автордың кітабын онлайн тегін оқу  Хадис – ғұрпымыз, сүннет – салтымыз

Шәмшат Әділбаева

Алғы сөз

Бисмилләһир-Рахманир-Рахим!

Әл-хамду лиллаһи раббил-аләмин, уассалату уассаламу алә сәйидинә уә хабибинә уә шафиғинә Мұхаммад уә алә әлиһи уә асхабиһи әжмаин!

Ислам діні – адамзат тарихы мен өркениетіне айрықша үлес қосқан ең ұлық дін. Оның туы желбіреген жерлерде әрдайым білім мен ғылым дамып, адамзат адамгершілік пен парасаттың шыңына көтерілген. Шөліркеген даладай қуаңсып, суалған көлдей құлазыған мекендер мұсылманшылықтың аяқ басуымен көгалды шалғын, көк майсалы жерге айналды.

Мұсылмандық Орта Азияға, оның ішінде қазақ еліне біздің дәуіріміздің VIII ғасырында ене бастады. 751 жылы Талас бойында қара қытайлар мен мұсылмандар арасындағы шешуші шайқаста мұсылмандардың жеңісі бүкіл Орта Азиялық аймаққа Ислам дінінің ғана емес, сондай-ақ оның мәдениетінің де еркін таралуына жол ашты. Қасиетті Құран кәріммен бірге қазақ даласына үлкен ислам өркениеті келді. Ғылым, білім жанданды. Көптеген қалалар салынды. Онда медреселер мен ғылыми ошақтар жұмыс істеді. Жергілікті халық арасынан Әбу Насыр әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Жүсіп Баласағұни, Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали Жалаири секілді өз шығармаларында гуманизмді марапаттаған терең ойлы ғұламалар шықты. Олар тек қана қазақ елі немесе Орта Азия ғана емес, бүкіл мұсылман шығысы мәдениетінің мақтанышына айналды. Олардың есімдерімен көшелер мен даңғылдар, университеттер мен институттар аталады. Біз олармен мақтанамыз. Олар қалдырған игі мұраларды үлгі етеміз. Бабалар мұрасы бізді қашанда рухтандырып отырады.

Біз өзіндік ділі, тамыры терең құндылықтары, сүйенер, қуат алар бай рухани мұрасы бар халықпыз. Солай бола тұрса да, соңғы кездерге дейін қазақтар көшпелі болды, жазу-сызу дамымады, олардың арасында мұсылмандық жақсы тарамаған деген жаңсақ пікір қоғамымызда үстем боп келді. Соның салдарынан ұлы далада туып, өсіп, дүниежүзілік өркениетке үлес қосқан көптеген мұсылман ғалым бабаларымыздың аттары ғасыр парақтарында қалып қойды. Жаратқан бізге тәуелсіздік сыйлап, өз елімізге тән рухани, діни, мәдени жәдігерлерімізді қайта жаңғыртуға қол жеткізіп, олардың біразын анықтап маңдайымыз жарқырап жатқаны да бар. Иә, ілгеріде өткен бабаларымыз бізге рухани мол мұра қалдырып кетті. Оларды игеріп қана қоймай, зерделеп, қастерлеуіміз керек. Өйткені Ислам – қазақ халқының мәдениеті мен әдебиеті, өнері мен салт-санасының мызғымас бөлігі, тірегі. Тіпті Ислам дәстүрлерінсіз қазақ мәдениетін елестете де алмаймыз. Сол себепті әркезде де, Ислам біздің рухани дамуымыздың негізгі ұйытқысы боп келді және де солай бола бермек.

Патшалық Ресей кезінде «Бұратана халықтардың өткені, яғни ежелгі мәдениеті жоқ» делінсе, Кеңес дәуірінде «Олардың көзін Қазан төңкерісі ашты» деген жалған идеология үстемдік етті. Сол себепті де біз халқымыздың көптеген жақсы қасиеттерінен, рухани мұрасының біразынан айырылып қалдық.

Әйтсе де, біздің әдебиетіміз бен мәдениетіміздің тарихы тым тереңде жатыр. Әдебиетіміз бен мәдениеті-міз ғана емес, сондай-ақ әдет-ғұрпымыз бен мінез-құлқымыз, халықтық болмысымыз, өмір салтымыз, тәрбиеміз, менталитетіміз де Қазан төңкерісі әкелген жасанды арзан құндылықтарға емес, Ислам мәдениеті негізінде қалыптасқан. Олай болса Ислам біз үшін тек дін ғана емес, рухани мұрамыздың қайнар көзі, тіпті елдігіміз, бүгінгі тәуелсіздігіміз де.

Тарихқа үңілсек, Ислам деген даңғыл жолдың Құраннан кейінгі негізі Мұхаммед Мұстафаның (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) хадистері мен сүннеті аясында қаланғаны шындық. Ал осы даңғыл жолдың жолаушылары – мұсылмандарға хадис пен сүннеттің әсері өте зор. Мұның ең жарқын үлгісін алғашқы мұсылмандардан көруге болады.

Осы алып көштің ішіне қазақ халқы да өз ықыласымен қосылып, мұсылмандық өмір салтына Құран мен сүннет дәстүрлерін нақыштай білген. Ата-бабадан қалған жәдігерлердің ішкі сырына үңіліп, тілін түсіне білген жан әлгі нақыштардың ізін айқын көре алады. Осы орайда ата-бабамыздың тыныс-тіршілігін кейінгі ұрпаққа таныту, халқымыздың өмір белестеріндегі хадис пен сүннеттің орнын зерттеу бүгінгі күннің талабы.

