Адамның күні бойы жасайтын амалдары не өзі аңғарып, яғни саналы түрде, не түпсанадан қалыптасқан себептер нәтижесінде болады. Жаман әрекеттер түпсанада айрықша есте қалады. Баланың кез келген жаман ісінде, ең бірінші, жағымсыз іске не итермелегенін анықтап алған жөн. Өйткені перзенттің мұндай амалы назардан тыс қалмауы керек. Мәселен, бір жағдаятты қарастырайық: сіздің ішіңіз ауырып, дәрігерге бардыңыз. Одан сізді қарап шығуын, сұрақ қою арқылы ауырған ішіңіздің себебін табуын күтесіз. Мысалы, асқазандағы ескі жара өзіне сыр берді ме әлде тұрып қалған тағамнан уланып қалдыңыз ба немесе іштің бүріп ауруына басқа себеп болды ма? Соңында себебін тапқан соң ғана сізге лайықты дәрі-дәрмек жазып береді. Ал енді елестетіп көріңізші, дәрігер сізді қарамай, сізден ешқандай сұрақ қоймай, жағдайыңызды анықтамай дәрілер жазып берсе не болар еді? Ондай жағдайда дәрілер сіздің дертіңізге дауа болмақ түгіл, керісінше, денсаулық жағдайыңыздың түсуіне алып келеді.

Психологиялық ауытқулар физиологиялық ауытқулар секілді орын алады. Егер бала жағымсыз қылық жасаса, мәселен, інісін себепсіз ұрып жіберсе, айқай шығарса, жыласа және барлығын бірдей ұра берсе, демек, балада міндетті түрде бір психологиялық дерт бар деген сөз. Оны мазалаған ой-сезім ішкі әлемін қыж-қыж қайнатып, ұлғая түскен. Егер ата-анасы жақсы бақылаушы әрі тәрбиеші болса, олар бірден мәселенің себебін тауып, ең ұтымды тәсілін таңдайды және күрмеудің шешімін бірге шешеді. Проблема ескерілмеген жағдайда өскен үстіне өсе түседі...

Балалар неге өздерін нашар ұстайды?

Сіз өз балаңыздың жаман қылығына қынжыласыз ба? Себебін іздеп таба алмадыңыз ба? Мойымаңыз, әр уақытта есте сақтаңыз, өз балаңыздың түйіткілді мәселесінің себебін тапқаннан кейін ғана оған көмек қолын соза аласыз. Асылында, бала мына екі себептің салдарынан өздерін жаман жағынан көрсетеді.

1. Өзіне назар аудартуды талап етуі

Әркез назарда болу – бала үшін ең маңызды қажеттілік. Бала бұрыннан қалыптасқан әдістермен көпшіліктің көңілін өзіне аударта алмағандықтан, өздігінен теріс әрекетке көшуге мәжбүр болады. Ата-ананың міндеті – баланың осы қажеттілігін белгілі бір дәрежеде қанағаттандырып отыру. 

Бұл қажеттілік қаншалықты маңызды?

Шүбәсіз, барлық бала өздеріне назар аударуды талап етеді. Әдетте, олар қажеттіліктерін тәтті қылықтарымен сүйсіндіреді. Егер бала жағымды қылығымен көңіл аударта алмай қалса, жаман іс-әрекетімен айналасының назарын аудартады. Мәселен, ата-анасы күнделікті асын соңына дейін ұқыпты жейтін баласының жақсы қылығын ескермесе, бала көңіл аударсын деп жағымсыз әрекет жасап, өзіне қаратуы мүмкін.

«Осындай әрекетіммен ғана жақындарымды өзіме қаратамын» деп ойлап қалған балақайлар бір емес бірнеше рет табандылықпен қайталағанын сезбей де қалады. Мұндай жағдайда ата-ана баланың көңіл аударту ниетін ескергенін көрсету керек және оғаш қылығына «мен сенің бұныңды түсінуге қиналып тұрмын» деген сөздерді айтып, байсалды болу керек. Бірақ бұл сәтте өте жұмсақтық танытып, шектен тыс еркелетпеу керек. 

[Жақсы үлгі емес]

Ата-ана перзентінің көңіл аудару қажеттілігін кенеттен, тосыннан, күтпеген жерден қанағаттандырғаны абзал. Себебі бұл – жағымсыз қылықтардың тамырлануын алдын алып қана қоймай, баланың табиғи қажеттілігін қамтамасыз етеді. 

Баланың мақсатын қалай түсінсек болады?

Баласының оғаш әрекеттерін жатқа білетін ата-ана оның іс-қимылдарды көңіл аударту үшін жасап жатыр ма әлде жоқ па, аңғара алады. Егер ата-ана баласына көп уақыт бөліп, істің дұрыстығына көзін жеткізгеннен кейін, бала жағымсыз әрекетін мүлдем қойса, бұл баланың бастапқы мақсаты тек көңіл аударту болғанын білдіреді. 

