Бата

Қазақ салт-дәстүрі мен Ислам құндылықтары біте қайнасып жатыр. Қазақ мәдениетіндегі Ислам дінімен байланысты рухани қазынасының бірі – бата.

Бата – шын жүректен шығатын ыстық ықылас. Бата – «жақсы сөз – жарым ырыс» деген бабалар мұрасы. «Жөн сөз – көңілді өсіреді, жөнсіз сөз – үмітіңді өшіреді» дегендей, сөз қадірін түсінген атам қазақ айтылған сөзге, берілген батаға ерекше мән берген, сондықтан өмірдің әр сәтінде бір-біріне тілек тілеу, қадірлі қариядан бата алу ықылым заманнан дәстүрімізге айналып, тұрмыс-тіршілігімізбен біте қайнасып кетті.

Көпті көрген көнекөз қарияның қасиетті өсиеті, баталы ақ тілеуі – ғасырлар бойы мысқалдап жиналып, ой елегінен сүзілген өмірлік тәжірибесінің даналық қорытындысы, адамгершіліктің ереже-қағидасы іспеттес. «Аталар сөзі – ақылдың көзі» деген өсиетпен өскен өскелең ұрпақ батадан бақ даритынын бұрыннан білген. Дуалы ауыздан ағылған ақ бата адамға рух беріп, жігерлендіріп отырған. Міне, жанымызды жадыратып, жан дүниемізді нұрландырып, санамызды сілкіндіріп серпілтетін, марқайтып қанаттандыратын осынау баталы сөздер – тәрбиенің қайнар бастауы. Қазақ бата арқылы ұрпағын адамгершілікке, имандылыққа, ақылдылық мен парасаттылыққа, шешендікке баулыған. «Халықтың тілек-бата сөздері жеткіншек жас ұрпақты әдепті, сабырлы, зерделі, арлы болып өсуге баулиды, дәулетті, бақытты, кекшіл емес, кешірімді болуын тілейді, жерін, елін қорғауға, талапты боп ержетуге талпынтады», – дейді ғалым Серік Негимов.

Баталы сөз күнделікті өмірімізде ісіміздің алға басуына, тұрмысымыздың оңалуына игі әсерін тигізеді, әрі ұрпақ тәрбиесіне де айрықша ықпал етіп келеді.

Бата түсінікті тілмен айтылады, ұйқастың болуы шарт емес. Өлең үлгісінде болуы шарт емес. Жаттанды сөз, жалаң ой, құрғақ лебіз шынайы, ықыласты батаға жатпайды. Бата қысқа болсын, ұзын болсын, сөздері асыл болса, ақ ниетпен айтылса, ол батаның қабыл болу ықтималдығы артады.

«Бата» сөзінің шығу төркіні

«Бата» сөзі «фатиха» сөзінен шыққан. «Фатиха» – Құран кәрімнің ең бірінші сүресінің атауы. Құран кітабы «Фатиха» сүресімен басталғандықтан, бұл сүреге «ашушы, беташар» деген мағынаны білдіретін «Фатиха» атауы берілген.

«Бата» сөзінің «фатиха» сөзінен тарайтынына бұл сөздің қазақ тіліндегі «бәте шығару, пәте оқу» деген нұсқалары және «Бата оқыр» дәстүрі дәлел бола алады. Бата оқыр – қайтыс болған адамды жерлеген уақытта келе алмаған жақын-жуықтар мен жекжаттардың, тамыр-таныстардың артынан арнайы жұбатып келіп көңіл айтуы, бата қылуы, марқұмның артынан дұға оқып, Құран бағыштау рәсімі. М.Әуезов «Абай жолында» Құнанбайдың Бөжейдің «бата оқырына» барғанын, «Құнанбайдың үлкен үйі үш саба, бір ту бие, бір тай сойыс апарады. Және азаға салғаным деп Зере мен Ұлжан түйе апаратын болды» деп жазған.

Халқымыз Пайғамбарымыздың «Фатиха» сүресі жайлы айтқан хадистеріне сүйеніп, дұға жасағанда, Құран бағыштағанда, сауабы ұшан-теңіз «Фатиха» сүресін оқуды әдетке айналдырған. Яғни «Бата» сөзінің дұға ретінде қолданылуы дана халқымыздың Пайғамбар сүннетін ұстану ниетінен туындағаны байқалып тұр. Құран оқып, оқылған аяттардың сауабын марқұмның рухына бағыштау, оған Алладан дұға тілеу – өлі алдындағы ұрпағының борышы. Сондықтан марқұм болғандардың артынан Құран оқылғанда, Құрандағы ең ұлы сүре – «Фатиха» сүресі оқылған. Хасан Басри: «Алла тағала барлық иләһи кітаптардың мазмұнын Құранда жинақтаған, ал Құранның мазмұнын «Фатиха» сүресінде топтаған», – деп айтады.

Бір хадисте Пайғамбарымыз «Фатиха» сүресін «Үммул-Китаб», «Үммул-Құран»1, яғни «Құранның анасы» деп атаған. Дана халқымыз осы хадисті мақалдатып: «Бата – Құранның анасы, ердің данасы» деп, батаның «Фатихамен» байланысын меңзеген.

«Бата» сөзінің «фатиха» сөзінен шыққанына тағы бір дәлел: Санкт-Петербург университеті кітапханасында сақтаулы көне қолжазба кітаптағы қазақтың бата-тілектері жайлы үшінші бөлімі «Фатһа қазақ. Яғни анлар бата деирлер. Қазақ ділінше» («Фатиха қазақ. Яғни олар бата дейді. Қазақ тілінде») деп тақырыпталған.

«Сүгірдің термесінде» де «батиха» сөзі «бата» сөзінің орнына қолданылған:

Қыздарым да бар еді

Шай құйып та беріп ей атамның

Батихасын ай алам деп

Саусақтары да майысқан.

Халық арасында «Фатиха» сүресі «Әлхам», «Әлхамды» деген аттармен кең таралған. «Әлхам» – бұл сүредегі екінші аяттың бірінші сөзі (әлхамду лилләһи раббил-аләмин) болып табылады.

М.Ж.Көпейұлының «Бата үлгілері» жинағындағы

«Құлқуалла» – қойныңызда,

«Әлхам» – аузыңызда,

«Иәсин» – жадыңызда болсын!

Бұл оқыған аяттар ай болсын,

Сегіз пейіш ортасында көңілің жай болсын! – деп көнеден жеткен бата мәтініндегі «Әлхам» дегені – «Фатиха» сүресі.

Ендеше, атам қазақ бата бергенде, «Әлхамдының берекесін берсін» деп, ерекше қасиет тұтқан «Фатиха» сүресі жайлы қысқаша мәлімет беріп кетейік.

«Фатиха» сүресі

Оқылуы:

Ағузу билләһи минәш-шайтанир-ражим

1. Бисмилләһир-рахманир-рахим

2. Әлхамду лилләһи раббил-аләмиин.

3. Ар-рахманир-рахим.

4.