ЛОГОТЕРАПИЯ

немесе

өмірге ҚҰШТАРЛЫҚ

Алматы-2022

«Ар болмаса, ой болмаса,
Кеуде деген – бір қуыс.
Үн болмаса, гүл болмаса,
Бұлбұл деген – бір сұр құс».
Халық мақалы

УДК 1/14

ББК 87

Л 69

ТҰТАС КІТАПТЫ НЕМЕСЕ КІТАПТЫҢ ҚАНДАЙ ДА БІР БӨЛІМІН

КЕЗ-КЕЛГЕН ФОРМАТТА АВТОРЛАРДЫҢ РҰҚСАТЫНСЫЗ

КӨШІРІП БАСУҒА БОЛМАЙДЫ.

БАРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТАР САҚТАЛЫНҒАН.

“Отбасы хрестоматиясы” жобасы

Жобаның авторы: Санжар Керімбай

Құрастырып, алғысөзі мен түсініктерін жазғандар:

Мұхит Төлеген – Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік

университетінің аға оқытушысы, PhD

Әділбек Нәби – Дінтанушы магистр.

Сұлтан Тайғарин – Әлеуметтанушы магистр.

ЛОГОТЕРАПИЯ НЕМЕСЕ ӨМІРГЕ ҚҰШТАРЛЫҚ

Л 69 ОТБАСЫ ХРЕСТОМАТИЯСЫ. Алтыншы басылым./Құраст. С. Керімбай,

Ә. Нәби, М. Төлеген С. Тайғарин/ – Алматы: «Отбасы хрестоматиясы» ҚҚ,

– 2022. – 472 б.

ISBN 978-601-7558-02-4

Кітап өмірден мән іздеп, тіршіліктің түпкі себептеріне үңілген қарапайым оқырманға арналған. Сонымен қатар суицидпен күресуші кез келген қоғамдық тұлғаға және медицина, психология, философия, дінтану, мәдениеттану, педагогика мамандығында оқитын студенттерге факультативті құрал ретінде ұсынылады.

Кітапта психоаналитик, философ, логотерапевт Виктор Франклдың экзистенция анализі және логотерапия туралы жазған бірнеше еңбектерінің аудармасы жинақталған. Одан бөлек басқа да ғалымдардың логотерапия жайлы жазған мақалалары енгізілді. Кітапта логотерапия принциптері қазақтың дәстүрлі дүниетанымымен салыстырыла отырып жазылған. Яссауи, Абай, Шәкәрім сынды қазақ ғұламаларының еңбектері аналогия ретінде берілген. Шығыс шайырлары мен көшпенді халықтың аңыз-қиссалары молынан енгізілді.

УДК 1/14

ББК 87

ISBN 978-601-7558-02-4 © Құспан А., 2022

© OtbasyBooks, 2022

ӨМІРДІҢ МҰРАТЫ МЕН МАҢЫЗЫ ХАҚЫНДА

Адамды тануға ұмтылыс – ежелден келе жатқан түрлі ғылыми саланың зерттеу нысаны. Пәлсапалық трактаттардың мәнді өзегі. Сократ, Платон, Аристотельдер, Конфуций мен Буддалар, Ғайса мен Мұхамбет пайғамбарлар дәуірінен өмірдің сырын ашуға көптеген талпыныс болды. Тарихтағы қай ғылым, қай дін, халықтың ғасырлар бойы жиналған даналығы болсын адамға бойындағы қасиеттерді ашуға, белгілі бір ақиқаттарды пайымдауға, зерттеулерді паш етуге ұмтылған. Бірақ түбі терең кей сұраққа әзірге толық жауап берілген жоқ. Әлемді рухани игеру мәңгілік процесс. Бір жағынан таным процесі ақиқатқа жетіп, бар сұрақтың жауабы ашылса адамзатқа ғылымның қажеті болмай қалар еді. Сондықтан өмірдің тылсым сыры мен адам табиғатын зерделеу бітпейтін, шексіз үдеріс іспетті.

Бұл еңбек қазіргі адамның бітім-болмысын құндылық ретінде талдап, бағалауға ұмтылған. Екіншіден, әлемдік деңгейдегі философ Виктор Франклдың зерттеуін қазақша тәржімелеп жеткізуді мақсат еткен. Бірақ мақсатты артығымен орындап, сапасын аударма деңгейінен асырып жіберген. Заманында Платон мен Аристотель еңбектеріне Фараби араб тілінде комментарий бергенде екі бірдей игілікті жұмыс атқарғанын білеміз. Біріншіден, бүкіл Шығыс мәдениетін Антика өркениетінің даналық жауһарларымен таныстырған. Екіншіден, Батыстың рационалдық мәдениетін жаңа деңгейде зерделеуге жол ашып кетті.

Кітапта халықтың рухани түсінігі мен сұранысына сай келетін жаңа пайымдау, тың көзқарас, мол дерек қолданғанын байқадым. Франклдың философиялық ойларын, танымын қазақ тілінде қарапайым берген. Мысал ретінде қазақ ойшылдарының ғана емес, қисса, аңыздарын, әлемдік классикалық даналықтың озық үлгісінен үзінділер беріліп, Франклдың айтпақ ойын жеңілдетіп жеткізген. Мүмкіндігінше практикалық өмірге жақындатқан.

Әрине, кітапта автордың көзқарастары бір-бірімен астасып жататын кездері көп кездеседі. Батыстың адам мен қоғам туралы теориялық ілімдері, әсіресе Зигмуд Фрейдтің психологиясы сыналып, логотерапияның маңыздылығы мен құндылығы дәлелденеді. Әрі осы дәйектемелердің тереңдігі бірден байқалады. Еңбек негізінен ғылыми-көпшілікке арналған. Ондағы мәліметтер мен ақпараттар оқырманды ашық сұхбатқа шақырып, кітаптың басы-аяғына дейін оқырманмен сөйлесіп отырғандай әсер қалдырады.

Адамның болмысының терең қатпарына сүңгіп, ондағы махаббат, ар-ұят, жауапкершілік, еркіндік феномені сияқты нәзік сезімдерге назар аудартып, терең ойлар қозғаған. Кітаптың негізгі идеясы – адам рухани құндылығын лайықты деңгейге көтеру. Сол арқылы құмарлықтың түпкі феноменін ашып көрсеткен. Адам табиғатын зерттеу табиғи негізден басталса, адам бойындағы үш түрлі инстинкт – өзін-өзі қорғау, өзін-өзі асырау, ұрпақ қалдыру сияқты әрекеттер адамды хайуанаттар әлеміне жақын етіп, солардың тіршілігімен сәйкестендіріп жібереді. Бірақ пендені адам ететін оның жан дүниесі, рухани ұстанымы екеніне күмән келтіруге болмайды. Рухани дүниенің қалыптасуы мен даму заңдылығы табиғаттың, тіпті әлеуметтік дүниенің қатаң тәртіпке сүйенген қатынасына қарағанда әлдеқайда нәзік әрі күрделі екені белгілі. Міне, осы тұста адамға қажетті үш әлемнің өзара байланысы, бір-бірімен астасуы қажет екенін байқаймыз. Олар: мәдениет, дін және ғылым. Осы үш сала жеке жол таппай, бір-бірін толықтырғанда ғана адам болмысының күрделі де әсем келбеті айшықтана түседі.

Бірақ, әзірге олардың өзара қақтығысын ғана көрудеміз. Мәдени қақтығыстар мен бәсекелестік, діни терең иірімдердің кемшін тартуы, ғылыми екбектердің прагматикалық жолды таңдауы... Негізінде үшеуінің өзара синтезі өмірдің негізгі мәнін, махаббатпен, шығармашылықпен өмір сүрудің кілтін анықтауға көмектесер еді. Әрине, болашақта адамзат көптеген күрделі мәселесін шешу үшін рухани тазару, рухани кемелдену жолын таңдауы тиіс екені анық. Осы таңдаудың өзі адам бақытының өз қолында екенін көрсетеді. Адам шығармашылық дарынын, қабілетін нақты әлеуметтік дүниеде, адамдар арасында махаббатпен жүзеге асырған жағдайда өмірінің әрбір сәтінен рухани рақат алары сөзсіз.

Осы кітап арқылы қазақ оқырмандарына әлемдік классикалық ой-танымның дұрыс деңгейде қабылдануына тілектеспіз. Өмірінің кей сәтінде жабырқатып, көңілін кірбің басқан жандар үшін осындай шығармалар жанған шырақтай бағдар болар деген үмітіміз де бар. Қалайда шығарманың негізгі лейтмотиві – өмірсүйгіштікке тәрбиелеу, халқымыз қадірлейтін құндылықтарды бағалауға шақыру, адами махаббаттың құдіретін мәпелеуге үн қосу. Сондықтан еңбек тек теориялық зерделеуде ғана емес, сонымен қатар өмір қайшылықтарын шешуде, тұлғалық рухани қалыптасуда көптеген азаматтарға практикалық мағынада көмегін тигізіп жатса құба құп.

Философия ғылымдарының

докторы, профессор

С.Нұрмұратов

ВИКТОР ФРАНКЛДЫҢ ЛОГОТЕРАПИЯСЫ

Бұл еңбек психология бойынша жазылған кітаптардан ерекше. Аталмыш еңбек рухани болмыс-бітіміңді айшықтап, құндылықтар әлеміне үңіле отырып, көкірек көзіңді ашуға септеседі. Қазіргі кезде көптеген психологиялық кітаптар қалт еткен мүмкіндікті қапы жібермей, дереу жүзеге асыра қоятын прагматикалық кеңестер ұсынуға ғана қабілетті. Бұл кітапта адамның биік қалауы мен арманы жайлы түрлі ой-пікірлер егжей-тегжейлі талданып берілген.

