І БӨЛІМ

АДАЛ АС ЖӘНЕ АРАМ АС

1. Адал ас деген не?

Жалпы адал деп Алла тағала рұқсат берген, зиянсыз заттарды айтамыз. Адал нәрсе жағымды, пайдалы және таза болады. Ал бұған кері түсінік – харам. Харам Ұлы Жаратушының тыйым салған нәрселері. Харам нәрсе әдетте жиіркенішті, пайдасыз не зиянды болып келеді. Бұл туралы Құранда былай делінеді: «Олар сенен (азық түрлерінен) ненің адал екенін сұрайды. Оларға былай деп айт: «Сендерге таза әрі денсаулыққа зиянсыз азық атаулының бәрі адал етілді»1. Ал пайғамбарымыз Мұхаммед (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Адал дегеніміз – Алланың Құранда адал еткендері, ал харам – Алланың Құранда харам еткені. Алла тағала бірқатар нәрселерді харам етті, олардан аулақ болыңдар. Алла белгілеген шектен аспаңдар»2, – деген.

2. Исламда бір нәрсенің харам болуы үшін қандай өлшемдер негізге алынады?

Исламда қайсыбір нәрсе зиянды болса немесе зияны пайдасынан басым болса, тыйым салынады және харам етіледі. Бұл туралы Құранда:

«(Пайғамбар) оларға таза һәм пайдалы нәрселерді адал етіп, лас һәм зиянды нәрселерді харам қылады»3. «Сендерге таза әрі денсаулыққа зиянсыз азық атаулының бәрі адал етілді»4.

Осы аяттарға зер салып қарайтын болсақ, таза әрі жағымды нәрселер адал, ал лас әрі зиянды нәрселер харам етілгенін аңғарамыз. Демек, қайсыбір нәрсенің харам болуындағы негізгі өлшемдер мыналар деуге болады:

‒ Исламда кездейсоқ тыйым не бұйрық жоқ.

‒ Бұйрық пен тыйымдарда пайда мен зиян басты назарда болады. Пайдалы бола тұра тыйым салынған, зиянды бола тұра адал етілген нәрсе жоқ.

‒ Ислам дінінің басты мақсаты – адамның жаны мен тәнінің саулығын, дінін, ақылын, мал-мүлкін және тегін сақтау.

‒ Ислам діні көрінісі мен иісі жағымсыз нәрселерге тыйым салған.

‒ Ислам діні жеке тұлғаны, отбасын және қоғамды сақтауды мақсат тұтады.

Ұлы Жаратушы былай деп бұйырған: «Уа, иман келтіргендер! Өздеріңе ризық етіп бергеніміздің адал, таза һәм денсаулыққа пайдалы болғанынан жеңдер»5

Исламдағы дүниетаным да өзге жүйелерге ұқсамайды. Ислам бойынша, өмір дегеніміз – туылу мен өлудің арасындағы мағынасыз мәнсіз уақыт қана емес, ол өмірді қалай сүргендігінен сұралатын үлкен жауапкершілік. Пенде өмірінің әрбір сәті үшін Раббысына есеп береді. Сол себепті оның өміріне белгілі бір өлшемдер мен принциптер қойылған. Адам баласы қараусыз, бақылаусыз емес. Ислам діні белгілеген өмір сүру принциптері адамның ар-намысы мен абыройын және құқығын, сонымен қатар оны жамандықтардан қорғап, екі дүние бақытына жеткізуді мақсат етеді. Адам баласы діннің белгілеп берген қағидаттарымен өмір сүре бастағанда ғана өзіне, отбасына, өмір сүріп отырған қоғамына және барша адамзатқа пайдалы тұлғаға айнала бастайды. Ешқашан қайғы шекпейді, материалдық та, рухани да тоқырауға ұшырамайды.

Қысқасы, Исламның әрбір бұйрығы мен тыйымы адамның қамы үшін, адамның бақыты үшін.

3. Бір заттың адал не арам екендігін анықтаудағы басты қағидалар нелер?

Адал-арам мәселесіндегі басты қағидаларға мыналар жатады:

1. Қандайда бір нәрсені адал ету не харам ету құқығы Ұлы Жаратушыға тән.

2. Харам нәрсе жиіркенішті әрі зиянды болып келеді.

3. Адал нәрсе жағымды әрі пайдалы.

4. Адалды арам деу, арамды адал деу Аллаға серік қосу болмақ. Бұл мәселеде қулыққа басуға болмайды.

5. Харамға алып баратын себеп те харам.

6. Жақсы ой, ізгі ниет харамды адал ете алмайды.

7. Харам нәрсе барлығы үшін әрі кез келген жерде харам.

