Айдана Қуанышбек

Елім үшін қызмет етемін

(Әңгіме)

«Егемендігімізді тұсаулап, еркіндікті тарылтқан бодандық бұғауынан босанып шыққанымызға көп уақыт бола қоймады. Тәңірден тілеген тәуелсіздікке қол жеткізгелі қазақ елінің де еңсесі биіктеп, кең жайлаудай пейілі жадырап қалған-ды. Тілсіз ұлт, дінсіз пенде болмас дегендей, азаттықпен бірге ана тіліміз де көк аспанда қалықтай берді. Азат халық боп бірігудің орнына, керісінше, еркіндікке жіберілген құстардай жан-жаққа шашырап кете бердік. Тіпті қанмен келген азаттығымызды, қойнауында сыр толып жатқан тарихымызды да ұмытып барамыз. Мақұл, зорлық пен зобалаң, қуғын мен сүргіннің арқасында қол жеткізген тәуелсіздігіміз қастерленбесін делік. Бірақ ұлттың тұмары ана тілімізді, Абай әрлеп, Жамбыл жырлаған қасиетті тілімізді, тарихи елдің құдіретті тілін қорлау қасірет. Бұл біздің көкке самғар қыраннан, қазан құшар тауықты құп көргеніміздің айғағы.

Заманның осал тұсы осы болар. Жасымыз жат алдында ұятқа қалып, кәріміз көнеден бергі сылтауын әлі соғып келеді. Әр қазақтың қолында тілдің тағдыры жасырынған кілт бола тұра оны ашпаймыз-ау. Өз тілімізде сөйлеуге дәтіміз жетпегендіктен емес, оның қасиеті мен құдіретіне, кеңдігіне, қазынаға толы сыршылдығына көзіміз жетпей, жалаң намысты желеулетіп жүрген жайымыз бар. Ашып қара, астарына үңіл, сонда ана тіліңнің әлемге мәшһүр бола алатынын байқайсың.

Өзіңді өзге тілмен «көрсете» алмағаныңа емес, өз тіліңде еркін сөйлей алмағаныңа намыстан. «Орыстың отарынан шыққанымыз кеше ғана, ештеңе ептейді» деп, тіл тағдырына балта шаба беруді доғаратын кез келді. Алдыңғы буынды өзгерте алмасақ та, келер ұрпақтың өзге тілде сайрап кетуіне жол бермейік. Сен болып, мен болып қазақ тіліне қамқор болсақ, бабалар аманатына қиянат жасамаған болар едік.

Құлыптың кілті қолымызда тұрып, қазақ тілін құпияда қалдырмайық! Кеш болса да, тіліміздің құдіретіне бас иейік!» деп шығармамды аяқтадым.

Сыныптастарымның алдында мақтанышпен оқылған бұл шығарма күллі әлемді тік тұрғызған үндеу секілді әсер қалдырғандай. Ұйқылы-ояу отырған сыныпты көргенде шарықтаған қиялымның қанаты қайырылып, көңілім су сепкендей басылды. Өзіме де обал жоқ. Арманның кемесіне мініп, кешіп өтер теңізім көлшіктен де кішкентай болғаны ма? Бәлкім, естірге құлақ табылмаған болар. Не болса да есті адам ескеріп, келісетін тұсы болса, сабақ соңында айта жатар.

Осындай оймен қипақтап тұрғанымда қоңырау да соғылды. Сыныптан шығып бара жатып, қазақ тілі мұғалімінің маған әдеттегіден ерекше қарап тұрғанын байқадым. Бірақ үнсіз кете бардым. Ең қызықтысы, мектептен қайтқан кезде жол бойы пікір таласып, шуласып кететін едік. Құдды бір жемге таласқан тауықтар секілді құнжыңдасып қалатынбыз. Бұл жолғы тақырып «Қазақстанды тастап, шет елге көшіп кетер ме едің? Қайда баруды армандайсың?» Мектептен шаршаған бізге шекара асып кету, шынымен, қызық болатын. Басқа ел, жаңа адамдар, тың мәдениет. Кинодағыдай ғажап әлем қарсы алдыңда құшақ жайып тұр. Түрлі ойларымен бөлісіп жатқан сыныптастарымды бақылап тұрып, басқа бір шығарманың кіріспесі туды. Пікірталастың қорытындысы бойынша екі жақ тепе-тең түсті. Бірі мәңгі бақыт ордасындай көретін жат мекенді аңсап жүргенін жасырмай айтса, енді бірі кіндік қаны тамған қара шаңырақтың әрбір көлеңкесі жерұйық екенін айтып жатты. Санамда қабаттасып кеткен қалың ой жолды да қысқартты ма, үйге тез жеттім.

Дәлізге кіре сала әлгі ойдың бірі қалмай сөмкемді қоя салып, үйде кімнің бар-жоғын түгендеп кеттім. Ешкім жоқ. Қызық. Мектеп формасын ауыстырып, ас бөлмеге келдім. Жүрек жалғап алайын деп жұмыртқа қуырдым. Тамақ дайын. Енді отыра бергенімде дастархан үстінде тұрған құжаттарға көзім түсті.

