Алматы, 2024

«Батылдық» ұғымы немесе батылдық деген не?

Батылдық – адам бойындағы ержүректікті, қайсарлықты, турашылдықты, еркіндікті, өжеттікті білдіретін жинақтаушы ұғым. Сын сағатта шешім қабылдай алу, қауіп-қатерге қарсы тұра білу, қиындықтан қорықпау сынды әрекеттер – батылдық көрінісі. Сондай-ақ батылдық ішкі жан-дүниенің кемелдігі, белсенділік, күрескерлік сияқты қасиеттермен тығыз байланысты. Қазақ халқы ешқашан «батылдық» пен «батырлықты» бөліп жарған емес. Ел мүддесімен ұштасатын ерліктің көрінісі бола білген ержүректік – батылдықтың алғышарттары.

Шымшықтан сұңқардың батылдығын күтпе, батылдық елі мен туған жері үшін күрескен отансүйгіштікті, қиындықта топқа түсер өжеттікті, тірліктің тетігін қолдан шығармаған ептілікті байқатады. Батылдық – көзсіздіктің көрінісі емес, сабырлы ақылдың әрекеті. Ол – азаматтықтың, көсемдік пен шешендіктің алғышарттарының бірі.

Батылдық жеке адамның қоғамдық қызметі барысында қалыптасады. Батылдыққа қарама-қарсы ұғым – батылсыздық.

Батылдық адам бойында қорқыныштың жоқтығы емес...

Қорқыныштардың түрлері бар, олар: биологиялық, әлеуметтік, экзистенциалды. Биологиялық топқа адам өміріне қауіп төнумен байланысты жайттар жатқызылады.

Әлеуметтік топ әлеуметтік статустағы қорқыныштарға жауап береді.

Экзистенциалды қорқыныштар адам интеллектісімен байланыстырылады және ол рефлексия шақыртады. Мысалы, уақыт алдындағы қорқыныш, адам өмір сүруінің маңыздылығы алдындағы қорқыныш. Бұл принципке сүйене келе: өрттен қорқу биологиялық категорияға, сахна алдындағы қорқыныш – әлеуметтік, өлім қорқынышы экзистенциалды қорқынышқа жатады.

Күнделікті өмірде, сонымен қатар, төтенше жағдай кезінде адам қорқыныш эмоциясымен бетпе-бет келеді. Ересек адамдарға қарағанда балаларда қорқыныш басымырақ болады.

Қорқыныш бәріміздің бойымызда бар. Алайда сол қорқынышты бағындыра білу, игере білу, тыя білу – батылдықтың басты белгісі. Расымен-ақ баршамыздың бойымызда қорқыныш бары анық, бірақ тек кейбіріміз ғана сол қорқынышты жеңіп, тізе бүктіре аламыз.

«Ұлы істерді ойланбастан жасау қажет. Себебі қауіп туралы ой сенің батылдығың мен жылдамдығыңды тежейді», – деп Юлий Цезарь айтып өткендей, соғыс кезінде әскердің бойынан табылуы тиіс қасиет – батылдық.

«Адам бойындағы асыл қасиеттерді дамыту үшін алдымен батылдық керек. Батылдық болмаса, адам баласы қалайша ақиқат іздейді, қалайша махаббатты қорғайды?» (Махатма Ганди). Ар-намысты сақтап, адамгершілікті дамыту да, дұрыс таңдау жасап, қалауың үшін күресу де, өзгелердің айтқанын саралап, көзсіз ермеу де батылдықтан бастау алатын әрекеттер легі.

«Босанарын біліп тұрып, байлауға түскен батылдыққа жатпайды» демекші, батылдықтың нендей әрекеттерде көрініс табатынын біле тұра, батылдыққа мүлдем жанаспайтын надандықтың бір белгісін осылайша айтып кеткен скиф философы Тоқсары. Қазіргі таңда өтірік өжеттік танытып, ғаламторда «батыр» атанып жүргендер де аз емес. «Оң қолың бергенді сол қолың көрмесін» деген сөзді жақсылық жасағанда ұмытпаған абзал.

«Абыройсыздықпен өмір сүргенше, батылдықпен өлген артық», – деген Сократ. Байқасаңыз, әуел баста айтып өткендей, бойдағы бар қасиетті бағыттаушы, бағдар беріп ақылға салдырушы – батылдық, міне, сол – адамға қажет асыл қасиет.