Кітапта көрсетілгендей, әлемдік ғалымдар ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында адам санасын академиялық тұрғыдан зерттеуге кірісті. Бірінші Вена қаласында Зигмунд Фрейдтің психоаналитикалық мектебі қалыптасты. Ол тұлғаны билеп-төстейтін мотивтерге назар аудартты. Сол арқылы адам психикасында болатын невроздың түпкі себебін анықтауға тырысты. Адамның бейсаналы әрекеті мен түпсанадағы мотиві жайлы талай сырды ашты. Психоанализде әліге дейін қолданатын тұрақты терминдерді бірінші болып Фрейд қалыптастырды. Адамның болмысын ИД, ЭГО, СУПЕР ЭГО деп үшке бөліп қарастырған да Фрейд болатын. Әлбетте, Фрейдтің кем-кетігі мен жарамсыз тұстарын кейінгі толқын толықтырып әкетті. Көп ұзамай Фрейдтің психоаналитикалық қауымдастығынан Альфред Адлер бастаған бір толқын бөлініп шығып, өз алдына мектеп ашты. Адлер оны «индивидуалистік психология» деп атады. Оның концепциясы бойынша адам билікке жету үшін, айналасына үстемдік орнату үшін өзін шексіз дамытып, кем тұстарын толықтырумен әуре болады. Адамның өмірге деген негізгі мотиві – мәртебеге жетсем деген амбиция. Бұлардың теориясы Совет өкіметі кезінде Қазақстанға да кең тарады. Медицина, оқу-ағарту саласында Фрейд пен Адлер көзқарастары негізінде көптеген тренингтер, тәжірибелер жүргізілді. Бізге бұрын-соңды беймәлімдеу боп келген үшінші мектеп және бар. Ол да Венада құрылған. Бұл логотерапия деп аталды. Беймәлімдеу болған себебі: Франклдың ілімін СССР-ге кіргізбеген. Себебі – Франкл дін ғылымын түбегейлі теріске шығармаған. Ол адам санасы мен мінез-құлқына оң әсер етуде діннің де зор ықпалы барын ашық мойындаған.

Веналық психиатр Виктор Франкл ІІ дүниежүзілік соғыста Освенцум мен Дахауда (концлагерь) бастан кешкен тәжірибесіне сүйеніп, логотерапия саласының негізін қалаған. Адамның рухани дүниесіндегі проблемаларға, невроздарға қатысты тың идеялар ұсынған. Невроз секілді аурулардан арылудың, айығудың жолын қарастырған. Алдыңғы психология мектептерін сынай отырып, олардың да жеткіліксіз тұсын алға тартқан. Оның көзқарасы бойынша адамды өмір сүруге құштар ететін негізгі мотив – адамның Мән қалауы. Франклдың бұл идеясы әлемде бірден қолдау тапты. Оның дәлелі Франкл еңбектерінің отызға жуық тілге аударылды. Логотерапия бағытына қатысты көптеген ғылыми еңбектер, диссертациялар жазылып қорғалды.

Франклдың идеясының ерекшелігі адамның трансцендентті болмыс екенін, өзінің шегінен асып шығып, тылсым әлеммен байланыс құруға қабілетті екенін дәлелдейді. Осы идея кітаптың өзегіне айналып, еңбектің өн бойына қан жүгіртіп тұрады. Кітапты құрастырушылар Франклдың осы идеясын кешенді түрде ұсынуға тырысқан.

Сондықтан, Франкл идеялары қазақ дүниетанымы негізінде кітап болып басылып шығуын құптарлық жайт деп бағалаймын. Бұл кітап тұлға психологиясы мен жас ерекшелігі психологиясын оқу кезінде пайдалануға болады. Қазіргі жастардың кейбіреулері Өмірдің мәнін дұрыс түсінбеудің кесірінен суицидке жиі ұрынады. Бұл кітапты егжей-тегжейлі оқып, ондағы қағидаларды практикаға ендіру арқылы бұл дертпен күресу мүмкіншілігі туады деп ойлаймын. Қоғамдық, әлеуметтік проблемалардың шешімін іздеуде кітаптың кәдеге жарайтынына сенімдімін.

Қорыта келгенде, құрастырушылар логотерапия бағытының мазмұнын қазақ аудиториясына алғаш рет ұсынып отыр. Кітап қарапайым адамның өмірден Мән тауып, мағыналы ғұмыр кешуіне септеседі деп сенемін. Болашақта психологтардың осы бағытқа қызығып, тың салаға бет бұруына түрткі болады деп үміттенемін.

Абай атындағы ҚазҰПУ,

Жалпы және қолданбалы

психология кафедрасының меңгерушісі,

психология ғылымдарының кандидаты,

профессор Ұ.Нұрғалиева

ЛОГОТЕРАПИЯ ДЕГЕН НЕ?

Логотерапия деген не? Қайдан шықты? Нені білдіреді? Шыны керек, көбі оны логопедпен шатыстырады. Бұл ілімнің негізін қалаушы Виктор Франкл бұл сөзді бірінші рет тың мағынада қолданған. Ол гректің «Логос» сөзін «МӘН» деген мағынада алған. Қазақша «Хикмет ілімі» дейміз. Ал, терапия «ем» дегенді білдіреді. Екеуі «Мәнмен емдеу» немесе «Хикмет шипасы» деген мағына береді. Бұл еңбек әу баста суицид кеселіне қарсы жазылған. Бірақ онда «суицид» сөзі сирек кездеседі. Себебі Франкл оны сирек қолданған.

Ол аурумен емес, оны тудырушы «вирусты» жоюмен шұғылданған. Шындығында бәленің бәрі түпкі негіздің тоқырауынан шығады. Франкл оны «рухани болмыс» деп таныды. Ал вирусқа «экзистенция вакумы» деген атау берді. Ол жайлы толық баяндалады. Рухани болмысты психология тілімен «адамның ноологикалық қабаты» деді. «Ноо» («noos») – көне грек тілінде «ақыл» немесе «рух» деген сөз. Ал логос «ілім» мағынасында. Сонда қазақшасы – «рух ілімі» немесе «рухани ілім». Бұл адамға тән қасиеттердің жинақталған қабатын зерттейтін ғылым. Франкл адамды үшке бөлген. Пенденің кірпіш тәнін «соматикалық дене» деді. Шартты және шартсыз рефлекс пен импульстер жайғасқан аймақты «психофизикалық қабат» деп алды. Үшіншісін «ноологикалық болмыс» деп бекітті. Ол «Пенденің АДАМ болуы немесе бордай тозуы ноологикалық өзекке тәуелді. Өзектегі осы дерт кетпейінше, адам невроз хәлінен құтыла алмайды» деп түйді.

Бұл терминді таңдағаны да қызық. Франкл жан, ақыл, рухтың мағынасын беретін «spirit» сөзін қолданғысы келмеген. «Себебі, – дейді ол, –«бұл сөз көбіне діни реңге ие боп кетті. «Spirit» десе, көзге дін адамы елестейді. Ілімді академиялық ортаға әкелу үшін «noos» сөзін әдейі таңдадым». Расымен де солай. Осы терминді «рухани ілім» деп қазақша қолдансақ, діни лидерлер елестеп, ілімнің академиялық форматы көмескі тартады. Сондықтан ұғымды ортақ терминмен атауға мәжбүрміз. Рухани ілімнің аясын кеңіту үшін академиктер классикалық атауларды қолданбайды. Мысалы, Шәкәрім қажының «дін ғылымын» «Ар ілімі» деп атағаны сияқты. Қажы атамыз да Құранды теріс оқитын дүмшелер дінді былғап біткен соң, амалдың жоғынан басқа атау іздеген. Діннің басты міндеті арды оятып, жүрек көзін ашу емес пе?!

Рухани қасиеттерді танумен шұғылданған білімпаздар ықылым заманнан бар. Сол ізденіс келе-келе ХІХ ғасырдың аяғында «экзистенция» атаумен түрлі салаға бөлініп, бөлек ғылым болып кетті. «Экзистенция философиясы», «экзистенция психологиясы», «экзистенция анализі» деп кете береді.

