автордың кітабын онлайн тегін оқу Өркениетті адам
НАДАНДЫҚ СИНДРОМЫ
Бірде Ыстамбұл шәріне жол түсті. Таңғы алтыда ұшаққа мінгелі әуежайда кезекте тұрмын. Қызық осы арада басталды. Аласа бойлы, ақсары жігіт талон алуға жақындап келді де:
– Аға, сіз де Ыстамбұлға ма? – деді.
– Иә, – дедім.
– А, мен де сол жаққа бара жатырмын.
– Өзіне ме?
– Жоқ, әрі қарай Конияға кетем.
– О, жақсы болды, мен де Конияға барамын.
– Конияға не үшін барасыз? Сол жақта оқисыз ба?
– Жоқ. Зияратқа барамын, – дей салдым.
– Зиярат? Астағфируллаһ! Аға, дереу үйіңізге қайтып, қайтадан ниет етіп шығыңыз. Мынауыңыз болмайды, – деді көзі алақандай болып.
– Неге?
– Қажылықты Меккеде өтейді. Мынауыңыз күнә!
– Әй, сенің есің дұрыс па? Қажылыққа емес, Конияда-ғы Румидің кесенесіне зияратқа бара жатырмын.
– А, зиярат па? Онда болады. Сонда қалай, зияратқа бола сапарға шықтыңыз ба?
– Тек ол емес. Сондағы дәруіштердің зікіріне қатысып, ракс самға билеп қайтам. Шыр көбелек айналып Тәңірді зікір етем, – дедім де, реакциясын бақылап, түріне қара-дым. Ол көзін жыпылықтатып, сөзімді қорыта алмай аздап абыржып қалды. Ішімнен: «Осы пәтшағар Румиді тани ма өзі?» – деп күмәнданып тұрмын. Сосын:
– Сен не істейсің ол жақта? – дедім.
– Мен дін, шариғат, Құран, хадис оқимын, – деді. «Дін оқыса Румиді білу керек» деп ойладым. Сөйткенше ұшақтың есігіне жеттік те, орын іздеп бөлініп кеттік. Ең соңғы орынға жайғастым. Артында жолаушы аз екен, бос тұрған үш орынға жатып алып ұйқыны соқтым. Бір сағат-тан соң ояндым да, жуынып орныма жайғастым. Ұйқым қанып сергіп қалыппын. Кенет «Қалайсыз аға?» деген да-уыс естілді. Қарасам, әлгі сары екен.
– Жақсы, – деп түріне зер салдым. Арнайы іздеп кел-гені көрініп тұр. «Адасқан мына бейбақты тезірек тура жолға салып, сауапқа батайын» деген ниетін көзінен оқып-ақ тұрмын. «Ақыры уақыт көп. Қол бос. Уағызын не-ге тыңдап көрмеске?!» – дедім ішімнен. Сөйттім де:
– Отыр мұнда, – дедім. Ол қуанып кетті де, құнжың-құнжың етіп, қасыма жайғасты.
– Сонымен дін оқимын де?
– Иә, – деді маңызды дауыспен.
– Онда сұрақ. Жауап бере аласың ба?
– Иншалла, тырысып көрем. Сұраңыз!
– Құдайдың адамды жаратуында не мән бар? Бізді не үшін жаратты? Өлгенше істеуге тиіс бір мақсат-мұрат бар ма? Адамның адамдық борышы не? Тәңірі тарапынан қандай да бір міндет жүктелген бе? – дедім. Ол аузы ашылып, аңтарылып бірнеше секунд отырып қалды. Сосын «Мынаның ақыл-есі бүтін бе?» дегендей бет-әлпетімді аңтарыла шолып шықты да:
– Аға, бұл не сұрақ? – деді.
– Кәдімгі сұрақ. А, не бұлай сұрауға болмай ма?
– Тоқтаңыз, өзіңізді Алла жаратқанын білесіз бе?
– Білем деп толық айта алмаймын.
– Қалайша айта алмайсыз? Сонда не, «Алла жарат-қан жоқ» дегіңіз кеп тұр ма? – деп баж ете қалды.
– Жоқ, мен ештеңе дегем жоқ. Тек «Алланың мені жаратып жатқан сәтін көргем жоқ» дегім келеді. Расында солай емес пе? Алла мені жаратып: «Санжар, мынау қолың. Мынау басың», – деп дене мүшемді жеке-жеке бал-шықтан илеп жатқанда қасында қарап тұрған жоқпын.
«Алла мені былай жаратты» деп Адам ата айтса жара-сады. Біздің білеріміз – шешемізден тудық қой.
– Астағфирулла!!! Не деп кеттіңіз? Құдай-ай, сақтай көр! – деп сыйынып алды да: – Сіз өзі мұсылмансыз ба? – деді екі көзі алақандай болып.
– Солай шығар, – дедім.
– Қалай солай шығар? Дініңізді білмейтін неғылған адамсыз?
– Енді дінді мен таңдағам жоқ қой. СССР-де туып- өстім. Ата-анам «біз мұсылманбыз» деді. «Е, болсақ бо-лармыз» дедім де қойдым. Соған қарағанда мұсылман болсам керек. Жарайды, оны қоя бер, мәселе онда емес. Жаңағы сұрақтың жауабы не болды? Не істейтін болдық сонымен?
– Аға, сіз ол сұрақты қайдан алдыңыз? Олай сұрауды кім үйретті? – деді мазасызданып. Виктор Франклдың «The will to meaning» (Мәнге ұмтылу) деген кітабын ал-дына қойдым да:
– Міне, мына кітаптан алдым. Бұл сұрақты мына ғалым қойып жатыр. Жауабын осы кітапта іздейді. Соны бәлкім, сен білерсің. Қанша дегенмен Конияда дін оқып жатырсың дегенім ғой...
– Бұл кім? Мұсылман ба?