Қолыңыздағы кітап осындай ізгі мақсаттан туған дүние.

Кітапта қазақ даласына Ислам дінінің сіңуі, халықтың дүниетанымымен сабақтасуы мынадай екі тарауға бөліп қарастырылған:

І. Мұхаммед (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) және хадис пен сүннеттің мұсылмандар өміріндегі маңызы.

ІІ. Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігіндегі хадис пен сүннеттің рөлі.

Сондай-ақ, Жүсіп Баласағұн, Ахмет Яссауи, Ахмет Иүгінеки сынды қазақ даласында дүниеге келген үш алыптың шығармаларына талдау жасалып, ондағы исламмен қабысқан ойлар мен кестелі сөздері екшеленген. Мұсылман ойшылдары ретінде ала отырып, халықтың рухани келбетін айшықтауда әрі діни ағарту еңбектерінде қолданған хадистерін анықтауға, сол кезеңде қазақ жерінде өмір сүрген халықтың хадис пен сүннет жайлы пайымын баяндауға тырысқан.

Мәселен, Жүсіп Баласағұн «Құтты білік» кітабында «Пейіл бұрдым енді оның жолына» деп Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жолы адамдарды бақытқа жетелейтінін, «Сүйдім сөзін, сендім ділі оңына» дей отырып, Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) хадистері мен сүннетін ұстануды халыққа уағыздайды. Ахмет Иүгінеки болса «Ақиқат сыйында» «Білімді ізде, жалықпа, хақ Расул айтқан: «Білімді Қытайда болса да іздеңіз» деген сөзімен Пайғамбарымыздың «Білімді Қытайда болса да іздеңіз» деген хадисін меңзеген. Ал Ахмет Яссауи болса «Диуани хикметінде» «Ұят барда иман бар», – Расул айтты»; «Кәззаптар – үмбетім емес» деді Расул сізге» деген өлең жолдарымен «Ұят – иманның бір бөлшегі», «Бізді алдаған бізден емес (яғни, үмбетім емес)» деген хадистердің ішкі мазмұнын ел ішінде өлең түрінде кеңінен насихаттаған.

Міне, осы алыптардан бергі қазақ даласындағы дарқан даналардың қай-қайсысын алсаңыз да, олардың хадис пен сүннетке көп көңіл бөлгені, құрметпен қарағаны байқалады. Одан берідегі ақын-жыраулар, ақындар, «Алла мінсіз, әуелден Пайғамбар хақ, мүмин болсаң үйреніп, сен де ұқсап бақ» деген Абай ақын Пайғамбардың хақтығын растап, содан үлгі-өнеге алуға шақырған.

Түркі халықтары Ислам дінін VIII ғасырда қабылдай бастаған. Тіпті келе-келе Ислам діні Қарахан, Ғазнауи, Селжұқ, Хорезмшаһ, Алтын Орда сияқты мемлекеттердің ресми дініне айналған. Қазақ даласында исламның кең тарауына атсалысқандар қатары көп болды. Солардың қатарында Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашғари, Ахмет Иүгінеки, Ахмет Яссауи, Бақырғани секілді алып тұлғаларды атауға болады. Кейіннен бұл дәстүр шешендік сөздер, жыраулар поэзиясына т.б. жалғасты.

Шәмшат Әділбаеваның «Хадис – ғұрпымыз, сүннет – салтымыз» атты зерттеу жұмысы кең байтақ қазақ даласына Ислам діні мен мәдениетінің қаншалықты дәрежеде әсер еткендігін айшықтай түседі. Бұл өз кезегінде «Қазақтар шаман болған, отқа табынған, буддист болған, көк тәңірге табынған» деген сияқты көзқарастарды желеу етіп, елімізде Ислам дінінің қанат жаюына тосқауыл жасамақ жат пиғылдарға тұшымды жауап. Қазақ даласында басқа діндердің болғандығы тарихи шындық десек те, олар қазақ болмысына жат болғандықтан, Ислам діні секілді таралып, сіңіп кете алмады. Аталарымыз осыдан мың жылдай бұрын тек қана Исламды таңдаған. Олай болса, сол асыл діннен бізді ешкім ажырата алмайды. Ол біздің қанымызда, жанымызда. Ислам діні – біздің өмір салтымыз. Мәдениетіміздің терең тамыры. Елбасы Н.Ә.Назарбаев айтқандай, біз «Тегіміз – түрік, дініміз – Ислам» екенін ешқашан ұмытпаймыз. Сол себепті рухани мұрамызды да осы тұрғыдан зерделеу қажет деп есептейміз. Олай болса, Исламның інжу-маржан асыл құндылықтарын ардақтау, оны игеру, қорғау, ілгері дамыту, халықтың дүниетанымы мен салт-дәстүріне қаншалықты сіңісті болғанын зерделеу – бүгінгі ұрпақтың үлкен міндеті.

Қазақы бояуы қанық, ғылыми астары қалың, берері мол «Хадис – ғұрпымыз, сүннет – салтымыз» кітабы осы саладағы олқылық орнын толтыруда ел кәдесіне жарайтын еңбек деп ойлаймын.

Әбсаттар Дербісәлі

Қазақстан Мұсылмандары Діни
Басқармасының бұрынғы төрағасы,

дінтанушы, шығыстанушы

Автордан

Күллі мадақ пен мақтаулар әлемдерді жаратып, сәнін асырып құдіретімен айшықтаған, рақымы мен мейірімін төккен, бізді жоқтан бар еткен, бар етіп қана қоймай шексіз нығметтеріне бөлеген ұлы жаратушы Алла тағалаға тән.