8. Көбі харам нәрсенің азы да харам.

9. Харам нәрседен пайда не шипа іздеуге болмайды.

10. Харам қияметке дейін харам болып қала береді. Харам халалға айналмайды.

11. Харам дегеніміз – Құран, сүннет, ижма және қияс дәлелдері арқылы харам етілген зат.

12. Харамға себеп болу да харам.

13. Әрбір күнә мен харам істе күпірлікке апаратын бір жол бар.

14. Халалға харам араласса, ол да харамға айналады.

4. Адал астың маңызы неде?

Адамның ішіп-жемінің адалдан болуы – Құран кәрімде ашық айтылған бұйрық. Алла тағала Құранда кей аяттарда адамға адал һәм таза ризықтардан жеуді бұйырады. Мысал ретінде мына аяттарды келтіруге болады: «Уа, адамдар! (Алла сендер үшін жер бетін тіршілікке жайлы тұрақ етті, олай болса) жердегі барлық нығметтердің адал, тазасынан (әрі денсаулыққа пайдалысынан) жеп-ішіңдер. (Кәпір көсемдер мен оларға ергендерді азғырушы) шайтанның басқан ізімен жүрмеңдер. Шүбәсіз, ол сендерге анық дұшпан»6. «Уа, иман еткендер! Өздеріңе ризық етіп бергеніміздің жақсы, таза һәм денсаулыққа пайдалы болғанынан жеңдер»7.

Асхабу Кәһф турасында айтылған қиссадағы мына оқиға тақырыбымызды аша түседі. Сенімдеріне бола қудалауға түсіп, бір үңгірге тығылған жігіттер ол жерде қалың ұйқыға кетіп, 309 жылдан соң барып оянады. Содан кейін арасындағы біреуін тамақ алып келуге қалаға жібереді. Құран кәрімде олардың осы әрекеттерін былайша әңгімелейді: «Араларыңнан біреуді мына күміс ақшамен қалаға жіберіңдер. Сөйтіп, ол қаладан ең таза әрі адал ас қарастырып, біраз ас-ауқат алып келсін» – деп айтты»8. Тәпсір мамандары бұл аяттағы أَزْكَى сөзінің өте жақсы, өте құнарлы, аса тәтті, әлдеқайда арзан, дәмі тіл үйіретін, тым көп секілді мағыналарды берумен қатар, адал деген де мағынасы бар екенін айтқан. Тіпті кейбір риуаяттарда бұл қала халқының пұттарға арнап құрбан шалатынын және доңызды сойып жейтінін, сол себепті أَزْكَى сөзінің адал жолмен сойылған малды меңзейтіні айтылады9. Осы айтылған мағыналардың барлығын қорыта айтатын болсақ, аталмыш аяттың бүгінгі таңда көп қозғалатын адал ас және пайдалы тағам мәселесінің маңызын білдіретіндігін ұғынамыз.

Хадис шәріптерде де адал асты іздеудің парыз екендігі айтылады. Тақырыбымызға қатысты Пайғамбарымыздан мынадай риуаят келген: «Адал асты іздеу – парыздың парызы»10. Басқа бір риуаятта: «Адал асты іздеу – әрбір мұсылманға парыз»11. Бұдан басқа да «Адал ризық іздеу – жиһад»12 секілді хадис-тер адал ас табу жолында жүрудің Алла жолындағы күреске тең келетінін білдірген.

Ибн Мәжадан жеткен тағы бір риуаятта былай делінеді: Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Ей, адамдар! Алладан қорқыңдар (тақуалықты ұстаныңдар) және (ризық) іздеуді дұрыс жасаңдар. Өйткені, ешбір жан ризығын алудан кешіксе де, оған толығымен қол жеткізбейінше дүниеден өтпейді. Олай болса, Алладан қорқып, ризықтың адалын алып, харамынан бас тартып, ризықты дұрыс іздеңдер»13. Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өзінің дұғаларында да: «Я, Алла! Харамға (жалтақтап) қарамасым үшін халал нығметтеріңе менің көзімді, көңілімді тойдыра көр»14 деп халал нәрселермен қанағаттану керектігін үмбетіне ұқтырған.

Ардақты Пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Бұхариде келген бір хадисінде: «Сондай бір заман келеді, адамдар алған нәрсесінің халал не харам екендігіне мән бермейді»15 деп адамдардың астың адал, арамына мән бермей өмір сүруін ақыр заманның бүлігі деп сипаттаған. Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бұл жерде адамдардың халал, харам мәселесіне мән берместен өмір сүруін кемшілік ретінде сипаттауы, мұсылман адамға өзінің ішіп-жемінің адалдан болуына мән беру керектігі түсінікті болады.