– Дінін анық білмедім. Бірақ Аустрияда туған еврей ғалымы. Бәлкім, иудей шығар.
– Е, енді түсінікті болды. Солай деңіз, – деп жақтыр-май қалды.
– Сонымен, жауап не болды?
– Аға, ол былай: Құдай Құранда пәлен сүренің түген аятында: «Мен жын мен адам баласын Маған құлшылық етуі үшін жараттым», – деген.
– Ал?
– Не ал? Сол. Құлшылық үшін жараттым деп тұрған жоқ па?! Ораза ұстап, зекет беріп, намаз оқып, Құдайға құл боп өтесіз. Сол сіздің міндетіңіз.
– Басқа жоқ па? Осымен бітті ме?
– Иә. Осының өзі білесіз бе неше сауап?
– Онда Еуропа жұртының міндеті не болды? Олар бұл міндеттен ада боп жүре бере ме солай? Біз ғана намаз оқып, құл боламыз ба?
– Иә, негізі олар да намаз оқуы керек. Бірақ Алланы мойындамай жүр ғой.
– Мойындап, намаз оқыса не болады?
– Күшті болады!
– Олар онсыз да күшті ғой. Қарашы, Сирияда соғыстан безген неше миллион босқынды далада қаңғытпай, еліне кіргізіп алды. Мемлекеттері жайнап тұр. Кірсең шық-қың келмейді. Бұдан артық не мұсылманшылық керек?
– Пайғамбар бір хадисінде «Бұ дүния кәпірге – жәннат, мұсылманға – тозақ», – деген. Сондықтан Еуропа жаққа қызықпай-ақ қойыңыз.
– Сонда сен тозақта жүрсің бе? Мына дүние саған то-зақ сияқты ауыр көріне ме?
– Солай десе де болады, – деп айтарын айтты да, ың-ғайсызданып қалды. Мен жіңішке жерінен ұстадым.
– Сен Конияда тегін оқисың, солай ма?
– Иә.
– «Қайда тұрам? Не ішем? Не жеймін?» демейсің. Үш мезгіл тегін тамақ. Барып-келуің тегін, – деп едім, ол:
– Аға, бұ жолы бару билетін өзім сатып алдым, – деді.
– Сол ғана ма? Жол шығының әрі кетсе – 210 доллар. Сен не, осы шығынды тозаққа теңгеріп тұрсың ба? – деп бұрышқа қамадым. Ол үнсіз отырып қалды. Сөзден ұс-талғанын білді. Кенет есіне бір нәрсе түскендей жалт қарап:
– Аға, шыныңызды айтыңыз, Румидің басына бала тілеп бара жатқан жоқсыз ба? Олай болса бірден ескер-тем. Ол – үлкен күнә! Баланы тек Алла береді. Өлгендер, керісінше, біздің дұғамызға мұқтаж, – деп тың тақы-рып бастады.
– Жоқ, зиярат етемін деп айттым ғой саған. Румидің әруағына Құран оқып, сосын дөңгелеген зікіріне қатысам да, қайтам деп. Ол жаққа барып әулиеден бала тілеуге мұқтаждық жоқ. Онсыз да жеті балам бар. Мұқтаж болған күннің өзінде жердің түбіндегі Конияға барып не керек? Ондай бала сұрап алатын жер өзімізде толып тұр ғой.
– Қалай толып тұр? Баланы қайдан алмақшысыз? Ба-ланы тек Алла береді!
– Жоқ-ей, тұр ғой бізде де Арыстан баб әулие. «Арыс-тан бабқа түне, Қожа Ахметтен тіле», – дейді атаң қазақ. Арыстан бабқа бір түнеп, Яссауидің басында жатып ті-лек тілесең, Алла тілегіңді қабыл етіп, бала беруі әбден мүмкін.
– Құдай-ай, сақтай гөр! Ол мүмкін емес! Олар ештеңе бере алмайды. Бұл – жалған әңгіме. Қайтыңыз райыңыздан, – деп жалынуға көшті.
– Неге? Байбөрі деген Қоңыраттың бір байы жердің жүзін қыдырып, етегін шеңгел сыдырып, бар малын шы-ғындап, Баба Түкті Шашты Әзиздің басында түнеп жатып, Тәңірден Алпамысты сұрап алмай ма? Шашты Әзиздің өзі ортаға түскен соң Алла Байбөріге Алпамысты сый-лаған жоқ па? Ұл ғана емес, қасына Қарлығаш деген қыз-ды қоса берді. Не болды саған, сонша жанұшырып?
– Мұны қайдан алып айтып отырсыз?
– «Алпамыс» жырынан.
– Оның иснәді бар ма, хадис сияқты?
– Жоқ. Бірақ жыршылар арқылы ауыздан ауызға жеткен ғой. Одан артық қандай иснәд керек?
– Қалай сенесіз ондай өтірікке?
– Сен де жүрсің ғой, ойдан шығарылған неше мың хадиске сеніп. Сонда жазбасыз жеткен жалған хадиске сенсең сауап, жыршылар жеткізген ауыз әдебиетіне сен-сем күнә бола ма? Қатырады екенсің.
– Аға, олай демеңіз! Мен тек сахих хадистен айтам. Оны ғұламалар бекіткен. Сахих хадис тек Бухариде!
– Құранда «Ертең жалған хадис көбейеді. Сол кезде тек Бухаридің хадисіне сеніңдер» деген аят бар ма?
– Жоқ, Құранда ондай аят жазылмайды ғой.
– Онда қалай сенесің? Бұл өте маңызды нәрсе болса, Құдай солай деп, Құранда неге ескерте салмады? Мысалы «Ауыз әдебиетіне сенбеңдер. Бухариден жеткен хадиске сеніңдер», – деп бір аятта айтып кетсе, дау да тыйылады, дауыл да басылады, – дедім. Ол тағы да шарасыз отырып қалды. Сосын есін бір жинап алды да:
– Сізді құртқан ана еврейдің кітабы. Кәпірдің кітабын оқисыз да, осылай күмәнға шатылып отырасыз. Хадиске сенсеңіз ғой, бәрі басқаша болар еді, – деді таусылып.