Мүмкін, балаңыз сізден өзінше кек алып жатқан болар?

«Ата-анам мені түсінбейді» деп ойлайтын кейбір балалардағы түпсанада жасырылған жек көру сезімі түрлі себептердің әсерінен уақыт өте келе кек алу сезіміне айналып кетуі мүмкін. Әрине, бұл жағдай өмірде өте сирек кездеседі. 

Ата-анасының қай нәрсеге жүйкесі жұқаратынын біліп алған бала сол арқылы олардың мазасын алуға тырысады. Осындай жағдайда ата-ана, ең алдымен, баланың бұл іс-әрекетін елемей, баланы өзіне тартып, арада жақсы қарым-қатынасты қалыптастырған жөн. Бірақ кейін жағымсыз іс-әрекетімен жұмыс жасауды да ұмытпау керек. 

Балаңыз сіздің жүйкеңізге тиетін іс-әрекеттерді әдейілеп жасай ма? Сіздің көңіліңіз қалған немесе ашуланып тұрған сәтте балаңыз қуана ма? Егер бұл сұрақтарға жауабыңыз «иә, солай» болса, онда сіздің балаңыздың айызы қанып, «есемді қайтардым» деп немесе не үшін бұлай жасап жатқанының мәнісін түсінбеуі де мүмкін. Өш алуға тырысқан баланы ешкім жақсы көрмейтініне сенімдімін, мұндай бала мен ата-анасының арасында махаббатқа негізделген жақсы қарым-қатынас болуы қиын. Жүректерінде реніші болғандықтан, басқа балаларға да оның реніші көрініс тауып, мінезі әсер етіп тұрады. Өз ата-анасын да ренжіткісі келіп, әдейілеп өзгеше қылықтар жасайды. Мысалы, ата-ана белгілі себептерімен көңілсіз болғанда, бала күлуді дұрысырақ көруі мүмкін. Бірақ өздерін солай оғаш ұстау арқылы «міне, мен сіздерден кек алып жатырмын» деп ойламайды. Алайда ішкі жан дүниесінде жиналып қалған ашу-ыза жаман іс-әрекетке бағдарлауы ғажап емес. Мұндай жағдайларда ата-ана баласына ашуланбауы керек, баланың теріс қылықтары өзін қалай ұстау керектігін білмей қажығанының көрінісі екенін білу керек. Қандай қиын жағдай болмасын ата-ана баласының кек алудағы теріс әрекеттерін бірден сынға алмауы қажет. Себебі ата-ананың бірден қатты әрекет жасауы баланың қырсығып қалуына, кейін ара-қатынасты мүлдем үзуіне әкеліп соғады. Ата-ананың ең алғашқы мақсаты баламен эмоциялық байналысын қайта қалпына келтіруге негізделу керек. Ол үшін ілтипатпен шынайы жауап беру арқылы балаңызбен ашық, бүкпесіз әңгіме-дүкен құру керек. Өзара сүйіспеншілік пен сыйластыққа негізделген қарым-қатынас орнатылған соң, кек алу мақсатындағы теріс қылықтар қайталанбайды. 

Ендеше, ардақты ата-ана! Балаңызға бар назарыңызды салып бақылаңыз: оның бойындағы сезім кек алуға негізделген бе, соны түсінуге тырысыңыз. Әрқашан оған деген махаббатыңыз бен сезіміңізді білдіріп тұрыңыз.

2. Күш

Бала бойындағы табиғатынан біткен мінез ерекшеліктері немесе қоршаған орта әсерімен пайда болған факторларға негізделген энергиялық күш әр балада әртүрлі байқалады. Балалар да бұл күшті өзін көрсету құралы ретінде пайдалана алады. Мысалы, түкке керек емес жанжалдар шығару кезінде қолданады. Бұндай жағдайларды тудырмау үшін қарсыласу әрекеттерін мейлінше азайтып, олармен шиеленісуден барынша қашу керек. 

Баламен қарсыласуды шиеленістірмеңіз!

Бала уақыт өте келе өз айтқанын болдырту күші басымырақ болған кезде жанжал тудырып, өз күшін көрсететінін ұмытпаңыз! Мысалы, ол ата-анасына ерегісіп, ұрысқа бастайды. Әке-шешесінің нақты «болмайды» деген сөзіне баланың темірдей «болады» сөзі оның дұрыстығын дәлелдеуге деген және басқаларға өз күшін сездіруге деген құлшынысын көрсетеді. Балаңыздың өз дегенін орындатуды қалау сезімі – толығымен қалыпты жағдай. Бұл жерде аса маңызды көңіл бөлетін жайт – ата-ананың реакциясы, балаға жауабы. Әрине, басты әрекет – баланың табиғатына сай келмейтін келеңсіз қылықтарының алдын алу мен оның әдетке айналып кетпеуіне жол бермеу. Баланың тамақтануы, көшедегі ойын, телебағдарламалар көруі және үй тапсырмасын орындауға қатысты сұрақтар төңірегінде болуы мүмкін.