«Жаман деп жүргенiмiздi жақсы деуге батылымыз жеткен күнi бiздiң өмiрiмiзде ұлы кезеңдер басталады», – деп айтып өткен неміс философы Фридрих Ницше. Расымен де кей кездері ағаттығымызды мойындауда жалтарып, жаңа бастамаларға деген қорқынышымызды жеңе алмай жататын кездер болады. Бұл орайда, жаман деп білген «қате» пікірлерді жақсыға, яғни «дұрысқа» алмастыру арқылы ғана батылдыққа бір табан жақындаған болар едік. Мысалға, қазаққа тән руға, ұлтқа бөлінушілік шамадан тыс асып кетіп, келеңсіздік туғызып жатады. Жаман ұлт болмас, жаман адам болатынын ескере отырып, ұлт пен руға, ақ пен қара деп бөлуден аулақ болу қажет. Бойдағы бар күншілдік пен келемеждеуді мойындай білу асқан батылдықты талап етпес. Сондықтан батылдық тек қорқынышты жеңу ғана емес, жаман мінезбен күресуді де көздейді.

Ғұламалардың батылдық жайлы айтқан пікірлерінен назарға алар ойлар көп-ақ. Батылдықты тек ғана ержүректік, батырлық, табандылық деп шектеп қоя алмасымыз белгілі болды. Батылдық адам бойындағы барша қасиетті әрекетке жетелеп, еселеуге әсер ететін алып күш.

Ендігі кезекте батыл болу бізге не үшін керек деген сұрақ пайда болады. Осы сұраққа бірге жауап беруге тырысайық. Батылдық ұғымын жетік түсіндік деген ойдамын, енді сол батылдықтың біздің өмірімізде алатын орнын қарастырайық...

Жалпы, адам өмірі сан қилы екені сізге де мәлім. Кейде біз өзіміздің мүмкіндігіміздің ең биік нүктесінде, ал кейде керісінше, ең төменгі бөлімінде боламыз. Мүмкіндікті пайдалана білу де батылдыққа жатады, өзіңнің бойыңдағы ерекше қасиетті өзгелерге көрсете алу да батылдық! Мысалы, оқу орныңызда немесе жұмысыңызда бір жарыс болды делік. Ән айту немесе қойылым қою, ой жарыстыру немесе би жарысы бұлар маңызды емес, бірақ сіз осы жарыста өзіңіздің мүмкіндігіңізді көрсеткіңіз келді, сіз расымен өзгелерді таңғалдыра алатыныңызға сенімдісіз, міне, енді «Мен қатысамын!» деп бар жан айқайыңызбен, ынтаңызбен айтқалы тұрсыз... Кенеттен, сіздің бойыңызда бір күдік пайда болды да, көзіңіздегі лапылдап тұрған жалынды, алып ұшқан жүрегіңізді бір-ақ оймен су сепкендей сөндірді. Күмән әртүрлі болуы мүмкін: жеңіліс, өзгеге ұнамау, сөгіске қалу т.б. Расын айтсам, оның ешқандай да маңызы жоқ! Міне, міне-е-е, дәл осы уақыт сіздің батылдық жасауыңыз тиіс сәт! Бойыңыздағы бар ерік-жігерді қолға алып, осы бір күдікті жоққа шығарыңыз. Сонда ғана сіз, өзіңіздің жаңа қырларыңызды тек өзіңізге емес өзгелерге де көрсете аласыз!

Әр адамның бойында бір ерекше қабілет болады, оны біз «талант» деп те атаймыз. Сол талантты бар әлемге көрсету үшін де батылдық керек. Бойдағы бар ерекше қабілет Жаратқанның саған берген сыйы іспеттес. Оны жасырмай, ұдайы дамытып, қоғамға қызмет етуге бел байлау да аса оңай іс емес. Дей тұрғанмен, баршаға мәлім, талант 1% ғана болса, 99%-ы ерен еңбек пен қажымас қайраттың арқасы. Ал нәтижемен бөлісіп, сын пікірге ашық болу батыл адамдардың сөзсіз қолынан келері хақ. Бір сәт ойланып көріңіз, мүмкін сіз де қорқыныш пен күдіктің көлеңкесінен шыға алмай жүрген боларсыз? Жасағыңыз келген істі бастамай жатып тастаған кезіңіз болды ма? Ондай жағдай жиі қайталанып тұра ма? Не себептен?