– Жарайды, жырды жақтырмайды екенсің. Онда саған әулиенің шарапаты туралы қызық қисса айтып берейін.
– Не? Не айтып берем дедіңіз?
– Қисса деймін.
– Ол не қисса деген? Иснәді бар ма?
– Қайдағы иснәд? Қиссада иснәд та, қисын да бол-майды. Хикмет болады! Орысша оны «смысл» дейді.
– Аға, онда ренжімеңіз! Бірден айтайын. Иснәді бол-маса жалған сөйлеп тозаққа кетуіңіз мүмкін. Айтпады де-меңіз.
– Жарайды, ескерткеніңе рақмет, – дедім де қиссаны бастай бердім. – Баяғыда Мұса пайғамбардың қауымын-да бір шал мен кемпір болыпты. Алпыстан асса да, баласы болмапты. «Қубас» деген сөз арқаларына аяздай батады екен. Бір күні кемпірге ой түсіп: «Әй, шал-ау, бала сүймей өмірден өтеміз бе? Мұса пайғамбар Тұр тауында Тәңірмен тікелей тілдеседі. Соған өтініш айтып көр. Ары-зыңды Аллаға жеткерсін. Қанша дегенмен пайғамбар ғой. Бәлкім, Тәңірім сөзін жерге тастамай бір ұл беріп қа-лар», – дейді. Шал кемпірдің тілін алып Мұсаға барыпты, – деп қиссаны енді қыздыра бергенде:
– Аға, бұл әңгіме қайдан шығып жатыр? Кімнен алып отырсыз? Құранда жоқ қой бұл оқиға? – деп безек қақты.
– Қайдан алғаны несі? Бабалар арқылы ауыздан ауызға жеткен аңыз ғой. Қариялардың әңгімесінен айтып отырмын.
– Құдай-ай, сақтай гөр, мына ағам не деп кетті?! – де-ді де, екі қолын тас төбесіне қойып, көз алдымда еңкейіп шөге берді. Мен болсам әңгімені әрі жалғап:
– Содан не керек, шал Мұсаға барды. «Неге келдің?» – деді пайғамбар. Шал арызын жеткізді. Мұса: «Алланың ісін пайғамбар болжап білмейді» деген. Арызыңды жет-кізем. Бірақ бала береріне кепілдік бере алмаймын. Алла өзі шешеді. Мақұл ма?» – деді. Шал: «Хошпын, Мұсажан. Бар өнеріңді салшы, айналайын. Ең болмаса өлгенше кемпірім екеуміз сәби иісін иіскеп кетейік», – деді. Содан Мұса тауға шықты. «Неге келдің?» – деді Тәңірі. «Жұртымда ұрпақсыз қалған екі бейбақ бар. Соларға бір нәресте қисаң. Бейшаралар әбден қиналып өлді», – деді. Тәңірі: «Жоқ, Алланың әмірі екі болмайды. Әу баста оларға ұрпақсыз тағдыр жазғам. Сол әмірім өзгеріссіз. Кері қайт» деді. Мұса жұртына оралды. Шал хабарын сұрады. Мұса басын шайқады. Шал қайғыдан шөгіп кетті. Пайғамбар жаны ашып: «Әулие Құдай емес, Құдайдан былай емес» деген. Мына таудың күнгей бетінде Шайқы Бұрқы деген әулие бар. «Шайдан басқа асы жоқ, Құдайдан басқа досы жоқ» нағыз диуана. Соған да барып көріңдер. Бәлкім, дұғасы қабыл болар», – деді Мұса, – дей бергенімде серігім шыдай алмай:
– Аға, тозаққа түстіңіз. Болды, мына әңгімені доға-рыңыз. Әулие дегенді қайдан алдыңыз? Сұмдық күнәға батып жатырсыз, – деді жаны қалмай қалшылдап.
– Тоқтай тұр. Ақыры бастадым ғой. Ақырына же-тейін. Бұл – қызық қисса. Сөзді бөлмей соңына дейін тыңдасаңшы.
– Ақиретте сіз үшін жауап бермеймін. Жалған әңгіме-ңізге өзіңіз жауап бересіз.
– Жақсы, уайымдама. Ақыретте осы қисса үшін пе-ріштелер тергеп жатса, сені ұстап бермеймін. «Бұл бала адам сияқты ескертті. Өзім қасарып тыңдамаған», – деп саған араша түсем. Оның үстіне әділетті Құдай ол жерде сені менің талауыма тастап қойып, қарап тұрмас. Құдай ақ ниетіңді, адал пейіліңді көріп тұр. Оған қам жеме. Одан да қиссаны тыңда, – дедім де жалғай бердім. Ол болса екі қолын тас төбесіне қойып, құлағын жауып еңкейе берді. Еңкейген отырысы басын құмға тыққан түйеқұсқа ұқсап кетті.
– Содан не керек, шал артынып, тартынып таудың арғы бетіне кетті. Онда бір әулие «Алла Һу, Алла Хай» деп Аллаға зікір айтып отыр екен. Шал: «Е, дәу де болса Шайқы Бұрқы осы болар», – деді де дыбыс берді. Шайқы онымен амандасып шаруасын сұрады. Шал баяндады.
– Сол-ақ па келген шаруаң? – деді әулие. Шал:
– Иә, бір ұл не қыз болса, басқа арман жоқ, – деді.
– Бір бала аз емес пе?
– Біз қартайған адамбыз. Біреуі де жетеді. Құдайдан бала сұрап әпере аласың ба?
– Нешеуі керек, сонша әперем. Бірақ сенің балалы болғаныңды көрсе, Мұса ренжиді ғой. Оны не істейміз?