Әкем ұмытып кеткен сияқты. Қарасам, әкемнің, анамның және әжемнің метіркелері екен. Әжемнің метіркесін алғаш көруім. Туған жылын шамалап білгенім болмаса, нақтылап сұраған емеспін. Қызық көріп алып қарадым:

– «Рахманова Зәйтүнә» Не?! Зәйтүнә?! Әжемнің шын есімі Зәйтүнә ма? Мен қалай білмегенмін?! Міне, қызық... «Туған жылы: 1942 жыл... Ұлты: Татар» Татар?! НЕ?! Шынымен бе?! Әлде, бұл басқа адамның метіркесі ме? Қалайша татар?! Жоқ, қате кеткен болар.

Кешкісін барлығы жиналды. Мен әкемді тергей бастадым:

– Әке, әжемнің аты кім?

Әкем маған сұраулы жүзімен қарап:

– Қай әжең? – деді.

– Ой қанша әжем бар еді, туған әжем, сіздің анаңыз.

– Біліп тұрып сұрақ қоя ма, адам деген. Зина. Басқа қандай аты бар еді. Әлде алпыстан асқанда атын өзгертемін дей ме? – деп жымиды.

– Жоқ, Зина екенін мен де бес саусақтай білемін ғой. Бірақ мына құжаттарда Зәйтүнә деп тұр, неге? – дедім асығып.

– А-а, ол ма. Ол рас. Үйдегілер еркелетіп, Зина деп атап кеткен екен, шын есімі Зәйтүнә, – деді, шәйға қолын созып жатып.

– Сонда... сонда, әжем татар ма? Татар екені де рас па? Қалай сонда?

– Иә. Рас.

– Онда, мен неге білмеймін! Туған әжемнің татар екенін неге білмеймін?! Демек, сіз таза қазақ емессіз бе?! Сонда сіз метиссіз бе?! Сонда мен де метиспін бе?! – деп сұрақты жаудыра бастадым.

– Өзің ешқашан әжеңнің ұлтын сұраған емессің ғой. Иә, метиссің, мен де метис. Оның несі қызық?

– Жоқ... мен өзімді нағыз қазақпын деп жүрсем... ал менің қанымда өзге ұлттың қаны аралас...

Қысқасы, осылайша өзімнің қазақ-татар қаны аралас метис екенімді жетінші сыныпта бір-ақ білдім. Содан бері өзімді ерекше адам сезінетінмін, қуанып та, мақтанып та алатынмын. Бірақ бұрынғы «мен – нағыз қазақ» деген ұраннан да алшақтай бастадым. Арада үш-төрт ай өтіп, жазғы демалыс басталды. Ауылдың шаң басқан көшелерін шулатып келе жатқан топ балалар арасында мен де бармын. Нағашы ауыл өзінше бір ыстық екені жасырын емес. Алыстан нағашы әжемді көре салысымен жүгіріп келіп, құшақтап біраз тұрдым. Сонан соң үйге кіріп, шай іштік. Әжем мектептегі қызықтар мен бағаларымды сұрап жатты. Сонда менің есіме өмірімдегі қызықты жаңалықты жарияламақ болып:

– Әже-ау, білесіз бе, сіздің құдағиыңыздың татар екенін? – дедім мысқылдап.

– Кім? Зина құдағи ма? Иә, білемін, сен не, енді естідің бе?! – деді таңырқап.

– Мхм, осы жақында ғана білдім. Қатты таңғалдым. Ол кісінің қазақшасы тіптен керемет қой. Нағыз қазақ сол дерсің. Абайды қалай жатқа біледі, баталардың, мақал-мәтелдердің, салт-дәстүрдің түр-түрін біледі. Сонау Ресейден, Омскіден келгенін білгенде, түсінбей, не айтарымды білмей қалғаным, – дедім басыла алмай.

– Айтпақшы, әже, сіз сонда анамның әкеме тұрмысқа шығуына қарсы болмадыңыз ба?

– Неге қарсы болайын? Әжеңнің татар болғаны үшін бе? Бастысы атаң қазақ емес пе? Онда әкең де, сен де қазақсыңдар. Олай бөлінбе, қызым, – деді байыппен.

– Ай, әже, әжетай-ау, мүмкін сіз де өзге ұлттан боларсыз, а? – деп қалжыңға бастым.

– Қой, қайдағыны айтпай. Шайыңды іш. Суып қалатын болды.

Кеш батып, төсек салар уақыт та жетті. Жердегі төселіп жатқан көрпешелерді алмақ болып көтере бергенімде астынан бір қағаздар сарғайған жапырақтай шашыла кетті. Әжемнің дәрілері, газет, шақыру қағаз және әжемнің жеке куәлігі. Барлығын көтеріп алып жоғары қойдым. Әжемнің суретіне көзім түсіп, құжатты оқи бастадым:

– «Пернекүл... туған жылы... аха, сосын...» дей бере, «ұлты: қырғыз... қырғыз?!» Ал жақсы, оған да көндік! Қырғыз дей ме?! Қырғыз? Мен өзі қазақпын ба, әлде қалай? – дедім, көрпешеге отыра кетіп. Бөлмеге кіріп келген әжем, менің сұрақтарымнан қашып құтыла алмасын анық білдім.