Мейірімді Жаратушының «(Уа, Мұхаммед!) Біз сені күллі әлемге (күллі жаратылысқа) теңдесі жоқ рақым ретінде ғана жібердік» («Әнбия» сүресі, 107) деген мадағына ие болған Мұхаммед пайғамбарға және оның пәк отбасына, ардақты сахабаларына сәлем жолдап, сансыз салауат айтамыз!

Адамзатта ең терең сый-құрметке лайық – Мұхаммед пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм). Ол әлемнің түңлігін түріп, жер мен көк арасындағы нәзік байланысты қайта жандандырып, жанды-жансыз барлық мақлұқатты танып, көкірек көзімен оқи білді. Танып-білгенін адамзатқа сөздің нағыз асыл маржанымен жеткізіп, сырлы сандықтың кілтін ашты. Көкірегіміз көр, көңіліміз шөл кезінде Раббымызды сол арқылы таныдық. Ағыл-тегіл, ас та төк нығметтерді оның ғаламға күндей жарқырап, сәуле шашқан нұрлы елшілігінің арқасында сездік. Нығметтерге шүкіршілік етіп, Алла тағалаға мадақ айтуды содан үйрендік. Екі жиһан Сәруарының (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тәлімімен Жаратушы мен жаратылғанның арасындағы қарым-қатынасты Жаратушының ұлылығы мен біздің құлдығымызға жарасар негізде өрбіттік. Ол өмірге келмей тұрғанда айнала қара түнек, сұлулық пен сұмпайылық бір қатарда, жер беті қасірет мекені, аспан үрейлі бос әлем, рухтың аты бар да, заты жоқ, көңіл тәннің көлеңкесінде еді. Көкірегімізге енген иман нұрымен қараңғылық көз алдымызда жарыққа жол беріп, ескілік пен кертартпалықтың күні бата бастады. Ардақты Пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Алла, адам және әлем жайлы үйреткен сабақтарының арқасында ғалам мағыналы бір кітапқа айналды. Заттар мен оқиғалар бейне бір бақтағы сайраған бұлбұлдай әлемнің мәні мен сәнін келтіріп, шырайына шыр бітірді. Әрбірі – Хаққа шақырған, ұлы Жаратушыны әнге қосқан, Алла тағаланың жаратушылық дастанын жырлаған бұлбұл еді.

Міне, осылай жаратылыс деген тылсым сырдың бетін тұмшалап тұрған қараңғылық пердесін айқара ашып, Ұлы Жаратушыға қарай баратын жолды көрсеткен Алла елшісі Мұхаммед Мұстафаның (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сөздері мен іс-әрекеттерін білдіретін хадис пен сүннет Ислам деген даңғыл жолдың Құраннан кейінгі негізі болып қаланды. Ал осы даңғыл жолдың жолаушылары – мұсылмандарға хадис пен сүннеттің әсері өте зор. Мұның ең жарқын үлгісін алғашқы мұсылмандардан көруге болады. Қыз бала туылса отбасының беделіне дақ түскендей намыстанатын. Отбасылық өмір аяқ астында тапталып, арақ, құмар ойындар, пайыз, өсім алу секілді кеселдер елді жаппай жайлап, адамдықтан алшақтап, құлдырап бара жатқан қоғам Ислам дінінің сәулесімен шуақтанған соң, Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) басшылығы арқасында қысқа уақыт ішінде ғаламшарға мәңгі үлгі боларлық дәрежеге көтерілді. Мұндай оң жетістіктерді Ислам дінін қабылдаған елдердің бәрінен көруге болады. Түркі халықтарының өзінде Қарахан, Ғазнауи, Селжұқ, бертін келе Осман мемлекеті тәрізді мемлекеттер өздерінің аты мен даңқында Ислам дініне борыштар екені ақиқат. Осы алып көштің ішіне қазақ халқы да өз ықыласымен қосылып, мұсылмандық өмір салтына Құран мен сүннет дәстүрлерін нақыштай білген. Еліміз тәуелсіздік алғанға дейін шаңырағымызда атеизмнің туын желбіреткен саясаттың жетегінде кеткен бүгінгі ұрпақ «халқымыз Ислам дініне етене берілмеген, аты мұсылман болғанмен заты мұсылман емес» деп өткенге күйе жағып келдік. Тіпті солақай саясаттың үйреткендерінің бойымызға сіңіп қалғаны сонша, ата-баба мұралары жаңғырып, қазақ тарихындағы Исламға байланысты жаңсақ айтылған болжамдардың қате тұстары дәлелденіп жатса да, кейбіреулеріміз әлі де бұған сеніңкіремей, теріс бұрылып кетеміз. Алайда ата-бабадан қалған жәдігерлердің ішкі сырына үңіліп, тілін түсіне білсек, әлгі нақыштардың ізін айқын көре алар едік. Осы тұрғыда, ата-бабамыздың тыныс-тіршілігін кейінгі ұрпаққа таныту шеңберінде жүргізіліп жатқан іс-шараларға аз да болса өз үлесімізді қосу ниетімен халқымыздың өмір белестеріндегі хадис пен сүннеттің орнын зерттеуді мақсат тұттық. Қолдарыңыздағы еңбек осындай ниеттің нәтижесі.