– Неге ренжиді?
– «Пайғамбар сұрағанда бермеді. Шайқы сұрап еді, бере салды» деп көңіліне алса ше?
– Мұсаның көңіліне қарап, баласыз өтер жайым жоқ. Әпере алсаң тезірек сұра, – деді шал шыдамсызданып.
– Болды, сәл сабыр ет. Тәңірге арызыңды жеткізіп келейін, – деді де шығып кетті. Михрабына келіп, қолын жайып:
– Уә, кәміл Достым! Мына бейбақ мені алыстан іздеп келіпті. Бейшараны зарықтырмай тезірек ұрпақпен қуант-саң еді, – деп Тәңірге дұға етті. Алла тағала:
– Құлым, әуре болма! Оларға әу бастан ұрпақсыз өтесің деп тағдыр жазғам. Үкім өзгермейді, – деп тілегін қабылдамады. Шайқының көңілі пәс тартып:
– Жарайды онда, Саған ренжідім. Өзің кең, жомарт Құдайсың. Бір баланы көп көріп не болды сонша? Ұлық-тығыңа жараспайды. Бүгіннен бастап Сені есіме де ал-маймын, намаз да оқымаймын. Достықты үзем, – деп те-ріс қарап кетуге айналады. Сол кезде ұлық Алла:
– Жарайды, досым, сонша шарт кетіп не болды? Ұл ма, қыз ба керегі? – деді Рахман сипатына ауысып.
– Бес ұл, бес қыз нәсіп қылсаң.
– Дегенің болсын. Бердім! – деді. Шайқы қуанып кетіп, шалға келді де:
– Ақсақал, алаң болма. Кемпірің он бала туады, – деді.
– Ойбай, қартайғанда бәрін қалай табады? Кемпірім өліп қалмай ма?
– Жоқ, өлмейді. Құдайдың құдіретімен он баланың анасы атанады. Сонша жерден арып-ашып келген соң ұрпақты молынан алған жақсы, – деді. Шал қуанып еліне қайтты. Кемпірден сүйінші сұрады. Кемпір он жылда он бала туды. Бұл оқиға Мұсаның көңіліне қаяу салды. Іші-нен: «Құдайдың мұнысы несі? Маған бермеді, Шайқы сұрап еді, топырлатып бере салды. Себебі неде?» – деп қа-мықты. Тәңірі оны көріп:
– Ей, Мұса, сен ренжіме. Оның себебі былай: сені қой бағып жүрген жеріңнен пайғамбар еттім. Қасыңа мықты жігіттен нөкер сайладым. Бір емес, екі бірдей мұғжиза бердім. Асатаяқтың құдіретімен перғауынды құлаттың. Әскерін теңізге қарық қылдың. Жұртыңды құлдықтан азат еттің. Киелі өлкеңе оралдың. Басыңа бақ, астыңа тақ қондырдым. Патша етіп мерейіңді асырдым. Қазір шылқыған байсың. Мыңғырған малың бар. Осының бәрін саған тегін бердім. Енді ана Шайқы Бұрқыға қарашы. Не пайғамбар емес, не патша емес. Мұғжизасы жоқ. Елсіз, жерсіз жалғыз өзі өмір сүреді. Менің дидарымды көремін деп тақыр кедейге айналды. Менен басқа байлығы жоқ. Енді Менен айырылса, оның несі қалады? Оның бір арызын жерге тастасам құдайлығым қайда? Сондықтан оның айтқаны екі болмады. Арызын қабыл қылдым» деген екен, – деп тоқтадым. Қиссаны өзім айтып, одан әсер алып рақаттанып отырмын.
– Қалай, інім, керемет қисса емес пе? – деп қоямын. Ол болса алдыңғы орындықтың астына басын тыққан қалпы:
– Аға, біттіңіз! Тозаққа кеттіңіз. Мынау шылқыған өтірік. Тез тәубе етіңіз. Алла кешірімді. Тәубе етсеңіз қазір кү-нәңізді кешеді. Алланың атынан, пайғамбар атынан сөй-леп отырсыз, – деп қинала күбірледі.
– Әй, қой, өй деме! Ұят болады. Мен де сенің қисыны жоқ хадистеріңді өлмей-ақ тыңдадым ғой. Қиссаға бола сонша қиналып не көрінді? Басыңды көтер. Енді қисса айтып жаныңды қинамаймын. Бір сұрақ қоямын.
– Сұраңыз.
– Бағана әулие біздің дұғаға мұқтаж дедің, солай ма?
– Иә, солай.
– Енді Румидің әруағы менің дұғама мұқтаж деп басына барып, Құран оқып тұрасың ба?
– Жоқ.
– Қалай жоқ? Бір рет болсын барған шығарсың? Оның қабірі Конияның қақ ортасында жатыр ғой.
– А, білмейді екем.
– Әй, сен өзі Мәулана Румиді танисың ба? Білесің бе кім екенін?
– Жоқ. Білмеймін. Кім ол?
– Сен Конияда төрт жыл оқып, Руми туралы ештеңе естімеген қандай молдасың?
– Ол кім сонша? Біз Конияда тек Құран оқимыз. Одан артық не білім керек?
– Тоқтай тұр, сен бала. Сені Қазақстаннан Конияға дін оқуға кім жіберді? Өзің келдің бе, әлде бір орталық жіберді ме?
– Мені мүфтият жіберген, – дегенде талып қала жаз-дадым. Ішегімді созып тұрып:
– Сені елдің мүфтияты жіберіп отыр ма? Саған Руми жайлы тырс еткен ақпарат бермеген бе? Төрт жылдан бері ходжаларың да бір рет болсын: «Біздің қаланы бүкіл жер шары біледі. Ислам әлеміндегі данышпанның бірі, ой маржанын терудің нағыз шебері, жүрек көзі ашылған әулие, мұсылман жұртын Батыс әлеміне мақтанышпен таныстырған ең жарқын тұлға – Мәулана Румидің мүбә-рак денесі Конияда жерленген», – деп мақтанышпен айт-пай ма?