Оларды қалыптастырып, таратушы ғалымдардың аты-жөніне, шығу тарихына тоқталмаймыз. Түсінікті болу үшін «экзистенция» сөзін ашықтай кетеміз. Бұл латынның көне «ex-sistere» сөзінен шығады. Мағынасы: «даралану», «бөліну», «көзге түсу», «пайда болу», «іргелену» деген. Яғни адамды іштен өзгертетін қасиеттер жиынтығы. Мысалы, ел ішінде қарапайым бір адам тіршілік кешеді. Ол – көптің бірі. Ешкім елеп-ескермейді. Бір күні ол күрт өзгереді. Мінез-құлқы, дүниетанымы, іс-әрекеті, қарым-қатынасы 180 градусқа ауысады. Сырттан қарасаң ештеңе көрінбейді. Сол баяғы адам. Ішкен-жегені, барған жері, араласқан ортасы – сол күйі. Бірақ көз алдыңда түлеп жатыр. Шындығында оның өзі емес, ойы ғана өзгерді. Ой-пікірі тіршілігін түрлендірді. Міне, осы кезде тобырда көрінбей жүрген пенде дереу дараланып, тұлғаланады. Кесек-кесек сөздерімен, ізгі істерімен, ақылды шешімдерімен іргеленіп шығады. Осы өзгеріп, қалыптанып жатқан тіршілікті «экзистенция» дейміз. Адам толық қалыптанып, жасалып біткен болмыс емес. Соңғы демі үзілгенше тіршілігі түрлене береді. Мысалы, бір сиыр сатып алып, сауып ішіп отырсыз делік. Оның экзистенциясына бас қатырмайсыз. Малдың ішіп-жемі мен жылы қорасына ғана алаңдайсыз. Тамағы тоқ, қорасы жылы болса, проблема жоқ. Сиыр өлсе, тура сондай басқасын сатып аласыз. Онда да ештеңе өзгермейді. Алдыңғы сиырға жасаған жайлы жағдайды жаңасына жасап бейқам жүресіз. Ал бірнеше балалы болсаңыз, талай феноменге куә боласыз. Адамда туғаннан толып тұратын экзистенциялық қасиеттер пендені өмір алаңында шыр көбелек айналдырады. Баланың барлық проблемасын шешіп, алтын табақпен ас тартсаң да, бұ дүниеге сыймай, айналасын ала тайдай бүлдіре береді. Өмірін сүріп біткенше мың құбылады. Неше балаңыз болса, сонша экзистенция көресіз. Бір-біріне ұқсамайды. Біреуіне берген тәрбиені екіншісіне сол күйінде қолдана алмайсыз. Әр бала әр тарапта ізденеді. Кімнің қай күні, қай жерге барып тоқтарын ешкім ілкіден айта алмайды. Неге? Себебі экзистенциялық сұрақтар қыспаққа алып, жасы есейген сайын қылбұрауды тарылта түсті. Қартайған сайын: «Не істеп жүрмін? Бұ дүниеге қайдан келдім? Ақирет шынымен бар ма? Өлім деген не? Өлген соң өмір бар ма? Бізді Құдай жаратты ма? Жаратса менен не тілейді? Ар-ұят деген не? Тағдыр деген не? Өмірімді өзім жасаймын ба әлде Тәңірдің қалауымен еріксіз дөңгелеп жүрмін бе? Ерік қалауым бар ма, жоқ па? Тағдырымды өзгерте аламын ба әлде түрлі себепке жетектеліп жүре берем бе? Жауапкершілік деген не? Не үшін жауаптымын? Кімнің алдында жауаптымын?» деген сұрақтар ішкі әлемнен шұбатылып шыға береді. Франклдың тілімен айтқанда «Адам дүниеге келгенде кім екенін толық көрсетпейді. Бірақ міндеті – «КІМ» екенін көрсету».

Тағдыр мен тіршілік осылардың жауабына тәуелді. Жауап бермесе, адам тағдырдан жеңіледі. Осы тұста бір жайтты ескеру керек. Адам экзистенция сұрақтарына бас ауыртса «міндетті түрде бақытты өмір сүреді» деу қате. Жауабын таппаса нигилизмге ұрынуы демде. Оған ұрынған соң кие санап, төбесіне тұтатын бірде-бір құндылығы қалмайды. Өмірге құштар қылатын хикмет атаулы ғайып болады. Сол кезде адам депрессияға ұрынады. Бұл құздан құлаудың аз-ақ алдында тұр деген белгі. Экзистенция сұрақтарына жауап бермей тайқып кетсе, ішкілікке салынып, мастыққа жұтылуы мүмкін. Немесе қартайғанда бала сияқты сауық-сайранға құмар болады. Мұндай позиция басын құмға тығып тұра қалатын түйеқұстың күлкілі кейпін еске салады. Экзистенция анализі осы тұста айқындалады. Психотерапевт пациентті емдегенде осы қасиеттерін есепке алады. «Жоғарыдағы сұрақтарға қай деңгейде жауап берді? Өмірін өзгерту үшін қай қасиетіне табан тіреді?». Жауабына сай көмек қолын созады. Осыдан кейін логотерапияның міндеті айқындалады. Ол оптимистік бағытта қозғалады. Экзистенцияның барлық сұрағына позитивті жауап береді. Көңілдегі түйткіл мен түйін тарқатылған сайын суицид алыстайды. Суицидті тоқтатқысы келгендер экзистенция сұрағымен жекпе-жек шығудан қорықпасын. «Өзін өзі таныған адам Жаратушы Тәңірін де таниды» деген көне тәмсіл бар. Енді осыны оңайлатып былай да беруге болады: «Кім экзистенциялық қасиетін танып, дамытып машықтанса, Жаратушы Иесін де тезірек таниды».

Жоғарыда сауын сиырды мысалға келтірдік. Адамға мал сияқты қарауға болмайды! Экзистенция талауына түсіп, жер-көкке сыймай аласұрып жүрген жанға: «Үйің бар, әйелің бар, жұмысың бар, көлігің бар, ішкенің алдыңда, ішпегенің артыңда, онсыз да той да – сенікі, тон да – сенікі, саған не жетпейді?!» деп ұрсудың пайдасы жоқ. Ілімнен бейхабар пенде «Маған МӘН жетіспейді, Хикмет жетіспейді» дей алмайды. Себебі көзін тырнап ашқалы «Қарның тоқ болса, баспанаң бар болса, дипломың қолына тисе, басың аман, бауырың бүтін болса ғұмыр кешуге сол да жетіп жатыр. Сондықтан сабақты жақсы оқып, жақсы жұмысқа тұр» деген құрғақ ақылды ғана естиді. Ал «МӘН», «ХИКМЕТ» деген сөзді естімеген болуы да мүмкін. Себебі СССР 70 жыл билік құрғанда коммунистер мен большевиктер мұндай дүниетанымды жадынан өшірген.

Адамға зат деп қарайтын ілімді РЕДУКЦИОНИЗМ дейді. Редукционистер адамды ұлықтамайды. Керісінше ұсақ етіп, кішірейтіп көрсетеді. «Адамның 18 мың ғаламда рөлі жоқ. Құдайдың халифасы деген өтірік. Ол әрі кетсе – компьютердің ар жақ, бер жағындағы жанды мақұлық. Ар-ұят деген жоқ. Ол тәрбиеден қалыптасқан шартты рефлекстің бір түрі. Болмасқа басыңды қатырмай, «оралыңның барында ойна да, күл» деп, «рақаттану принципін» айламен таңады. Виктор Франклдың Логотерапияны бөлек ғылым етіп қалыптастыруына да осы ілім түрткі болған.

Оқиға былай басталған: ХХ ғасырдың басында Зигмунд Фрейд негізін қалаған психоанализ жаңа ғылым ретінде Еуропаны дүр сілкіндіріп жатқан кез. Түпкі санаға сүңгуді меңгерген бұл ілім зор жаңалық болды. Бейсаналы түрде жасайтын іс-әрекетті психоанализбен түсіндіруге талпынған бұл ғылымға Франкл ерте қызыққан. Небәрі 21 жасында психоанализ туралы ғылыми мақала жазып, оны Фрейдке жолдаған. Фрейд оны баласынбай, мақаласын ғылыми журналға бастырады. Франкл оны жүзбе-жүз көрмесе де, тұрақты хат жазысып тұрады. Айта кетелік, Зигмунд Фрейд Франклдан 47 жас үлкен болған. Бір күні Франкл ақсақал Фрейдке «Мен психоанализді терең оқығым келеді. Сіздің қауымдастыққа мүше болайын» деп хат жазады. Фрейд оны Психоанализ қауымдастығының бас хатшысы Федернге сілтейді. Франкл келісілген уақытта ғалымның кабинетіне келеді. Кірсе Федерн үстелінде жазу жазып отыр екен. Франклдың кіргенін білсе де, бас көтерместен жұмысын істеп отыра берді. Франкл ұзақ уақыт күткендей болады. Біраздан соң Федерн «отыр» деп ишара жасайды. Сосын әй жоқ, шәй жоқ, гүжілдеген жуан даусымен: «Иә, құрметті Франкл, қандай невроз мазаңды алып жүрген?» деп түйеден түскендей дүңк еткізеді. Франкл сұраққа бірдеңелерді айтып жауап берген болады. Федерн: «Сен бала әуелі медициналық институтты бітіріп ал. Сосын маған келерсің», – дейді (Франкл ол кезде мединституттың студенті болатын).

Осы сәтті логотерапияның дүниеге келген сағаты десе де болғандай. Кездесуден Франклдың көңілі жермен-жексен боп шығады. Ол Дунайдың жағасына барып, есін жинай алмай әрі-бері жүріп алады.

Иә, не боп қалды сонда Франклға? Федерн не бүлдіріп қойды? Ол ойын жинақтап, картинаны қайта елестетіп тұрды. «Әй жоқ, шәй жоқ, «Ана жерге отыр да, неврозыңды айт» дегені несі?! Мақұл, бұл сондай әдіс делік, соның өзінде бұл ілімде адамшылықтың ұштығы түгіл, пұштығы да жоқ. Күттіріп қойғаны несі?! Ол үшін кешірім де сұрамады. Ең болмаса «Інім, он минут күте тұршы, мына қағазды жазып тастайын» десе, несі кетті?! Не адаммен дұрыс амандаспайды. «Хәлің қалай, оқуың қалай? Не үшін психоанализге қызығып жүрсің?» дегеннің бірі жоқ. Сонда мені неврозбен ауырған соң ғана соларға келді деп тұр ма?! Осындай да ғылым бола ма?! Сонда маған назар салғанда адамды емес, тек неврозды көріп тұр ма?! Бұлар адамды емес, неврозды зерттеумен айналыса ма?!» деген сұрақтармен басы қатып тұрды.

