1-Бөлім

Болмыс күші

Кіріспе

Қазір Gallup институтының Clifton Strengths тесті кеңінен таралып жатыр. Күннен күнге өз талантын танып, өмірін толықтай өзгертуге ынталы жандар көбейіп келеді. Жетістік пен өзін-өзі тануға деген мұндай ұмтылыс шын қуантады. Өйткені ізденіске деген ұмтылысы осындай қоғамның ертеңі жарқын. Осы орайда өзін танысам, өмірімді өнімді өткізіп бар әлеуетімді ашсам, деген адамдарға көмек ретінде осы кітапшаны жазып отырмыз.

Менің Gallup-тық “сауатымды” Данияр Жігітбек ағамыз ашты. Алғаш бұл тест туралы сол кісіден естідім. Басында ондай дүниелерге сенімсіздікпен қарадым. Бірақ кейін айналамдағы есті кісінің бәрі сол тестті тапсырып, әңгіме қылғанын көрдім. Сөйтіп тапсырдым және өз таланттарымды зерттеймін деп жалпы талант мәселесіне қызыға кеттім. Талантымды тану арқылы өзімді таныдым. Өмірім жақсарды. Өзіме де ешкімге де ренжімейтін болдым. Өйткені бәрінің болмысын, талантын көріп үйрендім. Білімнің ең қайырлысы бөліскен білім демекші, мен де өз білгенімді сізге айтуға асықпын.

Мен “талант” деген сөзді ес білгеннен бері естіп келдім. Талант тек өнерге қатысты істе болады деп ойлайтын едім. Десе де біздің әр әрекетіміз бен сөзіміздің астарында бір талант жатқанын білмедім. Тіпті біздің сезіміміз де бойымыздағы таланттар жиынтығына тәуелді. Талант алыстағы қиял емес, қойнымдағы құпия қару екен. Ол бәрінде бар. Тек біреулер сол қаруды байқап, күшейтіп қолданады. Ал басқалар сүреңсіз өмір сүріп өтеді. Сөйтіп уақыт өте бойындағы ең ұлы әлеуетті аша алмағанына ызасы келіп, өзін бақытсыз сезінеді. Өйткені бақытсыздық дегеніміз бола алатын әлеуетіміз бен қазіргі күйіміздің арасындағы алшақтық. Сондықтан бұл кітаптың қызметі сол алшақтықтың арасын барынша қысқарту.

Бұл кітаптың жазылуы да бір қызық. Мен басында “Бақытты бол!” деген кітап жазып жүрген едім. Бірақ кейін Қайрат Жолдыбайұлы аға ондай қасаң қағидаға толы кітап көп екенін айтты. Сонымен бірге “Нағыз бақыт талантын ашып, сүйікті ісін тапқаны емес пе?!”- деді. Сол себепті халыққа пайдалы болуы үшін талант туралы қазақ тіліндегі алғашқы кітапты жазуға бел будым.

Осал тұспен алысудың әлегі

Кез келген оқу бағдарламасы мен білім беру тәсілінің ең басты бір қателігі бар. Олар бізге болмысымызға жат нәрседе үздік болуымызға көмектескісі келеді. Мәселен тумысыңыздан есепке жүйрік болмасаңыз да сол салада қиналып жүріп магистр атануға тырысасыз. Егер онша ашық болмасаң және ұяң болсаң, сені “ашатын” курстарға жібереді. Сөйтіп біз өмір бойы артықшылығымыздан гөрі кемшілігімізге көп уақыт арнап өтеміз. Ақыр аяғында еш істе үздік болмаймыз. Қиналып үйренген ісімізде ортаңқол маман болып ғұмыр кешеміз. Біз өзінің қолынан келмейтін істе белгілі бір жетістікке жеткен адамдарды үлгі тұтамыз. Табандылық деген осындай болса керек дейміз. Соның кесірінен басқа саладағы керемет мәнсап пен маманнан айырыламыз. Бұндай оқиғалар қанша тартымды көрінсе де, өзінің табиғаты мен болмысына жат салада жұмыс істейтін адам өмірдегі ең күшті қарсылықты сезеді. Бәрі ауыр өтеді. Ештеңе жеңіл берілмейді. “Өмір солай шығар!”- деп шыдап жүре береді. Бірақ жетістік деген қиналу емес. Ол кедергі мен тосқауылдан қаймықпау және қайтпау.