– Әже! Мынау не?! Қайдағы қырғыз?! Маған неге айтпағансыз? Қалай қырғыз атанып жүрсіз? Мүмкін атам түрік шығар? – дедім.

– Тоқта, балам, асықпа. Түсіндіруге бір мұрша берсеңші, өзің. Мен жастайымнан анамнан жетім қалдым білесің, әкемді көрген емеспін, солай жүріп, әпкемнің қолында өстім. Жат балаға жақсы қараушы ма еді, құжат алар шақта бір себептермен қате кеткен болатын. Оны кейіннен өзгерту қиын болып кеткендіктен барымен қалды да. Негізі, мен қазақпын», – деді. Бірақ мендегі бала көңіл оған сене алмаған-ды. Бар ойым «қазақ, татар, қырғыз; әйтеуір бәрі де мұсылмандар ғой, оған да шүкір!» болды.

Мәселе қанның аралас болғандығы емес, таза қазақ бар деп дәлелдеу шынымен қиын шығар, сірә. Мыңдаған ғасыр бізді түгел өзгерткен болар. Ішімдегі сезім бір түрлі, түсініксіз. Өзімді қаны таза, ары таза қазақтың қатарына қосып, әрқашан ұлт үшін алаңдайтынмын. Ал енді бір ағаттық жасағандай ұялып тұрмын.

Уақыт өте өзім секілді метистерді көп кездестірдім. Екінің бірі қазақ пен өзге бір ұлт өкілінің ұрпағы болып шыға келетін. Бәлкім, біздің қазақ сол үшін де жапа шегіп жүрген болар. Ерін құрметтеп, өзге елдің салтына бойсұнатын әйелдер жоқтың қасы. Екі әжеме қарап, әлі сене алмай жүрген маған олардың салт-дәстүр мен мәдениетті берік ұстағандары, тілді бұрмаламай майын тамызып, шөлді қандыра сөйлейтіндері қатты ұнайтын. Ортамызда бір сөзді қате айтып, бұрмалап тілдің құтын қашырған емес. Міне, сол кісілерге қарап, үлгі алатынмын. Дегенмен өзге ұлттан бола тұра маған үнемі: «Балам, бөлінбе! Баршамыз тағдыр тәлкегін тең көрген қазақпыз, бір елдің ұйытқысы, көк тудың астында тамыр жайып отырмыз. Құлыным, ұлтты былай қойып, жүз бен руға да бөлінуші болма! Рас, руыңды танып, жеті атаңды жетік білу парыз, алайда жүзге бөлініп жарымайсың, руға бөлініп разылық таппайсың. Әр нәрсе тепе-теңдігін сақтауы қажет. Осыны ұмытпа!» – дейтін.

Бейбіт күннің бостандығы санамызды түгел бұрмалап тастайды деп ойламаған болар кешегі бабаларымыз. Бөлшектеп жіктеуде, саралап санауда, қызғанып аяқтан шалуға келгенде бізден асқан шебер жоқ шығар, сірә. Бәрі түгел жаман, надан, аңғал, жалқау дегім келіп тұрған жоқ, бірақ бұл қасиеттердің бойымызда жоқ емес екені айдан анық.

Интернатта оқып жүр

Талай қазақ баласы –

Жаңа өспірім, көкөрім,

Бейне қолдың саласы.

Балам закон білді деп,

Қуанар ата-анасы,

Ойында жоқ олардың

Шариғатқа шаласы.

Бос мақтанға салынып,

Бекер көкірек керуге.

Қызмет қылма оязға,

Жанбай жатып сөнуге.

Занимайся прямотой.

Жеңіл көрме, бек керек

Оған да ғылым, оған да ой,

Қалайынша қайда енуге?

Абай атамыздың әрбір шығармасы терең мағына мен астарлы ақиқатқа толып жатқаны рас. Бір қасиеті – уақыт өтсе да ауқымы тарылып, берер тәлімі тозаң басып қалған емес. Осы бір өлең жолдары есті адамға айғақ, білімдіге бағыттаушы күш, ұғынарға ұстаз болары сөзсіз.

Мектеп бітіретін кез де таяп, болашақ мамандықты жүз ойланып, мың толғанып шештік, әйтеуір. Осылайша мен құдіреті күшті қазақ тілін өзге ұлт, күллі әлем, шексіз ғалам білуі қажет деген ойға келдім. Ойында жеңіске жету үшін, ережемен толық танысу керек емес пе? Демек, өзге ұлттың тілімізге деген қызығушылығы мен құрметін ояту үшін, сол тілде сөйлеп, ойлана алу қажет. Осыны терең түсінген мен, шет тілдерін оқуға кірістім. Универде ағылшын және кәріс тілдерін меңг