Осылайша Франкл адамға зат деп қарайтын РЕДУКЦИОНИЗММЕН тұңғыш бетпе-бет келді. «Федерннен шыққан соң көздегі шелді біреу сылып алғандай көзім шайдай ашылды» деп еске алады. Осыдан бастап редукционизмге қарсы майдан ашты. Өмірінің соңына шейін «Адамға зат сияқты қараушы болмаңдар!» дегенді қайталаудан жалықпады. Фрейдтермен қош айтысқан соң, атының басын Адлер қалыптастырған «Индивидуалды психология» мектебіне бұрды. Бұнда біраз тәлім алып, тәжірибе жинаған соң ол жақтан да кетуге мәжбүр болады. Кетуіне негізгі себеп – ҰЛЫ СҰРАҚТАРДЫҢ талқыға түспеуі. Яғни «Адамның адамшылық міндеті не?», «Өмірдегі миссиясы қандай?», «Адамдық борышы бар ма, жоқ па?» деген сұрақтар жауапсыз қалады. Адлер мектебі «Адам кемдігін жойып, үнемі жетіліп, басқаға үстемдік ету үшін өмір сүруге талпынады» деді. Франкл мұндай принциптермен келіспеді.

Себебі ол орта мектепте жүргенде-ақ «Адам не үшін жаратылды?», «Өмірдің мәні не?», «Өлгенше нені атқарып үлгеруім керек?Мойныма жүктелген міндет бар ма, жоқ па? Ештеңе жоқ деп санасақ, осындай сұрақты қоятын қасиет не үшін берілді?», «Неге мен сияқты адамнан басқа мақұлық толғанып торықпайды?», «Өлетінімді білемін. Сонда өлімді сезіп, біліп тұрудың мәні не? Не үшін өлетінімді ілкіден сеземін? Осыны сездіріп тұрған кім? Маған сонда не істе дейді?» деген сұрақтармен бас қатырған. Осылайша бөлек мектеп ашатыны белгілі болды. Франкл небәрі 24-25 жасында халыққа тегін кеңес беретін пункттер ашады. Қызығы: оның әсері сұмдық болды. Әрекет еткен аймағында суицид ізім-ғайым жоғалды. Редукционистер «Оралыңның барында ойна да, күл» деп ұрандатса, Франкл «Оралыңның барында хикмет ізде» деген девизді қарсы қойды.

Франкл бәленің бәрі адамға зат сияқты қараудан шығатынын есейген сайын түсіне берді. Дәрігер боп жүргенде экзистенция сұрағына жауап таппай, аласұрған науқастарды көп көрді. Оларға мына нәрсе жетіспейтін: Жан түкпірінде «Маған адам сияқты қараса екен» деген сезім. Адам заттана бастағанда суицидтің жиілейтінін Франкл емес, басқа да ғалымдар айтып жатты. Америкалық социолог Уильям Ирвин: «Адам үстел, орындық сияқты қолданатын зат емес. Өзінің заттанып, өмірінің құнсызданғанын байқаса, суицид жасайды» деген еді.

Адамның жануардан айырмасы барын да талай данышпан айтқан. Ақылы, сөйлеуі, тік жүруі, күлуі тағысын тағы деп кете береді. Бірақ Франкл ерекше екі қасиетті айырып алды. Сол екеуін логотерапияның фундаменті етіп қалады. Біріншісі – өзінен есеп алу қабілеті (self-detachment). Тура мағынасы – өзіңді сырттан бақылау, іс-әрекетіңді елестету, өзіңді безбендеу. Екіншісі – өзін жарып шығу мүмкіндігі (self trancsendence). Екінші термин сәл түсініксіздеу болуы мүмкін. Бірақ оның мәні қазақ тілінде бұрыннан бар. Мағынасы – өзіңді өзіңнен суырып алып, басқа аймаққа өткізу. Рухани болмысыңды бұ дүниенің шырмауынан босатып, ғайып әлемге самғату. Бұл терминді Яссауи «жаннан кешу» деп қолданған. «Диуани Хикметте»:

Ей, сопы, талап қылсаң Хақ дидарын,

Жаннан кеш, алқа ішінде жан қинағын, – деп келеді. Яғни адамның жаннан кешіп, өз шегінен асып кетуі. Жарқын идеяға ұмтылғанда өзін ұмытып, ғайып әлемге жетемін деп талпынуы. Бұл түсінік қазақ дүниетанымына «жүрек көзінің ашылуы» деген тіркеспен сіңді. Адамның басқа әлемге терезе ашып, өзін ғайыппен байланысқа түсіретін қасиетін қазақ тілінде көркем түсірген хакім Абай болды. Ол:

Іштегі кірді шығарсаң,

Түседі Хақтың сәулесі.

Жүректің көзі ашылса,

Адамзаттың хикметі кеудесі, – деп өлеңмен шебер өрнектеген. Абай мектебінен өткен Шәкәрім қажы да бұл тіркесті көп қолданған.

Жасырып тұр Жар өзін,

Бас көзімен қарама.

Жүрегіңнің аш көзін,

Жардың сырын арала.

Міне, ірі екі қасиетке табан тіреген Логотерапия негізгі концепциясын жасақтайды. Франкл оны былайша өреді.

Бірінші: бізді тіршілікке байлап тұрған нәпсіқұмарлық пен билікке деген құштарлық емес. Адамды құштар қылған – мағыналы МӘН! Адам ЛОГОС іздеп ұмтылғанда ғана өмірі өнегемен айшықталады. Мән тапқан тұлғаның артында өшпес із қалады. Мәнді табуда сенімді серігіміз – жұдырықтай жүрек. Жетекшіміз – ар мен ұят. Франкл жүректі «Мән табушы орган» деп атаған немесе трансцендентті әлемдегі (ғайып әлемдегі) Мәннің сигналын дәл қабылдап алатын локатор» деп те түсіндірген. Жүрек құнды идеямен байыған сайын міндетін мінсіз атқарады.

Екінші: Өмірде МӘН бар. МӘН трансцендентті сипатта болады. ОЛ – ғайып әлемдегі объективті болмыс. Кісі баласы дүнияуи нығметін «Өмірдің мәні осы» деп ойлаудан сақтансын. Олай етсе, басынан бағы тайғанда нығметінен айрылуы мүмкін. Тіршілігі күйреп, ғұмыры сол заматта пәни жалғанға айналады. Бұл жайлы төменде тағы да баяндаймыз. Бізді Мәнмен жалғайтын алтын көпір – құндылықтар. Адам құндылық жиған сайын Мән табатын мүмкіндігі молая түседі. Мәнмен қауышқан сайын пәни жалғаннан ақиқат өмірді өрнектеп шығарады. Пәни жалған былай тұрсын, ажалдың өзі тұлғаның өмірін өшіре алмайды!

Үшінші: адамның ерік қалауы бар. Адамның көп нәрсеге тәуелді екені рас. Өскен ортасына, мемлекет заңына, денсаулығына, білім деңгейіне, ас-ауқатының сапасына тағы басқа түрлі әлеуметтік шарттарға маталып тұрады. Оның тәуелді алаңын «тағдыр» деп атаймыз. Яғни адамның ықпалы жүрмейтін трансцендентті зона. Оған еріксіз туу мен еріксіз өлуді жатқызады. Бірақ адам тағдыр тақтасының ішінде позиция таңдауға ерікті. Сырттан қысым көрген күннің өзінде ішкі әлемінде белгілі бір тарапты жақтап не даттап тұруға ерікті. Өмірдегі сансыз сорап пен соқпақтың қайсысына түседі, оны өзі шешеді. Біреу үшін біреу шешім қабылдамайды. Тұлға еркіндік нығметін қолданумен адамдық борышын өтейді.

Бұдан кейін «Өмірді Мәнге қалай толтырады?» деген сұрақ туады. Франкл оған үш түрлі вариант ұсынады.

Біріншісі: «ЖАСАМПАЗ ҚҰНДЫЛЫҚ» арқылы. Шығармашылыққа бейімі бар, талантты адам өнер мен мәдениетте не ғылым мен білімнің бір саласында өшпес із қалдырады. Әр мәдени мұра – рухани болмыстың бұ дүниеге қалдырған мәңгілік құндылығы.

Екіншісі: «СЕЗІМ ҚҰНДЫЛЫҒЫ» кеудесін Мәнге толтырады. Бұл кезде адам шығармашылық өнім бермейді. Керісінше тұтынады. Мәдени ошақтарға барып, жүректің қылын шертіп, жанды тербейтін өнер туындысын көргенде кеудесіне құндылықтар құйылады. Жырақта жалғыз жүрсе, қарапайым табиғатқа назар салсын. Ең болмағанда арайлап атқан таң мен қызарып батқан күннен ләззат алсын. Табиғаттың таңғажайып көрінісі жан жүректі тебірентіп, көкіректі құндылыққа толтырады.

Үшіншісі: «ПОЗИЦИЯ ҚҰНДЫЛЫҒЫ». Бұл төсекке таңылған ғаріп жанға не ажалдың тырнағына ілінген шарасыз пендеге арналған. Тағдырының мезгілінен бұрын қиыларын түсінген науқас тезірек тиімді позиция таңдап, өлімді күтіп алуға бекінсін. Ажалға айла табам деп уақытын оздырмасын. Ажалды қорықпай қарсы алу қайсар рухтан шығады. Ондай адам «Өмірге босқа кеп, босқа өліп барамын» деп қайғырмасын. Оның ажалмен тіресуі – шешуші сәт! Соңғы сағаттағы қайсарлық өмірге Мән дарытады. Қайғы мен қасіреттен тапқан Мән бәрінен құнды, бәрінен қымбат!