– Бірінші рет естіп отырмын. Кім ол Руми? – деді ол басын шайқап. Бұдан соң әңгімеге зауқым соқпады. Көңі-лім су сепкендей басылды. Оған қарап:
– Сен ертең елге барып жұрттың көзін ашасың ба?
Румидің «Мәснәуиін» оқымасаң исламды не деп ұқты-расың? Халықтың жүрегіне қалайша жол табасың? Исламның нағыз жауһарын елге әкеле алмасаң, Таяу Шы-ғыстың надандығын әкелейін деп жүрсің бе? Төрт жыл не бітірдің?
– Ходжаларым не үйретті, соны оқып жүрмін. Өйтіп қара аспанды төндірмеңіз. Біздің де елде Ерсін Әміре, Сансызбай ұстаз, Арман Қуанышбаев сияқты әлемдік деңгейдегі ғұламалар бар. Кез келген сұрақты шағып тастайды. Мен жас болғасын сұраққа жауап бере алмай жа-тырмын. Бірақ мен елге қайтпайтын шығармын. Осында қаламын.
– Неге қайтпайсың?
– Не істеймін елге барғанда? Қазақстанда кілең сіз сияқты орыс пен еврейдің кітабын оқып алғандар өріп жүр. Не ақыретке, не хадиске сенбейді. Намаз оқымайды. Қайдағы бір сұрақпен басыңды қатырады. Одан да Түркиядағы мұсылмандар арасында намазымды оқып, са-уапқа батып жүре бермеймін бе?!
– Сен жаңа: «Бұ дүние – момындар үшін тозақ. Бүкіл рақатты кәпірлер көреді», – деп едің. Енді неге рақатқа қарай қаштың? Баяғының дәруіші сияқты бір жапырақ қатқан нанды беліңе байлап, елді иманға шақырып, жүрмей-сің бе? Шетелде қала берсеңдер, бізді еврейдің кітабын оқып уланудан кім құтқарады?
– Аға, болды. Басымды қатырмаңыз. Ақыретте әркім өзіне жауап береді. Адам сияқты ескерттім. «Сізді Алла жаратты» дедім бе? Дедім. «Намаз оқыңыз» дедім бе?
Дедім. Қалғанын өзіңіз шешесіз. Мен міндетімнен құтылдым, – деді. Үнсіз отырып қалдық. Кенет алыстан доста-рын көріп, солармен тілдескен болды да, менімен қош-тасып тайып тұрды.
Ыстамбұлға келдік. Түстік. Транзит зонада тұрмыз. Сөйтсем бұлар төрт-бес жігіт екен. Бәрі Конияда оқиды. Қарап тұрғанша қасындағы екі жігітті шақырып алдым. Таныстым. Жөн сұрастық. «Сендерді де мүфтият жіберді ме?» – дедім. Олар: «Иә», – деді. Сосын классикалық сұрақты оларға да қойдым. Не айтарын білмей үнсіз қалды. Сол кезде ұшақтағы әлгі «серігім» жетіп келді де:
– А, сендерді де сұрақтың астына алды ма? Мен бұл ағамен бірге келдім. Сұрағы өте қауіпті. Жоламаңдар. Ев-рейдің кітабын оқып алған. Адамды иманнан айырады. Иснәді жоқ қисса деген бірдеңесі бар. Соны айтып адас-тырады. Тіпті бұл кісі өзінің мұсылман екенін, я емесін де білмейді. Мен кеттім, – деді де, тайып тұрды. Ана екеуі не істерін білмей тапжылмай тұр.
– Менде бір сұрақ бар. Жауабын таппай жүрмін. Соны ходжаларыңнан сұрап біліп бересіңдер ме? – дедім.
– Айтыңыз, аға. Сұрап көрейік, – деді.
– Баяғыда, ХІІІ ғасырда Руми сендер сияқты төрт жүзге жуық шәкіртті ислам іліміне оқытады екен. Бір күні оның медресесіне бір диуана келеді де, тамақ сұрайды. Руми аспаздарға айтып, ас алдырып тойдырады. Ди-уана тойған соң: «Хазірет, кешірерсіз, бір сұрағым бар» дейді. «Иә, сұраңыз», – дейді Руми. «Осы төрт жүз ба-ланы қамап ілім оқытқандағы мақсат не? Бұның соңғы нәтижесі не болмақ?» дейді. Руми ойланбастан: «Адал мен арамды айыру», – дейді. Сонда дәруіш орнынан тұрып, етегін қақты да: «Ой, Құдай-ай, сендер де дым білмейтін надан екенсіңдер-ау. Бір нәрсе білген соң оқып жатыр деп келсемші», – дейді. Руми оның сөзінен ауыр соққы алып, есеңгіреп қалады. Сосын: «Онда сіз айтыңыз. Оқуда мақсат не болу керек еді?» – дейді, – деп бір тоқтадым. Сосын екі жігітке қарап:
– Жігіттер, қалай ойлайсыңдар, диуана Румиге не деді? – дедім. Екеуі үнсіз тұрды да:
– Аға, білмедік. Ходжамыздан сұрап көрейік, – деді.
– Жарайды, сұраңдар. Ақыры жастық шақтың жалын-ды кезін ілімге арнаған соң оның ақырғы нәтижесі де қомақты болуы тиіс. Зайырлы қоғамнан кесіліп, рақат пен қызықтан, құмар мен ойыннан, сауық пен сайраннан безінгенде оның қарсысына тұрарлықтай ұлық нығмет алған жөн болар. Солай емес пе?
– Иә, иә, солай ғой, – деді екеуі. Сол кезде әлгі сары тағы келді де:
– Ей, жігіттер, бұл адам қауіпті деп айттым ғой жаңа. Кетейік, жүріңдер. Басқа секцияның паспорт бақылауынан өте саламыз, – деп достарын ертіп алды да, зым-зия жоқ болды. Сол кезде мен де бақылау постына жетіп қалған едім.