Қазір қоғам “Сен кім боламын десең де бола аласың” -деген ұран айтады. Жастардың бәрі өмірім өз қолымда, кім болатынымды өзім шешемін дейді. Сөйтіп “трендте” тұрған салаға барып қиналып жүріп көтерілуге тырысады. Бірақ есептен ләззат алмайтын адам ешқашан ең мықты есепші болмайды. Ал әр адаммен сөйлескеннен кейін энергиясы сарқылатын адам, ең үздік психолог болмайды. Олар тек табандылығының арқасында белгілі бір дәрежеге жетеді. Десе де бір істің шын шебері болу үшін табиғи бейімділік керек. Оны талант дейміз. Адам талантына сай іспен айналысқанда ғана шын бақытты әрі нағыз мықты болады. Қалғанының бәрі бекер. Талантыңызға сай емес істі істеуге тырыссаңыз өзіңізді де, өзгені де қинайсыз. Сіз қалаған адамға айнала алмайсыз. Бірақ сіз қазіргіден қайда мықты адамға айнала аласыз.

Мықты тұсты әлпештеудің маңызы

Соңғы бірнеше он жыл бойы Gallup институты қоғам мен өмірдің бар сатысындағы талантты зерттеді. Олар әр қызметте өзінің мықты тұсын қолданатын адамдарды тапты. Бірақ өзінің мықты тұсын елемейтін адамдар одан да көп екенін байқады. Өзіне жат іске өмірін арнап, күн сайын күйзелетін адамның қарасы көп. Көбі өзінің мықты тұсына құлақ аспайды, оған сай жұмыс істеуге тырыспайды. Өзіңе ұнамайтын жұмыс істеу мен жұмыстың “қиын” болуы “қатал өмірдің” бір заңы деп біледі. Осылайша бақытсыз өмір сүреді. Әу баста бойына берілген әлеуетті толық аша алмайды.

Сіздің таланттарыңыз қандай?

“Көбі өзінің мықты тұсын білеміз деп ойлайды және көбі қателеседі. Адам тек өзінің мықты тұсын қолданып қана жақсы нәтиже көрсете алады”.

Питер Друкер (1909-2005)

1960 жылдары талант пен мықты тұс зерттеулерінің атасы, Дон Клифтон адамдардың мықты тұсын зерттеуге қызыға бастады. Ғылымда бір нәрсені түрліше айтатын термин көп екенін байқады. Сөйтіп ол 1988 жылы ғалымдар тобын жинап, таланттардың ортақ тілін жасап шығамыз деген мақсат қойды. Яғни, адам бойындағы әр қабілетті нақты анықтап, оның көрінісі мен қолданысын бекітіп көрсеткісі келді. Сол кезде 100 000 адам туралы ақпаратқа қол жеткізді. Талант пен қабілет заңдылықтарын зерттеді. Түрлі сала мен тап өкілдерімен сұқбаттасты. Соның арқасында ең маңызды әрі басты 34 талантты анықтап шығарады. Нәтижесінде таланттарды өлшеп, бағамдауға арналған Clifton StrengthsFinder бағдарламасының алғашқы нұсқасын жасайды. Олар адам бойындағы қабілеттің бәрін қамтитын 34 талантты анықтады. Десе де олар анықталған талантты отбасыда, жұмыста және қоғамда қолдануға болса деді. Сіз Clifton StrengthsFinder бағдарламасының арқасында талантарыңызды анықтайсыз және сол арқылы әлеуетіңізді толық аша аласыз. Бұл бағдарламаның сұрағы әдеттегі сынақ сұрағына ұқсамайды. Сіздің қолыңыздан не келетінін де сұрамайды. Әр сұраққа жауап беруіңізге 20 секунд қана беріледі. Сөйтіп сіздің сұраққа жауап беруде көрінетін табиғи реакцияңыздың болмысын анықтауға тырысады. Былайша айтсақ, бұл бағдарламаға сіздің жауабыңыз емес, жауап беру тәсіліңіз бен амалыңыз маңызды. Жауап өзгеруі мүмкін, ал бірақ тәсіл мен амал табиғаттан келеді. Оның өзгеруі қиын.