Экзистенцияның ұрымтал тұсынан есік ашқан Франкл бар-жоғы отыздан асқан шағында ғалым ретінде мойындалды. Тұлғаны заман талабы мен әлеуметтік шарттары туғызады деген де рас. Өмірдің мәні жайлы жас Франклдың толғануына сол кездегі Австриядағы әлеуметтің көңіл күйі әсер етті. Бірінші дүниежүзілік соғыстан бұрын Австрия-Венгрия империясы дүркіреп, Еуропаға айбат шегіп тұрған. Соғыстан соң империяның аты өшті. Далиған территориясы талауға түсті. Габсбургтер империясының туы жығылып, күні батты. Ата қоныстағы «Австрия Республикасы» пұшпақтай жерді иеленді. Күні кеше 60 миллион халқы бар империяда 6 миллион адам қалды. Алдында ғана «Мызғымас Империяның мәңгілік мүддесі үшін өмір сүреміз! Император үшін жан пида!» деп жалындаған ақсүйектер мен генералдар не үшін өмір сүрерін білмей қалды. Бәрінің асқақтаған көңілі су сепкендей басылды. Нан піскен көкіректе мағынасыз вакум пайда болды. Бастары қосылса, «Алақандай Австрияда өмір сүрудің не мәнісі қалды? Қайда барып тіршілік қыламыз? Патша сарайы құлады. Ақсүйектер отбасының енді не керегі бар? Олар немен айналысады?» дегенді талқылай жөнелетін. Венадағы оқу орындары мен мәдени ошақта қызмет еткен қайраткерлер өздерін керексіз сезінді. Өмір сүруге деген құштарлық пышақ кескендей тыйылды. Рухани қасиет жаншылған мұндай атмосферада суицид тамыр жаяды. Осы тұста Альфред Адлер бастаған Вена психотерапиясының екінші мектебі қаланды (біріншісі – Фрейдтің психоаналитикасы). Франклдың да осы мектепке мүше болатын себебі – сол: «Не үшін өмір сүреміз? Өмірге ынтық қылар негізгі мотив не?» деген сұрақтарға жауап табу. Франкл осы сұрақтарға жауап тапқанда Венадағы психотерапияның үшінші мектебі – ЛОГОТЕРАПИЯ деген атпен бой көтерді. 1933-1937 жылдары өзіне қол жұмсамақшы болған 3 мыңнан астам пациент келіп қаралған. Франкл солардың түгелге жуығын абыройсыз ажалдан аман сақтап қалды.

Ол жиған тәжірибесін академиялық білім талабына сай эмпирикалық әдіспен зерттеп, докторлық диссертация жазып жатқан. Сол кезде төтеннен тағы бір бәле килікті. Көрші Германияда билік ауысты. 1932 жылғы сайлаудан соң Адольф Гитлер бастаған нацистердің парламенттегі позициясы күшейді. 1938 жылы Гитлер билікті қолына алды. Ұлтшыл социалистер неміс жұртының санасына ұлтшылдық ұрығын сепкен соң антисемиттік қозғалысын бастады. Осылайша еврей жұртының басына қаралы күн орнады. Бұл әлі бер жағы еді. Германия көршілерін құрамына қосып алуға дайындалып жатты. Әлбетте, бұл хабар бәріне тарады. Байлар мен ғалымдар Гитлердің амбициясынан шошып, шетелге қаша бастаған. АҚШ елшілігі Австриядағы ғалымдарға тегін виза беріп, Нью-Йоркке көшіріп жатты. Сол кезде Франклға бір емес, екі рет виза берді. Ол сонда да кете алмады. Себебі қара шаңырақта жасы 80-ге тақаған әке-шешесі бұған қарап отырған. Ата-анаға виза берілмейді. Оларды тастап кетсе, не болары түсінікті. «Венада қалам» деп шешім қабылдауына болмашы оқиға әсер етті. Оны кітапта кейін баяндаймыз. Ел күткен апат Австрияға келіп жетті. 1938 жылы фашистік Германия Австрияны оңай жаулады. Еврейлерді жаппай қуғындау басталды. Оларды газ камерасына тұншықтырып, денесін отқа жағатын концлагерьлер салынды. Еңкейген қариядан еңбектеген балаға дейін бүкіл еврей жұртын вагондарға тиеп, пойызбен лагерьлерге жөнелтіп жатты. 1940 жылы Франкл Венадағы Ротшильд ауруханасында неврология бөлімінің басшысы еді. 1941 жылы Гестапоның бір офицері Франклды кабинетіне алдырып, одан психотерапияға қатысты кеңес сұрайды. Франкл шынайы жауап беріп, ауруынан оңалуға көмектесті. Соның арқасында ата-анасымен Венада қалуға рұқсат алды. Бірақ 1942 жылы бәрібір Польшадағы Освенцум лагеріне отбасымен бірге айдалды. 15 жыл зерттеп жазған логотерапия туралы еңбегін қойнына тығып, тікен сымның арғы бетінен бір-ақ шықты. Ертесіне тексеріп, іріктеу кезінде қолжазба тәркіленіп, отқа тасталды.

Концлагерьдегі өмірді жердегі тозақ десе де болар еді. Адамды малдан бетер қорлау, зорлау, қинау, азаптау – ашықтан-ашық жасалды. Аштық пен аурудан өлген кісіде есеп жоқ. Үйілген мәйітті бульдозермен сүріп тастайтын. Әр нәрсенің қайыры бар дегендей, бұл күндер де Франкл үшін пайдаға асты. Логотерапияны практикада сынауға мүмкіндік туды. Қорлыққа шыдамай талай адам өзіне қол салатын. Франкл суицидтен өлгендер мен өлмекші болғандарды бақылап, жасырын зерттей берді. Кейбіріне көмек беріп, құтқарып қалды. Зерттеген сайын теориясының растығына көзі жете түсті. Құндылыққа жарымаған қуыс кеуде тұтқындардың қиындыққа төзбей өліп қалғанын көзімен көрді. Есесіне түр-тұрпаты әлсіз, бірақ хикмет кеудесін құндылыққа толтырғандар лагерьдегі «тозақтан» тірі шықты. Осыдан сабақ алып Франкл «Адам сыртқы соққыдан емес, ішкі бостықтан өледі» деп түйді.

1945 жылғы 26 наурызда Франкл 40-қа толады. Концлагерьдегі бір досы оған қаламсап сыйлайды. Франкл үшін бұл құдіретті қаруға тең еді. Бір күні ол безгекпен ауырып, екі апта ұйықтай алмайды. Қарап жатпай, өртенген еңбегін есіне түсіріп, парақтарға стенографиямен жазып шығады. Бұл еңбек соғыстан соң «The doctor and the soul» («Дәрігер мен жан») деген атпен жарыққа шығып, миллиондаған тиражбен сатылды. Бір ғана қаламсаппен жазылған еңбек мыңдаған жанның өмірін сақтап қалды.

«Қырық жыл қырғын болса да, ажалды өледі» дегендей, Франкл лагерьден тірі шығады. Бірнеше рет өлімнен қалды. Бірде газ камерасына кетіп бара жатып, кездейсоқ тізімнен түсіп қалады. 1945 жылы азаттық алған соң Венаға оралды. Освенцумда оның анасы, әкесі, туған ағасы мен жеңгесі және жан жары Тилла қаза тапты. Жарының жатырына «көже» біткен еді. Фашистер әйеліне күштеп аборт жасатты. Франкл осы сәбиіне бір кітабын арнады. Соғыстан бұрын Австралияға көшіп үлгерген туған қарындасы ғана тірі қалды. «Ісімді жалғастырамын» деп Венада қалды. Осыдан соң еңбектері жарыққа шыға бастады. Отыздан астам кітабы миллиондаған тиражбен таралды. Әлемнің 20-дан астам тіліне аударылды. Логотерапия дербес институтқа айналды.

Франклдың кітаптары бір-біріне ұқсамайтын көркем шығарма емес. Нақты фактіге негізделген, зерттеуден құралған экзистенция психологиясының бір түрі. Бір еңбегі екіншісін дамытып отырады. Жасы есейген сайын Франклдың да танымы кеңіп, Мән туралы түсінігі тереңдеді. Ойларын тың толғаммен толықтыра түсті. Ең атақты кітабы «The man’s search for meaning» («Өмірден Мән іздеген адам») деп аталады. Осы уақытқа дейін 12 миллион тиражбен тараған. 1970 жылдары АҚШ-тың кей шіркеуінде мінажат өтелген соң осы кітапты дауыстап оқып, бірге талқылайтын дәстүр қалыптастырды. Осы жылдары бұл еңбек бес жыл қатарынан «Жыл кітабы» аталды. Бұдан басқа «The will to meaning» («Мәнді қалау»), «The Doctor and the soul», («Дәрігер мен жан»), «The unheard cry for meaning» («Естілмейтін жанайқай»), «The suffering from meaningless life» («Мағынасыз өмірден азап шегу»), «The unconscious God» (Түпсанадағы Тәңір) атты кітаптары кеңінен танылды. Қайталап айтамыз: бұл кітаптар бірін бірі қайталап, дамытып отырады. Логотерапияның тұрақты концепциясына бекітілген зерттеулер тың деректермен толыққан. (Бұл кітаптардың біразы орысшаға аударылған. Интернеттен тауып оқуға болады).