Оның үстіне хадис шәріптерде харам аспен қоректенген ағзаның нендей жағдайға душар болатынын ескерте отырып, мұсылмандарды адал асқа маңыз беруге құлшындырады. Мәселен, бір хадисте: «Адамның ең тез бүлінетін мүшесі – асқазаны. Олай болса, қайсыбір адам асқазанына таза емес нәрселерді салмасын!»16 Дәйламидің Ибн Масғұдтан жеткізген: «Кімде-кім бір кесек харам ас жесе, Алла Тағала оның қырық түнгі намазын, қырық таңғы дұғасын қабыл етпейді. Харам аспен қоректенген әрбір ағзаға ең лайықты орын – тозақ болмақ. Расында, бір кесек харам ас (ағзадағы) етті ұлғайтады»17 хадисі де харам астан жан ұшыра сақтану қажеттігін ескертеді.

Тақырыпқа қатысты аят, хадистерді негізге алған фақиһтар адал асты іздеуге парыз айн деп үкім берген18. Тіпті адал асты іздеу үшін ең алдымен халал мен харамды жақсы білу керектігін алға тарқан фақиһтардың кейбірі хадистердегі халал асты іздеу сөзінде халал мен харамның не нәрселер екендігін білу меңзелгенін және мұның парыз айн екендігін айтқан19.

5. Халал мен харамның жеке тұлға мен қоғамға әсері қандай?

Адал асқа қатысты айтылған аят, хадистерден болсын, алғашқы кезеңдегі мұсылмандардың (сәләфу салихин) сөздерінен болсын түсінетініміз, адамның жеген асының халал не харам болуы жеке тұлға мен қоғамның рухани келбетіне әжептәуір әсер етеді деп айтуға болады. Шах Уалиуллаһ әд-Диһлауи бұл жайлы: «Дененің және мінез-құлықтың өзгеруіне ең күшті әсер ететін нәрсе – тамақ»20 деу арқылы ас-судың маңызына назар аудартқан. Ислам ойшылы, әйгілі тарихшы Ибн Халдун өзінің «Муқаддима» атты еңбегінде тамақтанудың адамның мінезі мен іс-әрекетіне әсерін тамаша мысалдармен келтіре отырып, жақсы түсіндірген21.

«Муминун» сүресіндегі бір аяттан халал һәм таза тағам тұтыну мен ізгі іс жасаудың арасында нәзік байланыс бар екендігі меңзеледі: «Уа, пайғамбарлар қауымы! Адал, таза һәм пайдалы ас-судан жеп-ішіңдер, әркез игі істер істеңдер. Мен еш шүбәсіз, сендердің не істеп, не қойып жүргендеріңді білемін»22. Аятта пайғамбарларға айту арқылы, барша мұсылмандарға қарата халал һәм таза ризықтан жеу және ізгі істерді жасау бұйырылып тұр. Тәпсірші ғалымдар халал ризық жеудің ізгі іс істеуден бұрын айтылуын негізге ала отырып, ізгі іс жасаудың адал ризық жеуге байланысты болатындығын айтқан23. Бұдан біз адал аспен қоректенбеген адамның ізгі іс жасауы қиын болатындығын түсінеміз.

Жоғарыда келтірілген аяттардан түсінетініміз: Алланың адам баласына арнап жаратқан тағамдар мен сусындардың халал һәм тазасын тәрк етіп, харам һәм жиіркеніштілерін тұтынғанда адам шайтанның жолына түсіп, тақуалық шеңберінен шыға бастайтыны және нығметтердің қадірін білмей, Аллаға деген иманының өзіне сызат түсетіні, мұндай жағдайда жеке тұлға болсын, қоғам болсын шектен шығып, күнә мен бүлікке жол ашылатыны ақиқат. Себебі, Ұлы Жаратушы көптеген аятта тарту еткен ризықтардан халал һәм тазасын жеуді бұйырғаннан кейін, шайтанның соңына ермеуімізді ескертеді24, тақуалық шеңберінен шықпауымызды25, егер тек бір Аллаға құлшылық жасап жүрген болсақ, Оған шүкір етуімізді26 және жер бетінде бүлік шығарып дандайсымау керектігін27 бұйыруы, сонымен қатар Өзіне иман етіп, құлшылық жасауымызды ескертуі28 секілді мәселелер адал аспен қоректенудің қаншалықты маңызды екендігін білдірсе керек.