ҮЗІЛМЕЙТІН ҚҰЛШЫЛЫҚ
Кеше қызық болды. Қоянқұстан шығып, қалаға такси ұстадым. Көп күткем жоқ. Жасыл ауди шиқ етіп тоқтады. Есігін ашып:
– Қалаға ма? – дедім.
– Иә, – деді.
– Қанша?
– Пәлен. – Келістік, кеттік! – дедім де көліктің артына жайғастым. Алдында бір ересек кісі отыр. Таксистің түріне қарап ішім қылп етті. Иегінде сүйкімсіз сақал. Балағын көре алмадым. Есесіне көзіне қарап, кім екенін бірден білдім. Соңғы жиырма жылда елде қамыстай қаулаған таныс назар. Мейірім мен махаббаттан ада болып, агрессияға тола бастаған жансыз жанар. Ішімнен: «Тәк, қазір мынау уағыз бастайды. Қуатты ойларды жинақтап, шабуылға дайын отырайын», – дедім де «Шашылып жүрген ойлар-ды мобилизация жаса!» деп миыма дабыл қақтым. «Қазір қақтығыс болуы мүмкін. Бәрің майданға сақадай сай тұрыңдар!» деп команда бердім. Таксиші де айнадан қайта-қайта қарап, миға шабуылдайтын қолайлы сәтті күтіп отыр. Мен де сақпын. Қасындағы кісіге қарап үзілген әңгімесін жалғады:
– Жап-жас қой. Елу деген не тәйірі?
– Иә, ажал айтып келмейді. Не болса да, кетті енді, – деді серігі. Сөйткенше болған жоқ: «Мен келдім. Ана бұрылыстан тастап кет» деді. Көлік тоқтады. Ақшасын төлеп түсіп қалды. Ішімнен: «Тәк, кезек маған келді. Қазір ілмекті лақтыруы керек», – дегенімше болған жоқ, манипуляция басталды. Ол:
– Қоянқұстың архитекторын танушы ма едің? – деді.
– Жоқ. Мұнда тұрмаймын.
– Сол архитектор кеше қайтыс болды.
– А, иманды болсын!
– Жап-жас кісі еді. Бар-жоғы елуде. Кеше ғана бізбен футбол ойнап жүретін. Не болғанын білмеймін, таңертең оянбапты.
– А, иә, қазір сондай ауру көбейді ғой...
– Қарашы иә, ажал деген аяқ астынан. Өлеміз деп ойламаймыз. Ойнап-күліп мәз болып жүресің. Бір күні жоқсың. Қарасаң қабірде періштелер тергеп жатады. Ал сен-де түк дайындық жоқ.
– А, иә, «Ажал ақымақ үшін алтау, ақылды үшін біреу» деген, – деп мен де әңгімеге ілескен болдым. Ол:
– Брат, қарашы, қандай ғапылмыз? Өлімді, қабірдегі азапты ойламай тек дүниені уайымдаймыз, – деді.
– Енді қу тіршілік қойсын ба?
– Сол ғой. Аллаһ Құранда: «Өмірлерің Менің ал-дымда бір сәт қана. Ертең-ақ сендерді алдыма ажал айдап әкеледі» дейді. Ал біз оны ұмытып, дүниенің соңында жүреміз.
– Басқа не істейміз енді?
– Не істегені қалай? Ақыретті ойлау керек, ақыретті! Ойнап-күле бермей, алда өлім барын бір сәтке ұмытпау керек. Сонда ғапыл болмаймыз.
– Жарайды, солай ойладық делік. Сонда Құдайдың адамды жаратуында не мақсат бар? Бізді не үшін жа-ратты? Жаратқан соң бізден не дәметеді? Өлім жайлы ойлап жүрудің Құдайға керегі не?
– Не дейсің бе? Оны Құранға қарап дәл білеміз.
– Иә, Құранда не депті?
– Құранда Зурият сүресінің пәлен аятында: «Мен адам мен жындарды Өзіме құлшылық ету үшін жараттым», – деп жазған.
– Иә, не болыпты енді?
– Не болғаны қалай? Құлшылық етуіміз керек.
– Жақсы, сонда жұрт жаппай құлшылық етуі керек пе?
– Әрине. Аллаһ бұйырды ма, болды. Құл болғасын әмірді орындау керек, – деп бір-ақ кесті.
– Әй, елдің бәрі солай жүре алмайды-ау, – дедім кү-мәнді дауыспен.
– Неге? Неге жүре алмайды? Брат, өзің ойлап қарашы. Таң намазы екі рәкат. Сүндетімен төртеу. Әрі кетсе бес-ақ минутта оқисың. Дұрыс па? Ең ұзақ оқылатын бесін намазы он рәкат. Соның өзіне әрі кетсе он бес-ақ минут шығын. Сосын екінті – ең оңайы. Шам да солай. Құптанда тоғыз бас намаз. Бітті сонымен. Бәрін қоссаң бар ғой, тәулігіне жарты-ақ сағат уақыт кетеді. Өзің ойлашы отызақ минут. Ел соған қиналады ғой. Сенесің бе осыған?
– Жөн екен. Сонда құлшылыққа тек намаз ғана жата ма?
– Жоқ, бес парыз. Намаз соның ішіне кіреді. Біріншісі: кәлима-шаһадат. Екіншісі – жылына бір рет ораза. Сосын жағдайыңа қарай қажылыққа өміріңде бір рет бару. Қал-таң көтерсе зекет бер. Сосын бес уақыт намазды үзбей оқы! – деп соңғы сөзін ерекше екпінмен аяқтады. Мен:
– Болды ма? Бары сол ғана ма? – дедім.
– Бары сол ғана ма дегені несі?