Франклдың гуманистік мінезіне қайран қалмасқа шараң жоқ. Фашистерден қорлық көрсе де, олар жайлы жақ ашпайды. Бірде-бір гестапо офицерін жеккөрінішпен еске алмайды. Аттарын атамайды, түстерін түстемейді. Барлық пендеге АДАМ деп қарайтын принципінен таймайды. Өзектегі РУХ деп аталатын мәңгілік жауһарды ғана көреді. Кек сақтаудың жылы жүрек пен ыстық қайратқа қатер екенін терең түсінді. Одан бөлек «Біз-біз» деген ауызға «мен-мен» кірмесін» дегенге бекем болды. «Мен» деп мақтанғанды иттің етінен бетер жек көретін. Ерліктерін біреуге тели салады. «Ол істеді», «бір оқушы солай деп сұрады», «бір досым сүй деді», «бір әріптесім тосыннан жол тапты» деп үшінші жақтан баяндайды. Бірақ соның бәрі – өзі. Алғашқы кітабының мұқабасына атын да жазбаған. Тың теориясы жайлы айтқанда «Мұны Макс Шелерден алдым» дей салатын. Шындығында жаңалықтың 60-70 пайызы жеке жетістігі. Әріптестері оны жақсы білетін. Ол әлемдегі атақты психоаналитик саналады. Танымал философтар, діни лидерлер, ғалымдар, қала берді, мемлекет басшылары онымен бір рет жолығып, Мән жайында бір сағат сұхбат құруға ынтық болды. Бұл саладағы атағы жөнінен бірде-бір ғалым Франклмен шендесе алмады. Әлемнің 28 ірі университеті Франклға доктор атағын берді. Бұрын-соңды бірде-бір психиатрға не психотерапевтке мұндай құрмет көрсетілген емес.

Соңғы он жылда АҚШ пен Жапонияның социологтары «Тағдырыңды өзгертуге ықпал еткен он кітапты атаңыз» немесе «ХХІ ғасырда адам баласы оқуға мұқтаж он кітапты атаңыз» деген сыңайдағы сауалнама жүргізген. Франклдың «Өмірден Мән іздеген адам» («The man’s search for meaning») кітабы алғашқы ондықтан түскен емес.

Ол 1997 жылдың 2 қыркүйегінде 92 жасында бақиға аттанды. Өлгенше қарапайым ғұмыр кешті. Альпі тауында альпинизммен шұғылданатын. Таудағы шағын кафеге барғанда ісіне үлгере алмай жатқан даяшыларға көмектесіп, ыдыс-аяқ таситын. Оны танымайтын даяшылар «Ата, әуре болмаңыз, өзіміз тасимыз ғой» деп бәйек болатын. Салтанатты сарайлар мен аста-төк дастарқан жайылған даңғаза ортаға жоламайтын. Қарапайым пәтерде тұрды. Тіршілігі қандай қарапайым болса, өлімі де сондай елеусіз кетті. Ол дүние салардан бір күн бұрын Ұлыбритания ханшайымы Диана Францияда қаза табады. Бұқаралық ақпарат құралдары ханшайымның өлімін жарыса жазып жатқанда, Франклдың денесі Венадағы зиратқа дабырасыз жерленіп кетті. Көбі оның бақилық болғанын білген де жоқ. Артында бір қызы, күйеу баласы және екі жиені қалды. Ілімін практикалық тұрғыда тап бұлай дәлелдеген ғалым әлемде кемде-кем. Франкл теориямен шұғылданып, дәлелсіз уәж айтатын оппоненттеріне оңдырмай соққы беретін. Үнемі: «Мен медицина мен философия ғылымының докторымын. Адамзат тарихында болмаған концлагерьге қамалдым. Адам психологиясын мүшкіл хәлінде зерттеуге зор мүмкіндік алдым. Ондай мүмкіндік бастарыңа енді тумайды», – дейтін. Мұндай контраргументтен соң онымен тіресуге көбінің жүрегі дауаламайтын.

Енді кітапты қалай құрадық, соған келейік. Кітаптың 60-65 пайызы – Франклдың «Өмірден Мән іздеген адам» еңбегінен алынды. Бұл академиялық емес, еркін аударма. Себебі автордың философиялық толғауы мен психологиялық талдауы қарапайым оқырманға ауыр тиеді. Академиялық мәтінді интеллектуалдық қарымы күшті мамандар түсінбесе, жай оқырман ұғу қиын. Сондықтан кітапты мектеп жасындағы бозбала мен бойжеткенге арнап жаздық. Біздің елде суицид оқушылар арасында жиі кездеседі. Логотерапиямен танысқан соң ел-жұрт суицидтің шығу себебін жақсырақ түсінеді. Оқушының жасы 12-13-тен асқанда экзистенция сұрақтары шабуылдайды. Бозбаланың рухани болмысы «Мені еркіме жібер. Мағынасыз тіршілікпен қинама. Өмірлік миссиямды іздейін. Жауапкершілік арқалап, Мәнмен қауышқым келеді» деп бұлқынып жатады. Бұлқыныстың себебі анықталмаса, трагедияға соқтыруы мүмкін. Біздің мақсат – кітапты мектеп оқушысы да ұғатындай деңгейде жазу. Сол үшін Франклдың ойларына қосымша комментарийлер бердік. Академиялық мәтін бозбаланы шаршатпасын деп аңыз, қисса, ертегіні молынан кірістірдік.

Қисса демекші, Франкл лекциясында қиссаларды жиі қолданған. Шәкірті Альфрид Лэнгленің айтысынша, Забур жырларын жатқа соғатын. Пайғамбарлар қиссасымен өмірін жиі безбендейтін. Мысалы, «Жақып пайғамбар періштелермен қалай күрессе, мен де редукционистермен солай тірестім. Гестапошылар бөпемді алдырып тастағанда жалғызын құрбандыққа шалған Ыбырайым пайғамбар есіме түсті. Ұлым құрбан болды, кітабым аман қалды» дейтін. Бірде Тель-Авивке барғанда мозаикадан жасалған киттің суретін көреді. Қызығып сатып алады. «Оны қайтесіз?» дегенде «Китті көріп, Жүніс пайғамбар есіме түсті. Құдай оны Ниневи қаласына жіберіп, бір іс жүктеген. Ол міндетін тастап, кемеге отырып қашып кетті. Осы шикілігі үшін оны «піссін» деп 40 күн балықтың қарнына қамап жазалады. 40 күнде Жүністі кемеліне келтіріп шығарды. Соғыстың алдында Нью-Йоркке кететін мүмкіндігім болды. Құдай онда жібермей, концлагерьге әдейі қамаған сияқты. Әрине, АҚШ-қа барсам Логотерапияны дамытып жазар едім. Бірақ Освенцумдағыдай пісуім екіталай еді» деген.

Жалпы, қисса жанрының экзистенциялық қуатын талай ғалым мойындаған. Британдық ғалым Карен Армстронг: «Көне заманның адамы біз сияқты болған» деп ойлауға бейімбіз. Олардың рухани өмірі өзгеше болды. Ойлаудың, сөйлеудің, білім игерудің екі түрін ойлап шығарды. Ғалымдар оны «мифтік» және «логостық» таным деп екіге бөлді. Екеуі де маңызды. Екеуі де ақиқатқа жетудің құралы ретінде қаралады. Бірақ әрқайсысы өзіне тиесілі таным алаңында қызмет етеді. Миф тәңірлік уақытпен біздің мәңгілік болмысымыз жайында толғайды. Тіршіліктің қайнар бұлағына үңілдіреді. Мәдениеттің түп-тамырын жасақтайды. Адамның терең жанқатпарына бойлайды. Дүнияуи тұрмыс-тіршілікке араласпайды. Өмірден баянды Мән таппаса, адам торығуға бейім тұрады. Миф тіршілікке мағына сіңірумен назарыңды мәңгілік болмысқа аударады. Тура мағынасында қабылданбайтын аңыздық оқиғалар психологияның көне түріне жатады. Мұғжиза, керемет қолданып, дию-перімен соғысатын батырлардың ерлігі түпсанаға сәуле шашады. Бұл құбылысты рационалды ғылыммен тани алмайсыз. Есесіне қиссалар мінез-құлыққа әсер етеді. Біздің заманда аңыз, қиссалардың жетіспеуінен іштегі вакумды толтыру үшін «психоаналитика» деген жаңа ғылым ойлап шығарды».

Міне, осы себепті де логотерапия тәпсіріне қазақша қиссаларды молынан қолдандық. Одан бөлек Яссауи мен Шәкәрім қажының хикметтері мен өлеңдерінен үзінді салынды. Франкл мен біздің ой-пікіріміз шатыспас үшін абзацтың басына «Франклға ораламыз», «Франкл ойын былайша сабақтайды», «Франклдан мынадай ой түюге болады», «Франклдың ойын қазақша форматта тарқатып көрелік» деген сияқты анықтауыш сөйлеммен ара жігін ажыраттық. Тағы мынаны ескертеміз: мәтінде «Мен» деп бірінші жақтан сөйленген сөйлем көрсеңіз, міндетті түрде Франкл айтып отыр деп түсініңіз. Құрастырушылар «Мен» деп бірінші жақтан комментарий бере алмайды. Одан бөлек Франклдың ойлары мен құрастырушылардың комментарилері екі түрлі шрифтымен берілген. Франклдың басқа да кітабынан қызықты деректер алып, осы кітапқа қостық. Басқада ғалымдардың логотерапияға қатысты деректерін еңбекке енгіздік. Материалдар орыс, ағылшын, түрік тілінен аударылып жинақталды.