Осы сұрақтардың өзінен-ақ «батылдық» соғыста қаза тапқан жауынгердің жүрегінде ғана емес, өзіңіз мойындап, ұға білген шешіммен пара-пар келер дүние екенін көруге болады. Себебі сырт көзден қорқып, бойдағы қабілетті сандыққа салу, өзгенің сөзінен жасқанып жасырыну «батыл адамның» қасиеттерінен болмасы мәлім.

Креативті ойлау. Мұны сіз қалай түсінесіз?! Меніңше, өзгелерге қарағанда, адамның ерекше ойлай алу қабілеті болар. Жағдайды басқа қырынан көре алу! Қызығы, осы қабілет бәріміздің бойымызда бар екен... Себебі әр адам жеке тұлға ретінде, сансыз ой мен тәжірибеге ие. Бірақ осы қабілетті өзгелерге көрсетуге келгенде жасқанамыз. Креативті ойлай алуымызды дамыта алмаған соң ол жадымыздa бір шаң басқан қорап секілді ашылмай қалып кетеді. Қазір бұрынғыдай бір сарындағы өмір ешкімді қызықтырмайды. Біз жаңашылдық, өзгешелік іздеудеміз! Бәлкім, сіздің ойыңызда әлемді өзгерте алатын бір керемет идея бар шығар! Өз ойыңызды айтуға жасқанбаңыз, еркін болыңыз, батыл болыңыз!

Критиканы қабылдай алу. Көп адамның бойында табыла кетер қасиет. Сынның түрі де көп, сөзі де көп. Дұрыс, орынды айтылған сынды қабылдап, одан әрмен бой түзеп, дами түсу батылдықты қажет ете ме? Әрине! Себебі айтылған сыни пікірді көтере алмай қолды бір сілтеп кететіндер қаншама. Ол дегеніміз – қорқақтық. Яғни, өзгерістер мен жаңа бастамаларға деген үрей болу мүмкін. Не болмаса, айтқанынан қайтпайтын қырсықтық. Қорқақтықтың белгісі бола білер ме екен? Ақиқатында, иә бола алады. Өйткені өзгенің дұрыс екендігін мойындау, онымен келісу өз қатесін мойындаудан бас тарту, «атақ-даңқыма» нұқсан келтіреді деген қорқыныштан да болуы әбден мүмкін. Егер батыл болса, барша ойды, пікірді, сынды қабылдап, саралап, өз пайдасына қолдана алады.

«Hide not your talents, they for use were made. What’s a sun-dial in the shade?» деген жақсы сөз бар ағылшындарда. Мағынасы: «Талантыңды жасырма, олар қолдану үшін жаратылған. Көлеңкеде тұрған құм сағаттың қажеті не?» Яғни, бойдағы бар қабілет – пайдаға асу үшін адамға берілген сый. Байқағаныңыздай, батылдық белгілі бір фобиялар немесе қорқынышқа қарсы тұрумен шектелмейді. Батылдық – өзіңмен бірге күресте табандылық танытып, мойындау, түсіну, саралау, қателікпен жұмыс жасап, жеңіске жету!

Ертедегі және қазіргі замандағы батылдық

Жоғарыда айтып өткендей, батылдықтың бірден-бір басты көрінісі – іштегі үрейді жеңу, қорқыныштарыңмен бетпе-бет келу. Олай болса кез келген адам, уақыт шектеуінсіз-ақ жігерлене түсіп, батылдық таныта алады емес пе? Дегенмен қаншама ғасырлар бұрынғы батырлық пен батылдықтың қазіргі заманның өлшемдерімен тепе-тең келмесі анық. Мысалға, баяғыда ержігіттің атқа мініп, қару асынғаны, елім-жерім деп жауға шапқаны батырлықтың айқын белгісі болған. Ал қазір қалай? Бейбіт заманда батыр атану мүмкін бе? Заманауи батылдық неге тең келер, оның түрлері қандай?

Кешегі хан-сұлтандар, би-шешендер, алаш зиялылары, айтыскер ақындар тарихта аты өшпес батылдықтың ұлттық идеясын қалдырып кеткен. Желтоқсанда бас көтерген қазақ жастары, ел намысын жат жерде қорғап келген спорт шеберлері, Қазақ атын күллі әлемге танытқан әнші, әртістер тағысын тағы көп-ақ. Ендеше, «ерте-ерте, ертеде…» дегізбестен, қысқа да болса қажет ақпараттармен бөліссек.