Кітап кіріспе және екі тараудан тұрады. Кіріспеде кеңес дәуірінің содыр саясаты мен қатаң қыспағының салдарынан ұмыт бола жаздаған дініміздің негіздерін меңгеруге құлшыныс танытқан халқымызға түсініктірек болу үшін хадис пен сүннеттің сөздік және терминдік мағыналарын, олардың Ислам дінінде алатын орнын қысқаша баяндауға тырыстық. Бірінші тарауда
мұсылман халықтардың Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) соңынан неліктен ергенін, Оның хадисі мен сүннетінің мұсылмандарға ықпалының себептерін түсіну үшін Алла елшісін ерекше қырларынан танытуды мақсат еттік. Сол ниетпен біріншіден, Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) пайғамбарлық міндетін атқару барысында Құран кәрімнің басшылығымен алғашқы мұсылман қоғамының құрылуы мен оның рухани өмірі мен материалдық дүниесіне енгізген реформалары мен табыстарын сөз еттік. Ислам діні келмей тұрып қараңғылықтың шырмауында тұншығып жатқан қоғамның қалай иман нұрымен нұрланып, сәулелі өмірге бет бұрғанын баяндадық. Екіншіден, Алла елшісінің көркем мінезін бейнеледік.

Екінші тарауда қазақ халқының өмір салтында, тұрмыс-тіршілігінде, салт-дәстүрінде Пайғам-барымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) және оның хадисі мен сүннетінің рөлін айқындауға тырыстық.

Егер бұл еңбегіміз мәдени мұрамыздың бір қырын ашып, халқымыздың рухани дүниесінің сырлы пердесін саралауға өз үлесін қосып жатса, мақсатымыздың орындалғаны.

Талпыныс – бізден, жетістік – Ұлы Жаратушыдан!

КІРІСПЕ

ХАДИС ЖӘНЕ СҮННЕТ ДЕГЕН НЕ?

Хадис пен сүннеттің сөздік мағынасы

«Хадис» сөзі сөздікте «хабар, мәлімделген және айтылған нәрсе, жаңа» деген мағыналарға саяды. Құран кәрімде хадис сөзі «сөз, хабар» мағыналарында қолданылған. («Ағраф» сүресі, 185; «Уақиға» сүресі, 81)

«Сүннет» сөзі сөздікте «жол, жүріс-тұрыс, әдет, адам табиғаты, мінез-құлқы» дегенді білдіреді. Құран кәрімде ол жекеше түрде 14 жерде, көпше түрде 2 жерде кездеседі. «Сүннет» сөзі көбінесе, «сүннәтуллаһ» («Ахзаб» сүресі, 62; «Мумин» сүресі, 85), «суннәтунә» («Исра» сүресі, 77), «суннәту мән...» («Исра» сүресі, 77), «суннәтул-әууәлин» («Әнфәл» сүресі, 38) сияқты сөз тіркестерінде қолданылған. Құранда бұл сөздің негізінен екі мақсатқа орай қолданылғанын көруге болады:

1) Бұрынғы үмбеттердің, қауымдардың жүрген жолдары, қарым-қатынастары, үкімдері, жаза түрлері;

2) Алланың заңы, бұлжымас қағидасы1.

Хадистерде де сүннет сөзі әртүрлі сөз тіркестерінде, көбінесе «жол, әдет» мағыналарында берілген2.

«Хадис» және «сүннет» сөздерінің терминдік мағынасы

Термин ретінде хадис: Мұхаммед пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сөзі, іс-әрекеттері және жүзеге асуын мақұлдаған өзге де әрекеттер3.

Хадис сөзінің термин ретінде қолданылуы Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) кезеңінде-ақ басталған. Бір күні сахаба Әбу Һурайра Пайғамбары-мызға келіп: «Қиямет күні сенің шапағатыңа ие болатын ең бақытты адам кім, уа, Алланың Расулы?» – деп сұрағанда, ардақты пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Сенің хадис үйрену талабыңның кереметтігін білгендіктен, бұл хадисті ешкімнің сенен бұрын сұрамайтынын сезген едім. Қиямет күні менің шапағатыма ие болатын ең бақытты кісі – «Лә иләһә иллаллаһ» деген адам», – деп жауап қатады4.

Хадис ғалымдары хадис пен сүннеттің мағынасын бір деп қабылдап, олардың синоним екенін айтқан. Алайда кейбір ғалымдар олардың мағынасы бір еместігін, хадистің мағынасы сүннетке қарағанда ауқымдырақ екенін айтады. Екеуінің арасындағы айырмашылықты хадис әдіснамасының ғалымы Субхи ас-Салих: «Сүннет – негізінен хадистің синонимі емес. Ол сөздік мағынасы есепке алына отырып, Алла расулының (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) күнделікті тұрмысында жүрген діни жолы мағынасында қолданылған. Себебі, сүннеттің сөздік мағынасы «жол» дегенді білдіреді. Хадис – Алла елшісінің сөзін әрі іс-әрекетін қамтып, жалпы мағынаға ие болса, сүннет – Пайғамбарымыздың тек қана іс-әрекеттерін білдіріп, шектеулі мағынаны көрсетеді»5, – деп топшылайды.

Ислам ғалымы Ибн Хажәр: «Хадис дегеніміз – Пайғамбарымызға (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қатысты барлық нәрсе» деген. Олай болса, Пайғамбарымыздың сөздері, іс-әрекеттері, мақұлдағандарымен қоса өмірі, түр-сипаты, өміріне қатысты мағлұматтардың бәрі хадис деп аталады. Кейінірек хадис өз алдына Алла елшісінен (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) келген сөздер мен ол туралы баяндалған хабарлардың бәрін зерттейтін ғылыми бір сала ретінде қалыптасып, бұл салада атақты ғұламалар жетіліп, том-том кітаптар жазған.