«Кімдікі дұрыс?» деген мәселеде ата-ана не істеу керек?

Ең алдымен, ата-ана ескеретін жайт: бала мен ата-ана арасында жанжал тумағаны абзал, себебі қарсыласу барысында қалауына көніп тұрғанымен, бала үшін ата-ана жеңілісін білдіреді. Ал балалар үшін мәселенің соңында бала жеңе ме, үлкен жеңе ме маңызды емес. Бәрібір ата-ана сәби көзімен жеңіліс тапқан болады. 

Егер қақтығыста бала жеңсе, жеңіс дәмінен, басқалар «менің күшімді мойындады» деген рахат сезімнен басқа да шағын ұрыстарды кез келген жерде бастап-ақ кеткісі кеп тұрады әрі өзгелерді талаптарына еріксіз көндіретін болады. Басқаша айтқанда, түсініспеушілік барысында «қоя салшы!» деп қолды бір сілтеу немесе «сенікі дұрыс!» деп құптай салу жаңа бір шиеленіске ынталандырады, уақыт өте келе әдетке айналуы мүмкін. Сондықтан қандай жағдай болмасын ата-ана жеңіліс табады деген сөз. 

Егер қарсыласуда ата-ана жеңіске жетті десек, онда біз күшпен мәжбүрлеумен және үлкендігімен баласын өзіне бағындырды деп болжам жасаймыз, әрине, мұндай текетіресте бала жеңіліс табады. Алайда тіпті бұл жағдайда бала ата-анасының бұйырғанын орындаудан басқа амалы қалмағандықтан, балада жағымсыз істерге итермелейтін жеккөрініш сезімі пайда болады. Бұндай жағдайда да ата-ана тағы да жеңіліс тапты.

Мұндай жағдайларда күшпен қарсы келуден аулақ болып, өзімізге «жоқ» деу керек. Ол үшін алғашқы кезде балаға бірнеше дұрыс жолды көрсетіп, соның ішінен біреуін таңдауға мүмкіндік берген абзал. Себебі теріс шешім теріс әрекеттерге арандатуы ғажап емес, ал таңдауға ерік бере отырып, біреуін таңдаған бала үшін ата-ана көзқарасының маңызды екенін білдіртеді. Оған қоса, мұндай қиын сәттерде екі жақтың жеңбеуі орынды, керісінше, келісімге келіп, аталмыш сұраққа біраз уақыттан кейін қайта оралатынын айтқан дұрыс. Ашуға толы айқай мен сабырсыз күйдегі ұрыс барысында түйіткіл мәселенің түйіні табылмайтынын есіңізден шығармаңыз. Кіші жастағы балалар үшін тақырып аясынан шығып, көңілін басқа жаққа аудару жеткілікті. 

«Жаман» баланың реніші

Бала өз қалағандарына жағымды және түзу жолдармен жете алмағандықтан, өздерін жаман жағынан көрсетіп бастайды. Әдетте, баланың бар қалауы – тек қана ата-анасының махаббаты мен назары. Егер бала «мені ешкім байқамайды» деп ойласа немесе кезінде ол теріс қылықтар арқылы өзіне бар назармен қызығушылық тудырған болса, түрлі жағымсыз қылықтарды үйреніп бастайды. Мысалы, асын соңына дейін ұқыпты жейтін бала тек «жарайсың» деген бір сөзді аздық етеді. Ал егер тамақ жеуден бас тартса, ата-ана оған әдеттегіден артық назар салып, бар көңілін аударады. Әрине, бұл жағдайда бала «тамақ жемесем, көбірек көңіл бөледі екен» деп шешім қабылдайды.

Балалардың әлемі өзгеше, ересектердің әлемінен едәуір айырмашылық болады. Оларды тіпті жағымсыз қарым-қатынаспен жасалған назар да қанағаттандыра береді. Торығуға түскен бала әркез «мен өзіме ата-анамның назары мен махаббатын аудару үшін не істесем болады?» деп ойланып жүретінін ұмытпаңыз. 

Балалар қалай өзін ұстауды білмегеннен және ата-ана махаббатын жоғалтып аламын ба деген үрейден жағымсыз іс-әрекетке баруы мүмкін. Сондықтан теріс қылықтарына ашуланудың не жазалаудың орнына оларға жанымыз ашып, қалай көмектесе алатынымызды ойлану керек.