– Құлшылық түрін айтамын. Осы бесеуімен Құдайға құл боламыз ба? Басқа жоқ па?
– Жоқ!
– Өй, мынауың аз ғой.
– Қалай аз? – деді таксист жалт қарап.
– Енді Ұлық Құдайға өміріңде бір рет кәлима айтып, жылына бір рет ораза ұстап, өлгенше бір рет қажылыққа барып, зекетті берсең беріп, бермесең қойып, тәулігіне бес рет намаз оқу деген дым емес қой. Не болады мы-науың? Өй, маған мұндай дін ұнамайды, – дегенім сол еді, жігіт машинаның тежегішін қатты басып қалып, «шиқ» еткізді де, жалт қарап:
– Қалай ұнамайды? – деді.
– Құдайдың ұлықтығы мен құлдың шүкіршілігі бір-бі-ріне пропорция емес. Түк емес қой мына санап шыққан құлшылығың. Мен сені «құл болайық» дегенге қампай-тып бір нәрсе айта ма десем, түк айтпадың ғой. Не бо-лады бес намазың?
– Сен осының бәрін орындап жүрсің бе? – деп бейне бір хас тақуаға жолыққандай аузы ашылып қалды.
– Мәселе онда емес.
– Енді неде?
– Маған күрделі һәм қызықты құлшылық керек. «Ей, Құдай, саған осы да болады» дегендей бес ғибадатпен құлдықты шектеп қою Құдайға құрметсіздік қой.
– Қалай сонда?
– Құлшылық 24 сағат үзілмейтін болса, сонда ғана құлшылық саналады. Маған бір секундқа үзілмейтін ғибадат түрі керек. Құдайға мынадай қатынас ұстау масқара ғой. Өзің ойлап қарашы, бір ораза мен екінші оразаның арасы бір жыл. Бір намаз бен екінші намаздың арасы бірнеше сағат. Кәлимаң мен қажылығың бүкіл ғұмырыңа – біреу. Зекетті жағдайың біледі. Өзің жаңа айттың. Бір күнде бес уақыт намазға жарты-ақ сағат уақытың кетеді екен. Тәулікте 24 сағат бар. Соның жарты сағаты құлшылыққа кетсе, қалған 23 сағат пен 30 минут-ты неге арнайсың? Қалған уақытта дүниені ойламағанда жұрт басқа нені ойлауы керек? Адам құл болып, ақыретті ойлап, қабірдегі сұраққа дайын отыру үшін 24 сағат со-нымен алаң болуы керек. Сонда ғана ол құлшылыққа саналады. Қой, мынаны менен басқа ешкім естімесін.
– Брат, ел осының өзін орындамай жүр ғой. Құдай біз-ге жеңілдік жасайды.
– Әй, қойшы, ондай жеңілдікпен қалай құл боласың? Қожаңа барып «маған жеңілдік жасашы» деп қалай ай-тасың? Ұят қой, біртүрлі. Құл болған соң алаңсыз соның дәргейінде жүретін құл болу керек. Жылына бір рет ораза ұстап, өміріңде бір рет қажылыққа барып, зекетті берсең беріп, бермесең қойып, арасында бес уақыт шала-пұла намазбен сүйретіліп жүру деген не масқара? Мен тәулік бойы үзілмейтін құлшылық түрін іздеймін. Сенің ұсынған дінің көңілімнен шықпады.
– Брат, сені түсінбедім. Басыңды қатырып не істейсің?
– Қалай бас қатыру? Құлға жеңілдік не керек? Құл деген өлгенше нагрузкамен өмір сүруі керек, егер ол шы-нымен құл болса. Жеңілдік берсе, жаңа өзің айтпақшы құл екенін ұмытып есіріп кетеді. Ал егер жеңілдікпен өмір сүрсе, оны «құл» деп емес, басқаша атайық.
Таксист сасып қалды. Өзіне сенімсіздеу түрде:
– Брат, сен мені дұрыс түсінбеген сияқтысың… – деді.
– Түсіндім, түсіндім. Тек более дамыған мощный құл-шылық түрін іздеуге кетіп барамын. Сенікі чересчур аз екен, – дедім бастырмалатып. Сол кезде қалаға келіп те қалыппын.
– Жақсы, мен келдім. Осы жерден тастап кет, – дедім де жолақысын төлеп, түсіп қалдым. Таксист жол бойғы еңбегінің зая кеткеніне қатты қапа болған сияқты. «Құл-шылық аз деген адамды алғаш көруім. Сонда бұған не керек?» деген сұрақ көзінде жазылып тұрды.
ДІН МЕШІТТЕ ҒАНА ЕМЕС, МӘДЕНИЕТТЕ ДЕ ГҮЛДЕНСІН
2015 жылы Түркістанда Матуриди ілімін тану бойынша халықаралық симпозиум өтті. Оған шетелден ғалымдар келіп, жиған-тергенін ортаға салды. Мақсаты біреу: дін тұтынғанда догмаға қатып қалмай, адам ақылын мей-лінше тиімді пайдалану. Бұл мәселені реттеуде Матуриди мектебінің ғұламалары мың жыл бұрын бәрінен озық шыққан екен. Тарих толқынында ислам мен Құранды жалпы мұсылман жұртына ұтымды әдіспен ұқтырудың ілкіде екі ірі мектебі қалыптасқан. Бірі – Хиджаз аймағындағы арабтық танымға негізделген Әшғари мектебі. Екіншісі – орта ғасырда әлемдік өркениетке ықпалы зор болған түркі тектес ғұламалар мектебі. Ғалымдардың айтысына қарағанда теологиялық айтыс-тартыс сол кезде-ақ қызған. Ислам аймаққа тарап, өзге жұртты шарпығанда олардың ұлттық танымымен бетпе-бет келді. Исламға дейін мемлекет құрып, өз өркениетінде өмір сүрген халықтар исламға сол күйі жұтыла салмапты.