Ал он төрт ғасырлық Ислам мәдениетінде сүннет сөзінің төрт анықтамасының кең жайылғанын көруге болады. Бұл төрт анықтама хадис, фиқһ (Ислам құқығы), фиқһ методикасы, кәләм сияқты салалардағы мұсылман ғалымдардың берген анықтамасы:

1. Хадис ғалымдары: «Сүннет – шариғат үкімдерін қамтамасыз етсе де, етпесе де Пайғамбарымыздың айтқан барлық сөздері, іс-әрекеттері, мақұлдағандары, яғни оның өміріне қатысты мәлімдемелер»6.

2. Фиқһ ғалымдары: «Сүннет – парыздар мен уәжіптермен бірге, Пайғамбарымыздан келген нәрсенің бәрі»7.

3. Фиқһ методикасының ғалымдары: «Сүннет – Алла елшісінің Құраннан тыс шариғат үкімдерін қамтыған сөздері, іс-әрекеттері мен мақұлдағандары»8 десе,

4. Кәлам ғалымдары: «Сүннет – бидғаттың антонимі»9, – дейді.

Сөздікте «жол», «бағыт», «әдет» және «мінез-құлық» мағыналарын беретін сүннет кейін әр түрлі ғылым салаларының мамандары ұсынған терминдік мағыналармен байи түсті. Фиқһ ғалымдары оған нәпіл ғибадат мағынасын таңса, методика саласындағылар шариғаттың бір дәлелі ретінде қарап, Мұхаммед пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сөзі, іс-әрекеті және мақұлдағандарымен шектеген10. Хадисшілер болса, Ардақты елшінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өмір жолына қатысты мағлұматтардың бәрін қамтып, һижраның 463 жылынан кейін өмір сүрген хадисшілер (мутааххирун мухаддистер) сүннет пен хадисті синоним ретінде қабылдаған.

Сүннет сөзі термин ретінде сахабалар дәуірінде-ақ қолданыла бастаған. Бұл жерде сахаба Сәһл ибн Сад әс-Саидидің: «Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жанында жасалған іс-әрекеттер де сүннет деп қабылданатын»11 деген сөзін дәлел ретінде келтіруге болады. Яғни, Пайғамбарымыздың ой-елегінен өтіп, оның мақұлдағандарын, құптағандарын да сүннет деп санау сахаба дәуірінде-ақ басталған-ды. Исламнан бұрынғы жәһилдік дәуірде көбінесе «аталар сүннеті» мағынасындағы сүннет сөзін сахабалар енді тек қана ардақты пайғамбардың сүннеті үшін қолданған.

Сүннет сөзінің термин ретінде қалыптасу кезеңдері жайында хадис ғылымдарының докторы ибн Ерул: «Сүннет ұғымының термин болып қалыптасуы мен халық арасында кең таралуы әзірет Айша, Абдулла ибн Аббас, Абдулла ибн Омар сияқты жас сахабалар кезеңінде солардың қолдауымен дами түскен. Яғни, сүннет сөзінің термин болып қалыптасуының іргетасы үлкен сахабалар кезеңінде қаланса, кіші сахабалар осы құрылысты толығымен аяқтаған. Жәһилдік дәуірде «аталар сүннеті», «қауым сүннеті» деп қолданылған сүннет сөзі – Құранда «сүннәтуллаһ» (Алланың сүннеті), «сүннәтул-әууәлин» (алдыңғылардың сүннеті), ал Расулалланың хадистерінде «сүнән» (сүннеттер), «сүннәт», «сүннетіміз» деп қолданылса, үлкен сахабалар кезеңінде (м. 632-661) «сүннәту Расулиллаһ» (Расулалла сүннеті), «сүннәтун-нәби» (Пайғамбар сүннеті), кіші сахабалар кезеңінде (м. 661-691) «әс-суннә» (сүннет), «сүннәтун-нәби» деп қолданылып, осы кезде «сүннет» деген кезде тек қана Пайғамбарымыздың сүннеті меңзелетін еді»12, деген.

Расулалланың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) хадистерінде сүннеттің орны мен маңызы айтылып, оған үлкен мән берілген. Мысалы, бір хадисінде Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Маған бағынған Аллаға да бағынған болады, маған қарсы шыққан Аллаға қарсы шыққан болады»13, – деп айтқан.

Ал жалпы үмбет Пайғамбарымыздан (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) келген сөздерді – хадис, оның Алланың әмірлеріне сай орындаған әрбір ісін, өмірін, тұрмыс-тіршілігі мен жүрген жолын – сүннет деп қабылдап, сол сүннет бойынша жүруді мойнындағы борышы деп санаған.

Алла тағала адамзат үшін Құран кәріммен жаңа жүйе құрып, осы жаңа өмір салтында адамдарға үлгі, әрі жол көрсетуші етіп Мұхаммед пайғамбарды (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жіберген. Яғни, сүннет – Алла тағала тарапынан түсірілген кітаптың Оның Пайғамбары арқылы іс жүзіне асқан жарқын көрінісі. Демек, ардақты пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) – Құранның тіршіліктегі тәпсірі. Оның сүннеті – әрбір мұсылман және әрбір қоғам үшін өмірдің бар саласын қамтыған егжей-тегжейлі жоба іспеттес. Сондықтан Пайғамбар жолы – Алланың жолы. Ардақты Пайғамбарымыздың жолымен жүру – Илаһи әмірлердің сәулесіне шомылу деген сөз. Ал сүннетті қабылдамай, оған қарсы келу Аллаға қарсы келумен тең. Бір күні Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Қарсы шыққан адамдарды есептемегенде, үмбетімнің бәрі жаннатқа кіреді», – деген. Сонда сахабалар: «Қарсы шығушы кім?» – деп сұрағанда, «Маған бағынған жаннатқа кіреді, маған бағынбаған адам да қарсы шығушы болады», – деп жауап берген екен14.

Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тағы бір хадисінде сүннеттің маңызын: «Үмбетім бұзыла бастаған кезде, (яғни, діннің негіздері аяқ асты болып, үмбеттің ауызбірлігі кетіп, ислами мәселелерде әлсіздік көрсетіп, бидғаттар жер жүзін қаптаған кезде) кімде-кім менің сүннетіме жүгінсе, шәһид сауабын алады»15, – деп көрсеткен.

Сахабалар Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сүннетіне жан-тәнімен берілген болатын. Мысалы, әзірет Әбу Бәкір (р.а.) халифа болып тағайындалған кезде: «Уа, жамағат! Мен ең қайырлыңыз болмасам да, басшыңыз болып тағайындалдым... Алла мен Расулына бағынышты болған кезімде сіз де маған бағыныңыз. Егер Аллаға және Расулына қарсы келсем, маған бағынудың керегі жоқ»16, – деген еді. Әзірет Әбу Бәкірдің Пайғамбарымыздың сүннетіне деген көзқарасын мына оқиғадан да көруге болады. Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өмірінің соңғы күндерінде мұсылмандарға соғыс ашқалы жатқан византиялықтарға қарсы әскер жасақтайды. Әскердің қолбасшысы етіп, бір кездерде «балам» деп бауырына басқан, Мута шайқасының қаһарманы Зәйд ибн Харисаның сүйікті ұлы Усаманы тағайындап, қарамағына әзірет Әбу Бәкір (р.а.), Омар (р.а.), Осман (р.а.) сияқты алып тұлғаларды қосып береді. Алайда әскер енді жорыққа шыққалы тұрған сәтте ардақты Пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) дүниеден өткені жайлы хабар келіп, бәрі сең соққандай болады. Қайғылы хабар жүректі езгілеп, қабырғаны қайыстырды. Жорық тоқтатылады. Пайғамбарлар сұлтаны (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бұл дүниедегі міндетін тамамдап о дүниеге аттанады. Алайда ол артында мұрасына нағыз өкілдік ететін, ісін жалғастыратын адал да ардақты достарын қалдырып кеткен еді. Әбу Бәкір (р.а.) халифа болып тағайындала салысымен, адамдардың бәрі қаралы қайғыдан әлі естерін жинай алмай есеңгіреп жүрген осы бір қысылтаяң күндерде, Пайғамбарымыздың бастаған ісін аяқсыз қалдырмау үшін дереу Усаманың әскерін жорыққа аттандырады. Алайда дәл сол кезде Мәдина қаласының өзіне де үлкен қауіп төніп тұрған-ды. Әлі де болса мұсылмандықтары шикі кейбір топтар діннен шығып жатқан қарбалас кезеңде, осындай ұтымды сәтті пайдаланып қалуға тырысқан жалған пайғамбарлар да дереу өздерін «Пайғамбармын» деп жариялап, айналасына қолдаушыларын жинай бастайды. Сонда халифа Әбу Бәкір Сыддық: «Уаллаһи, жан-жағымызды жыртқыштар қоршап, үстімізге қара бұлттай үйіріліп, қауіп төндірсе де, Алла расулының желбіреткен туын жерге түсірмеймін», – деп әскерге аттануға әмір береді. Сахабалар міне осындай қысылтаяң шақта да Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сүннетінен бас тартпаған. Әзірет Әбу Бәкір Хақ Елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сүннеті жайлы: «Пайғамбарымыздың жасаған бір нәрсесін тастамаймын, оны міндетті түрде мен де жасаймын. Тіпті мен оның жасағандарын жаңылысып жасамай қалудан қорқамын»17, – деген еді.

Әзірет Омардың (р.а.) сүннет жайлы пікірі Әбу Бәкірмен (р.а.) бірдей болатын. Бір күні ол саусақтардың құн төлемі (диет), яғни біреудің саусағын сындырған жағдайда өтелетін ақыға байланысты үкім шығарған кезде бір сахаба қарсы шығып: «Уа, мұсылмандардың халифасы! Мен Алла расулының былай айтқанын естіген едім: «Екі қолдың он саусағы жалпы қол үшін айтылған төлем не болса, соны тең түрде бөліседі. Екі қол толық бір төлем, бір қол оның жартысы болса, әрбір саусақ үшін он түйе төлем керек»18. Бұл хадисті естіген Әзірет Омар төбесінен жай түскендей: «Уа, Хаттабұлы! Алла расулының айтқан сөзі тұрғанда сен қалайша үкім шығарасың?» – дейді. Сахабалар сүннетке осындай адалдықтарымен берілген-ді. Сүннет тұрған жерде, басқа үкім шығарып, сол бойынша әрекет ету – олар үшін өліммен пара-пар. Әзірет Омардың (р.а.) Қағбадағы қара тасты сүйіп жатып: «Әй, қара тас! Сенің тас екеніңді білемін. Пайдаң да, зияның да жоқ. Егер мен сені Пайғамбарымыздың сүйгенін көрмесем, сені сүймеген болар едім»19, – деп айтқан сөзі осының айқын дәлелі. Міне, осылайша сахабалар жандарынан да артық жақсы көрген Пайғамбары Әзірет Мұхаммедке (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) ізгі құрметтерін, сүйіспеншіліктерін оның жолымен жүріп, оның жасағандарын жасау арқылы паш еткен болатын.