Бұған қоса, ардақты Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) харам аспен қоректенген кісінің дұғасы қабыл болмайтындығын ескерткен. Ұзақ жолдан шаршаған, шашы ұйпа-тұйпа, үсті-басы шаң, топырақ кісі қолын көкке көтеріп: «Уа, Раббым! Уа, Раббым!» деген бір жолаушыны тілге тиек етіп, оның жағдайын былай түсіндіреді: «Бұл жолаушының жегені харам, ішкені харам, кигені харам және (нәтижеде тұтас) хараммен қоректенген. Мұндай адамның дұғасы қалайша қабыл болсын?!»29

Тақуа кісілер халал не харам астың адамға тигізер әсерін сан қырынан түсіндірген. Мәселен, Саһл ибн әт-Тустари былай дейді: «Сыддықтардың белгісін өзінің бойынан көргісі келген кісі адалдан басқа нәрсе жемесін және тек сүннетке сай амал етсін»; «Кімде-кім харам ас жейтін болса, оның ағзалары да Құдайдың бұйрығына қарсы әрекет жасайтын болады. Ол қаласа да, қаламаса да осылай болады. Мұны оның өзі білмеуі де, білуі де мүмкін»; «Мүмін адамның бойында мына төрт қасиет болмайынша, ол шынайы иманға қол жеткізе алмайды: парыздарды сүннеттерімен қоса орындау; күмәнді тағамдардан сақтану арқылы тек адал аспен қоректену; тыйым салынған нәрселердің анығынан да, күмәндісінен де тыйылу; өмірінің соңына дейін аталмыш нәрселерді орындауда сабыр ету»30.

Шах Шужағ әл-Кирмани бұған қатысты былай деген: «Тыйым салынған нәрсеге қараудан көзін сақтаған, нәпсісін тежеген, әрдайым мурақаба (өзін-өзі бақылау, тексеру) сезімі арқылы руханиятын, сүннетті берік ұстану арқылы сыртқы әрекетін бақылауда ұстаған және адал аспен қоректенуді әдетке айналдырған адамның зеректігі жоғалмайды»31.

Бұған қоса, Абдулла ибн Аббас асқазанына харам ас түскен адамның намазын Алла тағаланың қабыл етпейтіндігін айтса, Ибраһим ибн Адхам биік дәрежелерге жету үшін асқазанға түскен асқа бақылау жасау керектігін айтқан. Ал Фудайл ибн Ияз асқазанына не түскенін білетін адамды Алла сыддықтардың қатарына қосатынын айтса, Яхья ибн Муаз былай дейді: «Итағат (мойынсұнушылық) – Алланың қазыналарының бірі. Ал ол қазынаның кілті – дұға, ал ол кілттің тістері – адал ас»32.

Имам Ғаззали тақырыбымызға қатысты алғашқы ізгілердің сөздерін жеткізген: «Кейде адамның жүрегі жеген нәрселерінің әсерімен теріс айналады және иленген терінің жиырылып бүрісіп қалғаны секілді бүрісіп қалады да содан әуелгі қалпына келе алмайды»; «Біз тек адал астан жейміз. Сол себепті жүрегіміз туралықты қалап тұрады, жанымыз жайлы күйде болады, сонымен қатар періштелер әлемінен хабардар болып, ақирет әлемін көре білеміз»33.

Тақырыбымызға қатысты аят, хадистер мен қатар үлкен ғалымдар мен тақуа жандардың харам асқа қатысты айтқан сөздері мен іс-әрекеттерінен ұғынатынымыз, харам һәм күмәнді асты тәрк ету көркем мінез-құлыққа жетудің, тақуалыққа қол жеткізудің және Ұлы Жаратушыға жақын болудың ең басты шарттары болып табылады.

6. Ислам діні көп нәрсеге тыйым сала ма?

Көп адамдар Ислам діні адамды көп нәрседен шектейтін дін деп ойлайды. Шын мәнінде солай ма? Ойланып көрелік. Дінімізде тыйым салынған нәрселер саусақпен санарлықтай тым аз деуге болады. Күллі мүлік атаулының иесі Ұлы Жаратушы қалаған ісін жасауға құдіретті. Алла тағала қаласа адамға тағам мен сусын секілді аса үлкен қажеттіліктерге тыйым салып, қиын жағдайда қалдыра алатын еді. Алайда әрбір ісінің астарында қаншама хикмет пен кеңшілік болған Алла бұлай жасамады. Ол харамның шекарасын өте шектеулі етті. Сонымен қатар адамға зиянды не болмаса зияны пайдасынан көбірек тағамдарды немесе істерді адам баласына харам етті. Құран аятында харам етілген ішімдік пен доңыз етінің «рижс» екендігі айтылып, оның зияндылығына ишара жасалған34, сонымен қатар ішімдіктің пайдасынан зияны көп екендігі баяндалған