Түркі ғұламалары: «Құран келді. Ескі түсінік пен әдетғұрыпты түгел тастаңдар», – демепті. Керісінше, сұрақты «Төл мәдениетімізді Құран нұрымен суарып, күшейтіп алсақ бола ма?» деген ракурстан қойыпты. Сондықтан проблема Матуриди мектебінде қарапайым жолмен шешілген. Мысалы, әшғарилер жаңа мәдени құбылысты көрсе автоматты түрде «Бұл Құранда бар ма?» деп сұ-райды. Матуриди «Бұл Құран рухына қайшы емес пе?» деп сұрайды. Дәстүр Құран рухына қайшы келмесе, кері-сінше, моральдық тұрғыда онымен үндессе, оны діннің бір бөлшегі ретінде дамытуға тырысқан. Нәтижесінде ислам кемелденіп, Орта Азияда мәдени құбылысқа айналды. Сол жерде Қымбат Қаратышқанова есімді ғалымның баяндамасын тыңдадым. Ол бүй деді: «Исламды дәстүрімізбен қайтсек үйлестіреміз деген мәселе арабтарда болған жоқ. Себебі пайғамбар сол ортадан шыққан соң араб мәдениетін Құран рухымен суарып алды. Исламды әкелгенде көктен ешқандай дәстүр не мәдениет әкелген жоқ. Керісінше ислам рухына қайшы емес араб дәстүрін дамытып жіберді. Ислам Орта Азияға келгенде де көнеден келе жатқан түркілік таным мен ұғымдар Құран рухымен үндесе кетті. Егер ондай гармония болмаса, бұқара халық жаңа дінді қабылдамас та еді».
Маған осы пікір қатты ұнады. Қазір бұл тенденция қайта басталды. Дүниетанымы таяз қазақтар намаз оқып бастағанда өз мәдениетіне бөтенсіп, үрке қарайды. Қашан көрсең «Қазақтың бұл салты Құранда бар ма? Сун-нада бар ма?» деп басын қатырып жатады. Сұрақты сол ракурстан қойған сайын мәдени кеңістікте тоқырауға тез ұшырап, ақылдары цемент боп қатып қалады. Соның кесірінен түрлі дауға шатылып, абыройын тез түсіреді. Мұндай шырғалаң талай қазақтың басын қатырған соң дін ғалымдары Матуриди мектебі қалдырған ілім-білімді қайта жаңғыртуға мәжбүр болып отыр.
Симпозиумға Вена қаласынан Филип есімді отыз бес жасар ғалым келіпті. Ислам тарихын әбден зерттеген мықты маман. Араб пен ағылшын тіліне судай. Ислам діні жайылған талай ел мен аймақты жаяу аралаған жанкештінің өзі. Аңқылдаған ақжүрек екен. Бірақ әзілдеп сөйлеуді де қатырады. Танысқан сәттен ақтарылып қоя берді. Венаның немісі болғанымен консерваторлық міне-зі басым. Төрт баланың әкесі. Бұл – Еуропа үшін ерекше құбылыс.
– Кім боп істейсің? Сен де ғалымсың ба? – деді.
– Жоқ. Мен еріктімін. Матуриди туралы білгім келді. Сосын іздеп келдім.
– Дінге қатысың бар ма, сонда?
– Бар. Өзімше рухани ізденем. Ақпарат құралдарының таққан ярлыгы бойынша «аса қауіпті зікірші, сопымын». Қоғам мені солай таниды.
– Сонда сен суфилік орденнің өкілісің бе?
– Бұрын болғам. Қазір жоқ.
– Неге жоқ?
– Себебі оларды соттап, таратып жіберген.
– Сонда сендер қай зікірді көбірек айттыңдар? Жария ма, құпия ма?
– Жариясын. Яссауи хикметтерін ара зікіріне қосып айтушы едік. Маған сол көбірек ұнайтын.
– Қызық екен. Осы жаққа шақырту алғанда ішімнен «Қазақстанда Яссауи мен Матуридиді мемлекет деңгейінде көтергелі жатыр. Жақсы бастама екен» деп қызығып келіп едім. Сенің сөзіңе қарасам, керісінше сияқты ма, қалай?
– Солай десе де болады. Бұл Түркия ғалымдарының қозғауымен өтіп жатыр. Әйтпесе біздің ресми діни орта-лықтар Яссауиді насихаттауға құлықты емес.
– Оған не дәлел?
– Біріншіден, Яссауиді қаралаған шалдыр-шатпақ салафилік жазбалар әлеуметтік желіде ашық жазыла береді. Әрине, оған қарсы емеспін. Пікір алуандығы болу керек. Бірақ ресми діни орталықтар оларға қарсы жауап бермейді. Олар Яссауи хикметін насихаттағаннан гөрі, екі әйел алудың пайдасын уағыздағанды көбірек ұнатады. Екіншіден, осы жиынға келген жергілікті ғалымдармен сөйлесіп көр. Өзің түсінесің.
– Жақсы, көрейін. Әлі екі күн уақыт бар. Енді саған бір сұрақ. Әдетте бұл ілімді қожалар таратады. Қазір Қазақстанда қожалар институты бар ма?
– Ағартушы ретінде жоқ. Ру ретінде бар. Олардың кейбірі атасынан қалған көне кітаптарды сақтап қалған.
Бірақ үзілген дәстүрді жалғай алмады. СССР кезінде большевиктер олардың көрнекті өкілдерін түгел қырып жіберген. Бертінде кейбір қожалар рухани ілімді тірілтпек болып, ұрпағын Араб елдеріне оқытып әкелген. Нәтижесі керісінше шықты.
– Келген соң көзқараста қайшылық күшейді ме?
– Солай десе де болады.
– Иә, ислам тарихын білмегеннің кесірі ғой. Менің ма-мандығым – ислам тарихы. Сондықтан