Алла елшісін (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) осылайша жақсы көрген сахабалар Құранмен қатар оның сөздерін, тыйым салғандарын, іс-әрекеттерін жаттап, бір-біріне үйретіп, хадис пен сүннеттің кең қанат жаюына жағдай жасаған. Бұл әрекетті Пайғамбарымыз да қолдап: «Сөздерімді тыңдап, есіне сақтаған және сол есіне сақтаған күйінше басқаларға жеткізгендердің Алла тағала жүздерін жарқын етсін»20, – деп батасын берген еді.

Алғашқы кезеңде сахабалардың арасында саусақпен санарлық адам ғана оқып-жаза алатын еді. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) оларға тек қана Құранды жазуға ғана рұқсат берген болатын. Сахабалардың бәрі Алла елшісінің сөздерін ауызша жаттап үйренетін. Бір жағынан олардың есте сақтау қабілеттері күшті болғандықтан, жаттауға еш қиналмайтын. Оқу-жазу білетіндердің саны артқан сайын кейбір сахабалар Пайғамбарымыздың рұқсатымен жаттаған хадистерін парақтарға түсіре бастайды. Мысалы, Әбу Бәкір (р.а.), Абдулла ибн Мәсғуд (р.а.), Али ибн Әбу Талиб (р.а.), Әбу Әйюб әл-Ансари (р.а.), Айша анамыз (р.а.), Әбу Һурайра (р.а.), Абдулла ибн Амр ибнил-Ас (р.а.), Абдулла ибн Аббас (р.а.), Абдулла ибн Зубәйр (р.а.), Абдулла ибн Омар (р.а.), Жабир ибн Сәмура (р.а.), Әбу Саид әл-Худри (р.а.), Әнәс ибн Малик (р.а.) секілді сахабалар жаттаған хадистерін парақ бетіне түсіріп отырған. Тіпті Әбу Һурайраның «әс-Сахифатус-Сахиха», Абдулла ибн Амр ибнил-Астың «әс-Сахифатус-Садиқа», Сәмура ибн Жундәбтің «Сахифа»21, Абдулла ибн Аббастың «Сахифа» және Жабир ибн Абдиллаһтың «Сахифа» атты хадис жазған парақтары болған22. Алайда сахабалардың жазған бұл парақтары бізге жетпеген.

Табиғин дәуірінде, яғни сахабалардың көзін көрген мұсылмандар дәуірінде бұл қарқын одан сайын артып, олар да сахабалардан үйренген хадистерін парақтарға жазып, кейінгі ұрпаққа қалдырып отырған. Сол кезеңде жазылған парақтардың кейбіреулері күні бүгінге дейін жеткен. Мысалы, сондай парақтардың бірі – сахаба Әбу Һурайраның (р.а.) шәкірті Хәммам ибн Мүнәббихтің «Сахифасы». Проф. М. Хамидуллаһ бұл парақтардың Берлин және Шам нұсқаларын салыстырып, алғаш рет Мәжәлләтул-Илмиюл-Арабиде 1953 жылы толық нұсқасын жариялаған.

Алғашқы кезеңдерде осылайша парақтар және кітапшалармен басталған хадис жазу шаралары одан кейінгі дәуірлерде қарқынды түрде дами түседі. Хадистерді жинақтау үшін өте үлкен еңбектер атқарылды. Хадисті жинақтаумен шұғылданған ғалымдар тіпті Ислам дінін тарату мақсатымен жан-жаққа сапар шегіп кеткен сахабалардың арттарынан іздеп барып, өз ауыздарынан тыңдап, білетін хадистерін жазып қайтатын. Кейде бір хадис үшін айлар бойы сапар шегіп, сол хадисті білетін адамды іздеп тауып, жазып келген кездері де болған. Тіпті олар хадис мәтініндегі бір әріптің дұрыс-бұрысын анықтау үшін сапарға шығудан да тайынбаған. Алайда хадиспен шұғылданған бұл ғалымдар кез келген адамның аузынан естіген хадистерін жаза бермеген. Ол үшін мына шарттарды қойған болатын: хадисті риуаят етуші, яғни хадисті жеткізуші адамның міндетті түрде есте сақтау қабілеті жақсы болуы; жалған сөйлемейтін адам болуы; жеткізген хадисінің рауилері, яғни бір-бірінен естіген адамдары міндетті түрде бір-бірін көрген адамдар болуы және хадистің мәтінінде ақылға қонбайтын, қисыны келмейтін оғаштық болмауы керек. Әсіресе һижраның үшінші ғасыры – хадис әдебиетінің алтын ғасыры деп саналып, бұл кезеңде қазіргі таңға дейін өз беделін жоғалтпай, Ислам дініне қатысты зерттеушілердің бәрінің Құраннан кейінгі ең басты қайнар көзі саналатын, «Кутубу ситтә», яғни «Алты кітап» деп аталатын Имам Бұхари және Имам Мүслимнің «Сахих» атты кітаптары мен Тирмизи, Әбу Дәуіт, Ибн Мажә мен Нәсаидің «Сүнән» атты хадис жинақтары дүниеге келді23. Бұл кітаптардың маңыздылығы сонша, Имам Бұхаридің «Сахих» атты хадис жинағының өзіне жүзден аса түсіндірме кітаптары жазылған. (Бір түсіндірме кітабының өзі бірнеше томнан құралған. Мысалы, Бұхаридің «Сахихына» арналып жазылған Ибн Хажәрдің «Фәтхул-бари» атты түсіндірме кітабы 14 томнан тұрады). Осылайша XIV ғасырлық Ислам тарихында хадис саласының өзінде мыңдаған кітаптар мен ғылыми жұмыстар жазылып, мұсылмандар Алла елшісінен (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) келген аманатты, яғни хадистер мен сүннеттерді осылайша сақтап, кейінгі ұрпаққа жеткізіп отырған. Бұл да болса үмбеттің ардақты Пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) алдындағы бір борышы, оған деген сүйіспеншілігінің жарқын көрінісі болса керек.