Енді бір сұрақ. Неліктен «ЛОГОС» сөзін «Мән» және «Хикмет» деп аудардық? Қазақша солай ма? Біздің менталитетпен үйлесе ме? Біздіңше, жауабы: дөп келеді! Біріншіден, барлық адамның болмысы мен экзистенция талаптары объективті болады. «Бұл ілім Еуропа жұртына арналған ғылым. Бізге ЛОГОС деген таңсық» деп бөтенсудің жөні жоқ. Екіншіден, «хикмет» сөзі Яссауидің «Диуани хикметі» арқылы ежелден таныс. Санаға сіңген сөз. Дұрысы түпсанаға (subconsciousness, подсознание) сіңген сөз. Мағыналық жағынан толық қабысады. Әрі «хикмет» сөзін ғылыми айналымға салып халықтың өшкен рухани танымын тез тірілтеміз. Қала берді, «хикмет» сөзін экзистенция бойынша шебер қолданған шайыр – хакім Абай! «Өмірдің байлауы не? Не үшін өмір сүреміз? Тіршілікте баянды қызық бар ма?» деген сұраққа:

Кеше бала ең, келдің ғой талай жасқа,

Көз жетті бір қалыпты тұра алмасқа.

Адамды сүй, Алланың ХИКМЕТІН сез,

Не қызық бар өмірде онан басқа?! – деп жауап берген. Осы шумақтағы ХИКМЕТ сөзін «Не қызық бар өмірде ЛОГОСТАН басқа?» деп оқысаңыз, ештеңе де өзгермейді.

Ал Мән ше? Ол сөзді бұрын-соңды дәл мұндай терең һәм ауқымды мағынада қолданған қазақ ғұламасы бар ма? Бар! Франкл жаңғыртқан ЛОГОС терминін тура сол – МӘН мағынасында қолданған тұңғыш қазақ –Шәкәрім қажы. Ол МӘН туралы былай толғаған:

Жаралыс басы – қозғалыс,

Қозғауға керек қолғабыс.

Жан де мейлің, бір МӘН де,

Сол қуатпен бол таныс.

Әлемді сол МӘН жаратқан!

Сондықтан Мәнді – ғылыми термин ретінде батыл қолдандық. Одан бөлек Логотерапияның концепцияларын, ойтүйіндерін қазақша талдағанда көбіне Шәкәрімнің өлеңдеріне сүйендік. Себебі рухани болмысқа Шәкәрім қажы тұңғыш рет тың тараптан (онтологиялық қырынан) кірген. Бұрынғы дидактикалық стильден қашып, рухани феномендерге моральдық емес, онтологиялық талдау жасаған. Осы жағынан алғанда Шәкәрім мен Франклдың тоғысар тұсы көп. Қажының маң далада жалғыз жатып, рухани феномендерге экзистенциялық талдау жасағаны – ақылға сыймас құбылыс! Кітапты оқу барысында екі ғұлама ойларының көп жерде бірдей шыққанын көріп, қайран қаласыз.

Шәкәрім де адамға зат сияқты қарайтын редукционизмді аямай сынаған. Бір қызығы ол да «затшылдық» деп атаған.

Затшылдық көзін байлады,
Адастырып айдады.
Жан билемей, тән билеп,
Ақылдың соры қайнады.

Қазақ ғұламасы да себеп пен салдарға байланып қалмай, түпкі негізді табуға талпынған.

Тәнсіз зат жоқ дегізді,
Ғылым деп уды жегізді,
Дәлелсіз пәнмен перделеп,
Тапқызбай қойды НЕГІЗДІ.

Бұдан бөлек қазақ шайыры «Адамның ерік қалауы бар ма, жоқ па?»«Не үшін тудым?», «Адамдық борышым бар ма?», «Әділдік, Нәпсі, Ақыл, Рух, Тағдыр, Ақирет деген не?» деген сынды экзистенция сұрақтарын талдаған. Қызығы, жұрттан оқшау жатса да, нигилизмге ұрынбай, сұрақтарға Франкл сияқты позитивті жауап берген. Логотерапияға түсіндірме ретінде Шәкәрім қажының экзистенциялық өлеңдерін қолдандық. Осы салаға жарты ғұмырын арнаған шайырдың ондай құрметке толық моральдық ақысы бар деп есептейміз!

1931 жылы большевиктер Шәкәрім қажыны атып өлтірген соң экзистенция ізденісі қазақ әлемінде кілт үзілді.

Келдім қайдан?
Нетсем пайдам?
Өлгеннен соң не болам?
Мен деген жан,
Ақыл айнам,
Жоғала ма, сол шын-ақ? –

деп басталатын маңызды ҮШ СҰРАҚ санадан толық сөнді. Бұдан кейін мән, хикмет, жүректің көзі, хикметті кеуде, жар дидары, ғайып әлем, ғашық дерті сынды экзистенция терминдері ғылым тұрмақ, әдебиет пен өнердің бірде-бір саласына енген жоқ. Бұл сөздер қазақ лексиконынан шығарылды десе де болады. 1928-1932 жылдан бастап коммунистердің талай құқайын көріп, тоқырап тозып, рухани қазынасынан айрылуға айналған қазақ жұртының ұрпағында суицидтің көп кездесуі – заңды құбылыс. Қазақ баласы да кеудесінде қайнап жатқан «Мен кіммін?», «Қайдан келдім?», «Адамдық борышым не?», «Өлгенше нені істеуге міндеттімін?», «Тағдырымды өзгертуге еркім бар ма, жоқ па?» деген сұрақтардың жауабын тапқысы келеді. Осындай тұйықта тұрған қазақ жұртына Виктор Франклдың Логотерпиясы жұғысты болуы тиіс. Бәлкім, жігерлі жастар шығып, бұл саланы дамытып әкетер. Не де болса, үміт үзбейміз.

ОҚИҒА ҚАЛАЙ БАСТАЛДЫ?

2010 жылдың көкек айының орта шені еді. Ол кезде Шымкент шаһарында тұрып жатқам. Кешкі асты ішіп, арқа-жарқа болып отыр ек, кенет телефон шыр ете қалды. Үні дабыл қаққандай естілді. Жүрегім де су ете қалды.

– Алло! – дедім дереу.

– Аға үйдесіз бе? – деді бір таныс жігітім ерекше үрейлі дауыспен.

– Иә, – дедім бір нәрсенің болғанын бірден сезіп.

– Дереу біздің үйге кеттік, дәл қазір, – деді алқынып.

– Жәй ма? Не боп қалды?

– Келіншегім асылып қапты.

– Асылғаны қалай?

– Мал қорада мойнына арқан салып, асылып тұрған жерінен шешем шешіп алыпты.

– Өліп қалды ма, әлде тірі ме?

– Тірі. Қазір ғана шешем айтты. Маған «дереу жет» деді. Тағы да қайталап қоя ма деп жаным қалмай тұр. Шешем қазір күзетіп қасынан шығармай отыр.

– Қазір қайдасың? – дедім. Ол тұрған жерін айтты. Көлікке асығыс мініп заулай жөнелдім. Жолда жігітке жолығып, батыс тарапты бетке алып кеттік. Ауылы Түлкібас пен Ленгер ауданының шекарасында. Қаладан 45 шақырымдай қашық. Көз байлана ауылға жеттік. Шешесі шай дайындап күтіп отыр екен. Келіні тура қарауға дәті шыдамай шығып кетті. Күйеуі сақтанып, соңынан ілесе шықты. Шай құйып отырып шешесі:

– Қайта құдай сақтады. Балам телефон соғып, «Тұтқаны Нұргүлге беріңізші» деген соң келінді іздеп далаға шыққам. «Әй, келін!» деп қора жаққа айнала бергенім сол еді, арқанға басын салып жатқан келінімді көрдім. Үрейім ұшқаны сонша телефонды түсіріп алдым. Мені көрді де астындағы орындықты теуіп жіберді. Салаң етіп асылды да қалды. Сүрініп-қабынып жеттім де тізесінен көтеріп, арқанды шешіп алдым, – деді. Үстелдің астынан бірнәрсе іздегендей болды да, бұзаудың бас жібін алдыға лақтырып жіберді.

– Міне, мынау ғой асылған арқаны. Бірге тұрмаса онан әрмен. Астанаға барып тұра ма, Алматыға көше ме, қайда барса, онда барсын. Бірге тұрмаймын деп біраздан қыңқылдап жүрген. Күнімді осыларға қаратпай-ақ қойсын. Ішінде 4 айлық бөпесі бар. Бөпені ойлап тұрған бұл жоқ. Біреудің қызының обалына қалар жайым жоқ! Шалымыз екеуміз өлмейміз. Мұндайды бұрын кім көрген. Алла-ай, алла-ай, сақтай гөр, – деп күйіне сөйлеп отыр.

