлап кетеді

Руми

Адам өміріндегі достықтың орны

Ағаш – тамырымен,

Адам – досымен мықты.

Достық – адам өмірінің өзегі. Адам баласының бойына достық пен махаббат дәнегі ана құрсағында-ақ егіледі. Жерге түскен дәннің өнуіне күннің шуағы мен топырақтың жылуы қажет. Сол секілді әр сәбидің жүрек түпкірінде жатқан достық пен махаббат дәнегінің бүршік жарып, гүлденуіне едәуір уақыт керек. Баланың есі кіріп, сана-сезімі оянып, кемелдене бастаған шағында жүрегіндегі достық пен махаббат дәні бүршік жаруға талпынады. Ал бұл екеуінен бұрын балдырған бөбектер арасында жолдастық болады. Өйткені жолдастық – достық пен махаббаттың алғашқы баспалдағы. Жолдастық – достыққа жеткізеді, ал достық – асыл махаббатқа апарады.

Дана Абай өз заманында достық туралы:

Жүрегі жұмсақ білген құл,

Шын дос таппай тыншымас.

Пайда, мақтан – бәрі тұл,

Доссыз ауыз тұшымас, – деп жырлаған екен.

Ел арасында мынадай сөз бар:

«Адам өзін бақытты сезіну үшін 3 нәрсе болуы керек: бірінші, өзіңе ұнайтын, шабыт беретін сүйікті ісің; сені әрдайым түсініп, құрметтейтін жарың; қуаныш пен қайғыңа ортақ, сырыңды ұғар досың».

Қазақ халқында «дос» – киелі ұғым. Ата-бабамыздан келе жатқан қатаң қағида, рухани өсиет – достыққа адал болу.

Достыққа адалдық туралы жан тебірентерлік әңгіме-аңыз, өлең-жырлар қаншама десеңізші! Жүректі жарып шыққан небір туындыларды ұрпақ бойына сіңіріп, тәлім берген қазақ халқының достыққа деген көзқарасы мен түсінігі айрықша екені мәлім.

Қазақтың дәстүрлі әдебінде достыққа мұқият көңіл бөлінеді. Сол себепті де халық арасында достық туралы мақал-мәтелдер жетерлік:

Жақсымен жолдас болсаң, жетерсің мұратқа,

Жаманмен жолдас болсаң, қаларсың ұятқа.

Жаңа дос тапсаң да, ескі досыңды ұмытпа.

Күлме досқа, келер басқа.

Досы жоқ адам – тұзы жоқ тағам.

Дос жылатып, дұшпан күлдіріп айтады.

Досы жақсының, өзі де жақсы.

Дүниеде адамның жалғыз қалғаны – өлгені.

Айырылмастай досыңа қайырылмастай сөз айтпа.

Бұл мақал мен мәтелдер ата-бабамыздың достықты қадірлеп оның маңыздылығын ұғынып әрі көрсетіп кеткенінің айғағы деуге болады. Ал достықты ардақтау атадан мұра болған асыл іс екенін мына бір аңыздан байқуға болады:

Ертедегі жаугершілік заманында екі жауынгер төс қағыстырып, дос болады. Күндердің күнінде жаудың қолы тұтқиылдан шабуыл жасап, елдің мал-мүлкін тонап, азаматтарын айдап әкетеді. Досының тұқынға түсіп қалғанын естіген екінші батыр күздің қара суығына қарамастан өзенді кешіп өтіп, жау жатқан жағаға келеді. Анталаған жау әскері оны бас салып ұстап, тұтқынның сұрауымен қолбасшыға алып келеді. Жігіт қолбасшыға:

– Мен қолдарыңа түскен бір жауынгерге құн төлеп, сатып алуға келдім. Бірақ менің беретін мал-мүлкім жоқ, тек өмірімді ғана бере аламын. Өмірімді алып, досымды босатыңдар, – деп өтінеді. Қолбасшы:

– Жарайды, мен сені қыршыныңнан қимай-ақ қояйын. Маған сенің көздерің керек, екі көзіңді ойып аламын, – дейді оған.

– Ол да болсын, көзімді ал да, досымды босат, – дейді жігіт.

Жау жағы оның екі көзін ойып алып, досын тұтқыннан босатады. Әлгі жігіт тұтқыннан босаған досының иығына қолын салып, күлімдеп келе жатады.

Мұны көрген жаудың қолбасшысы: «Мынадай ерлері бар халықты бетпе-бет ұрыста жеңу қиын» деп, әскерлеріне шегінуге бұйрық берген деседі. Досының өмірі мен бас бостандығы үшін ер жігіт көзінен айырылғанына өкінген жоқ, керісінше, досының қауіптен құтылғанына риза болған еді.

Міне, тарихта ізі қалған шынайы достықтар қаншама қауіп-қатерлер мен апаттардың алдын алуға себеп болған.

Досқа деген сыйластық – әр адамның бойында болуы тиіс қасиет. Достар арасында сыйластық берік орын алар болса, адам өзін ешқашан жалғыз сезінбейді. Екіншіден, достардың бір-біріне деген құрметі зор болса, қиындықтан шығуда да, өмірдегі мақсатына жетуде де өзара демеу болмақ. Достары мен жолдастарын құрметтеп, олардан жақсылығын аямаған адамның айналасынан қорғаушы мен қолдаушылар қашанда табылады. Адам жан тыныштығына, қауіпсіз өмірге және сенімділікке достарының арасында болғанда ғана қол жеткізе алады.

Ақылды адам – жақындарымен ара-қатынасына сызат түскенде, оны қайта жаңғырта білген адам. Ал одан да ақылдысы – естілік танытып, досымен ешқашан жүз шайыспағаны.

Достар өзара сыйластық пен түсіністіктің баянды болуын қаласа, барлық істе бір-біріне түсіністікпен қарап, өз пайдаларынан бас тарта білуі керек. Ниеті мен іс-әрекеттерінде бір-біріне жанқиярлық таныта алмағандардың достығы қысқа әрі өтпелі болмақ.

Адамның досына адалдығы, оның қайғысын жүрегімен сезініп, қуанышын бөлісе алуымен өлшенеді. Досы жылаған кезде жыламаған, күлгенде қосылып күле алмаған адам адал дос балып жарытпайды. Шынайы достық пен бауырластық дос пен бауырлардың сын сағаттарда бір-бірін тастамауына байланысты. Қиын әрі қатерлі сәттерде досының жанынан табылмаған адам – опасыз адам.

Адамның бүкіл ісін шыбындаған аттай бас шұлғып, қолпаштай беретін достан гөрі оны сүрінген жерде қолтығынан демеген адам ғана нағыз дос. Айналасындағы адамдармен жиі сөзге келіп қалатын адамның достары да аз болады. Достарының көп әрі адал болғанын қалаған адам олармен болмашы нәрселер үшін айтысып-тартысудан сақтануы керек. Өзін сыйлай білген, қадірін жоғалтпаған адамды өзгелер да төбесіне көтереді.

Достық адалдық пен шынайылықты талап етеді. Ал өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам. Түлкідей жағымпазданып, иттей жарамсақтанып дос болғандардың достығы қыр аспайды.