Хадис пен сүннеттің Ислам дініндегі орны

Ислам дінінің өркендеуі мен қысқа уақыт ішінде кең жайылуында хадис пен сүннеттің
атқарған рөлі зор. Ислам мемлекеті 622 жылы мұсылмандардың Меккеден Мәдинаға һижретінен кейін құрылған. Алайда ол құрылған кезінде Мәдинаның тек қана кішкентай бөлігін иеленген. Қаланың қалған бөлігінде мүшірік арабтар мен еврейлер тұратын. Мәдинада иләһи жүйеге негізделген жаңа мемлекеттің іргесі қаланып жатқанда, арабтар әлі де қараңғылықтың шырмауынан шыға алмай, бәдәуилік өмір салтын ұстанып, тағылық тірліктің соңында салпақтап, сайда саны, құмда ізі жоқ, мәнсіз, мағынасыз күн өткізіп жүрді. Олардың белгілі бір басқару жүйесі, заң жобасы жоқ болатын, тек қана тайпалық дәстүрмен күн кешуде еді.

Меккеден бастау алып, Мәдинада құрыла бастаған Ислам мемлекеті сол кезеңге дейін бәдәуилік күй кешіп, кейін мұсылман болған тайпаларға жаңа өмір жүйесін ұсынды. Бір жағынан некелесу, ажырасу (талақ), сауда-саттық, қылмыстық істер (адам өлтіру, ұрлық) сияқты адамдардың қарым-қатынасына қатысты мәселелерде мұсылман қоғамының әдет-ғұрып нормаларының шекарасы белгіленіп жатты. Екінші жағынан Мекке кезеңінде қысқаша баяндалып өткен сенім мен құлшылыққа байланысты діни мәселелер қайтадан қолға алынып, нақтылана түсті.

Мұсылмандар осы жаңа жүйеге тез бейімделіп, жылдам үйренді. Олардың бұл жүйені тез үйренгендігі соншалық, қазірге дейін адамзат бұған таңғалады. Әрине, мұның себебін Ислам дінінің сол кезеңдегі адамдардың бойына сіңірген қасиетті рухынан және адамдардың бұл дінге деген ыстық ықыласынан, сол ыстық ықыластағы шын пейілінен іздеген жөн. Себебі, қыз баланың дүниеге келуі масқаралық саналып, «отбасы» ұғымы аяқ астында тапталып, ішкілік, құмар, пайыз, өсімқорлық секілді рухқа қаскөй жаман әрекеттер жеке тұлғалардың жан-дүниесін кеміріп, солуына жол ашып, елді аздыратын азулы аурулар кең етек жайып, солардың салдарынан белі бүгіліп, құлағалы тұрған қоғамның кенеттен аяғынан тік тұрып, қысқа уақытта көптеген елдерді өзіне қаратып, белесі жоғары беделге ие болуының басқа себебі де жоқ болса керек. Жаңа құрылған мемлекеттің шекаралары аз ғана уақыттың ішінде Оңтүстік Африкадан Испанияға, бір жағынан Әмудария мен Мәуараннаһрге дейін созылып, бір ұшы Үндістанға, келесі ұшы Арменияға дейін, тіпті одан да ары кеңейе түскен. Олар қысқа уақыт аралығында осындай жеңіске жеткізген күшті қайдан алған?! Арабтар гректер мен парсылар сияқты соғыс өнерін білмейтін, әрі олардың қару-жарақ пен әскери күші де жоқ еді. Бар білгендері көшпелі өмір салты, ру-руға бөлініп, бір-бірінің малын барымталау, елін шабу, яғни жай ғана басқыншылық болатын. Қараңғылық дәуірде арабтардың соғыс саласындағы бар «өнері» осы-тұғын. Әрине, бұл «өнермен» мемлекеттерді өзіне қаратуы мүмкін емес-ті. Демек, мұсылмандарды жеңіске жетелеп, табысқа кенелткен – буырқанып тасыған имандары болатын. Бұл иман ең әуелі Құран мен сүннеттен қуат алып жатты.

Ардақты пайғамбар кезеңінде сахабалар Исламға қатысты мәселелерді Құран кәрімнен алатын еді. Көбінесе түскен аяттар қысқа әрі нұсқа болатын. Мұсылмандар бұл аяттарды түсіне алмаған кездерінде Алла елшісіне (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) барып, аяттың мағынасын түсіндіруін өтінетін. Мысалы, Құран мұсылмандарға намазды белгілі уақыттарда оқу парыз болғандығын айтып24, намаз оқуды көп жерде әмір етеді. Сахабалар бұл әмірдің мәнін түсінгенімен, намаздың қай уақытта, қалай оқу керектігін Пайғамбарымыздан үйренген. Ардақты Елші (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) намаздардың бес уақыт: бесін, екінді, құптан намаздарының 4 рәкаттан, ақшам намазының 3 рәкат, таң намазының 2 рәкат оқылатынын түсіндіріп, қалай оқу керектігін артындағы жамағатқа: «Менің оқығанымдай етіп оқыңдар!»25 – деп көрсеткен. Ал өзі намаз оқуды Жебірейіл періштенің артында тұрып үйренген26.

Құран кәрім: «Уа, иман келтіргендер! Жұма күні азан айтылып намазға шақырылғанда, дереу (құтба тыңдап, намаз оқу арқылы) Алланы зікір етуге асығыңдар, шаруаларың мен сауда-саттықты доғара тұрыңдар»