Болмыс күші

Адам уақыт өтісімен өзгеретіні рас. Десе де біздің тұлғамыз, яғни, негізгі табиғатымыз өзгермейді. Сол секілді қызығушылығымыз мен құштарлығымыздың көбі өмір бойы қалады. Жаңа Зеландияда 1000 баланы зерттеген 23 жылдық керемет зерттеу жүргізілді. Сонда зерттеуге қатысқан адамдардың 3 жасындағы тұлғасы мен 23 жасындағы тұлғасы өте қатты ұқсайтынын анықтады. Міне осы себепті Clifton StrengthsFinder бағдарламасы сіздің болмысыңыздың өзгеруі екіталай тұсын зерттейді. Қазақтың “болар бала боғынан” дегені де осы шығар. Білім, машық пен тәжірибе мықты тұстың ажырамас бөлігі. Оларсыз талант түкке жарамай қалуы мүмкін. Сіздің талантыңыз нағыз мықты тұсыңызға айналуы үшін көп еңбек пен мол тәжірибе қажет. Мысалы бұлшықетіңіз туғаннан жақсы өсуге бейім болсын, бірақ ұдайы жаттықпасаңыз, ол талантыңыз бос кетеді. Алайда егер сіз сіздей таланты жоқ адаммен бірдей еңбек етсеңіз, одан әлдеқайда көп нәтижеге қол жеткізесіз. Gallup институтының зерттеуі кем талантыңызды дамытуға уақыт жұмсағаннан гөр, нағыз талантыңызды дамытқан абзал екенін анықтады. Олар ең табысты адамдар алдымен тума талантына ден қойғанын байқады.

Талант
(табиғаттан дарыған ойлау, сезу мен әрекет ету тәсілі)

+

Инвестиция
(тәжірибеге және машықтарыңызды дамытуға кеткен уақыт, білім жинау)

=

Мықты тұс
(ұдайы кереметке жақын нәтиже беретін қабілет)

Біз әр адам дара десек те, бұл сөздің мәнін терең ұғына бермейміз. Басымыздан өткен тәжірибемізді бәріміз айтып бере аламыз. Бірақ табиғи талантымызға келгенде жауап бере алмай қиналамыз. Егер сізде де сондай мәселе болса, біраз кідіріңіз. Көбінде таланттардың бір ортақтығы бар. Мәселен ойын айтуға, пікір алмасуға, сөз тауып айтуға қатысты таланттың бәрі коммуникация (Communication) талантына қатысты. Ал жауапкершілік, жауапты болу және сылтау айтпау секілді қабілеттер жауапкершілік (Responsibility) талантына қатысты. Осы ортақтықтар арқылы сіз өз таланттарыңызды анықтай аласыз.

Осал тұсты басқару

Кез келген сала мен қызметте өзініңіздің осал тұсыңызды білген абзал. Өйткені сіздің кем талантыңыз үлкен шығын алып келуі мүмкін. Сіз 34 талант түрін білсеңіз, өзіңізде қай талант онша дамымағанын біле аласыз. Кейде қай талантыңыз нашар екенін білсеңіз, көп қателік пен шығыннан аман қалуыңыз мүмкін. Мысалы, ұсақ-түйек шаруаға бас ауыртқыңыз келмейтінін байқадыңыз делік. Сонда сіз ол қасиет сізге қаншалық қажет екенін анықтауыңыз керек. Егер қазіргі жұмысыңыз сол ұсақ-түйек шаруаға қатысты болса, онда қызметіңізді ауыстырған абзал болады. Әлбетте көбімізде талантыма келмейді екен деп жұмыс ауыстыратын мүмкіндік жоқ. Сондықтан сіз сол осалдығыңыз барынша аз зиян келтіретіндей бір жүйе жасай аласыз. Мәселен сізде кем дамыған таланттары бар мықты адаммен бірге жұмыс істеуіңізге болады. Мысалы, Includer талантының түрі менде кем дамыған. Бұл таланты жақсы дамыған адамдар басқаларды топтастырып, бір араға жинай алады. Ешкімнің көң