Мән-жайға қаныққан соң «жарайды, келіннің өзімен сөйлесейік» деп үлкен үйге шықтық. Залға кірсем күйеуі екеуі көңілсіз сөйлесіп отыр. Бұл жұпты жақсы танимын. Қаладағы орта мектептерді логотерапиядан лекция оқып жүргенде жігітімен танысқам. Ол кезде бойдақ еді. Жақсылыққа жаны құмар, жұғымды жігіт болатын. Қаланың қызымен сөз байласып жүрген. Келіншегі жұпыны отбасынан шыққан. Тар пәтерде өсіп жетілген бір үйдің үш қызының тұңғышы. 2009 жылдың күзінде үйленгенде екі жақтың да тойына барғам. Үйленген соң жігіт қалада магистратурада оқуын жалғастырды. Ал келіншегі ауылда ата-енесімен бірге тұруы керек болған. Қала қызына ауыл тұрмысының ауыр тигені рас. Тойға барғанда бәрін көргем. Бала бір үйдің жалғыз ұлы. Әпкелері тұрмыста. Әкесі арақ ішіп, сандырақтап отыратын. Бірақ шешесі күрескер һәм сабырлы кісі. Бар тірлікті жалғыз атқарып жүре береді. Үйдің ауласы болса тым үлкен. Жұмысы өмірі бітпейді. Бақтағы жаңғақ ағашының жемісін күзде жинап-теру бір бригаданың атқаратын жұмысы. Қаланың ерке қызы бітпейтін үй шаруасын көргенде болашағынан түңілсе керек, шамасы. Апта сайын «қалаға көшейік» деп қиғылықты салған. Күйеуі оған келіспейді. Апта соңында қара шаңыраққа келіп-кетіп тұрсын деп жезделері жеңіл көлік сатып әперіпті. Бірақ оның өзі жанжалдың трагедияға айналуына тосқауыл бола алмаған. Ақыры осыған әкеп соқты. Аяғы ауыр келіншек асылып өлмекке бел байлапты.

Оңаша жайғасқан соң әңгімені әріден тартып, келіншектің көңіліне дық салмайтын сөздермен жұқалап, проблеманы түбінен тарқатуға тырыстым. Көз үшін күйеуіне ұрысқан да болдым. Екі жақ та өкпе-ренішін ақтарып әлек. Дау басылып, сабырлы күйде сөйлесетін сәтке жеттік. Мен күйеуіне:

– Бізді 10 минутқа оңаша қалдыр. Мен Нұргүлге сыбырлап қана айтатын әңгімем бар, – дедім. Ол шығып кетті. Айыпты келіншек басы салбырап отыр. Мен:

– Нұргүл-ау, мынауың не сенің? – дедім.

– Аға, мына үйден түңілдім. Күйеуімді аптасына бір рет көремін. Атамның жатысы анау. Енемнің ісі өмірі бітпейді. Бұрынғыдай қыдырмаймыз. Түнде жалғыз жатамын. Күндіз таусылмайтын тірлік. Қаладан қора тазалау үшін келдім бе? Мен үшін бұл өмірдің қызығы біткен сияқты, – деді.

– Жақсы, өмірдің қызығы таусылса, енді өмір сенен қызық күтетін шығар? – дегенімде ол бір сәтке кілт тоқтап, ток соққандай селк ете қалды. (Бұл сұрақты Франкл «Кеплер әдісі» деп атаған) Сөйттім де сұрақты жалғастырдым:

– Үйленбес бұрын осы үйге келеріңді білдің ғой, солай емес пе?

– Иә.

– Енді несіне қаймығасың? Меніңше сен үшін мағыналы өмірдің ең қызықты тұсы осы үйден басталғалы тұр.

– Қалайша? – деді ол әлсіз ғана үмітпен. Осы сәтте миллиондаған адам өмірін Мән мен Мағынаға толтырған Виктор Франклдың өмірінен үзінді айта бастадым. Ол үнсіз тыңдап отырды. Әңгіменің қызық жеріне келгенде:

– Өмірдің қызықты әрі мәнді тұсы қай жерден басталады білесің бе? –дедім.

– Жоқ, – деді көзінде аздап үміт оты жанып. Мен оңтайлы сәтті құр жібермей Виктор Франклдың ІІ дүниежүзілік соғыста не үшін АҚШ-тың визасынан бас тартқанын айтып бердім. Венадағы суицидті тоқтатқан атақты ғалым фашистердің қуғынынан құтылып, АҚШ-қа аман-сау кетіп қалатын мүмкіндігін пайдаланбай, елде қалуға шешім қабылдайды. Саналы түрде адамды газбен тұншықтырып өлтіретін концлагерге барып қамалады. Қызығы, сол тозақтан тірі шығады.

Әңгімені осылай айтып отырып, көзіне қарадым. Ұшқын пайда болғандай көрінді. Франклдың шешімі оның жүрегіндегі үлкен кедергіні сылып түсті-ау деймін. Ол алдыңғы үмітсіз хәлінен басқа күйге ақырындап ауыса бастады. Қызықты оқиғаны аяқтап, күйеуін шақырдым да екеуін жарастырған болдым. Бұл кезде уақыт түнгі сағат 2-ден асып кеткен еді.

Олармен қоштасып, қалаға қайттым. Жол бойы «Нұргүл тағы да бір нәрсені бүлдірмесе болар еді» деп уайымдап та отырдым. Себебі суицидке ұрынған адаммен бірінші рет бетпе-бет келдім. Әрі Франклдың әдісін алғаш практикада қолдандым. Нәтижесі қалай болары белгісіз еді. Ертесіне тағы да хабарластым. Бәрі тыныш, бір қалыпты екен. Уайым басылғандай болды.

Уақыт зымырап өте берді. 2014 жылдың тамызында «Салт-дәстүр сөйлейді» кітабын полиграф комбинатта көлікке тиеп жатқанда Нұргүлдің күйеуі телефон толғады.

– Иә, Шәріпхан, тыңдап тұрмын айта бер, – дедім.

– Сүйінші аға, келіншегім үшінші баласын босанды.

– Оу, құтты болсын! Бауы берік болсын! Ұл ма, қыз ба?

– Қыз. Екі қыз, бір ұл болды ғой осымен, – деп қуанып тұр.

– Атын кім қойғалы жатсың?

– Сол атына орай хабарласып тұрмын. Фатима деп қойғым келген. Сұрайын дегенім «Фатима» деп «Ф» деген әріппен жазған дұрыс па әлде «Бәтима» деп «Б» әрпімен жазам ба?

– «Ф» дейсің бе, «Б» дейсің бе, бастысы әйелің де, балаң да аман болсын деп күліп жібердім. Осылайша Нұргүлдің үшінші бөпесі жарық дүниенің есігін ашыпты.

– Рақмет, аға. Онда Бәтима деп қазақша жаздыра беремін, – деді. Міне осылайша Франклдың басынан өткен оқиғаның бір ғана деталі бір әйелдің өмірін өзгертіп жіберді. Қазір Нұргүл мектепте мұғалім. Атасы ішуін қойып, жылқы бағумен шұғылданады. Жігіт қалаға қатынап істеп жүр. Отбасы мүшелері дін аман. Егер Нұргүлге қатты әсер еткен не оқиға екенін білгіңіз келсе, кітаптың келесі бөлімдеріне өте беріңіз. Оқиғаның бәрі ретімен баяндалады.

ВЕНАНЫҢ ҮШІНШІ МЕКТЕБІ

Көзі тірісінде-ақ аты аңызға айналған Виктор Эмиль Франкл 1905 жылы 26 наурызда дүниеге келді. Бұл – Зигмунд Фрейдтің айналасына психологиямен айналысушылар аз-аздан жиналып жатқан кез. Скептик Альфред Адлер болса, фрейдшілермен қырқысып, жаңа жеке мектебін ашып жатқан тұс.

Франкл мектепте жүріп-ақ Фрейдтің идеяларымен танысты. Онымен хат жазысып тұрды. 1924 жылы оның мақаласы Фрейдтің көмегімен «Халықаралық психоанализ» журналына жарияланды. Дегенмен өсе келе Франкл А.Адлердің идеяларына көбірек қызықты. Ұзамай индивидуалды психология қауымдастығына қосылды. Ғылымдағы көзқарас қайшылығы бұл жерде де білінді. Франкл 1927 жылы Адлер мектебінен кетті. Әлбетте, Франкл екі мектептен бірталай білім алып, қомақты тәжірибе жинайды. Кейін де керегіне жарата білді.

Фрейдтің мектебі рақаттану принципіне құрылған еді. Ол «адам ләззаттың дәмін тату үшін құмарлыққа құштар боп өмір сүреді» деді. Ал Адлердің индивидуалды психологиясы «мансапқа ұмтылу» идеясына құрылды. Қазақша айтқанда, «барлық адам «Кімсің?» «Пәленше!» атану үшін тіршілікте күреседі. Қатарынан озып, билікке жетіп, басқаларға үстемдігін жүргізеді. Тіршілік сәні сонда» деді. Осы кезде Франкл: – Сонда адамның рухани болмысы қайда қалды? Мәрттігі, өзге үшін малын да, жанын да қиятын жанқиярлығы, ерлік істері, ізгі қасиеттері қайда жоғалып кетті? Фрейд айтқандай құмарлыққа, Адлер айтқандай атақ-даңққа мастанып өмірден өтетін болса, басқа мақұлықтан айырмашылығы неде? – деп сұрады.

– Меніңше, – дейді Франкл ойын жалғап, – адамның Мәнге ізденісі – оны айуаннан даралайтын ірі ерекшеліктің бірі. Себебі бірде-бір жануар «Бұл өмірде не істеп жүрмін?» деп басын қатырмайды. Алайда психотерапия адамның Мән іздеуін оның әлсіздігі, невротикалық комплексі деп таниды. Ақиқатында «Мән тапсам» деген ұлы арман – адамның ғана бойында болатын асыл қасиеттердің бірі!

Екі мектептің тезінен өткен жас Франкл жеке мектебін ашпаққа бел байлайды. Алайда Мән іздейтін ғылымы қалыптасып, іргетасы мызғымас ілімге айналғанша, өзі де бұ дүниенің «тозағына» тең келер ауыр сынақты бастан кешуге тура келді. Оны кейін баяндаймыз.

Франкл да жалығу сезімін бастан кешкен. Естелігінде «Бозбала шағымда тіршіліктен жалығып, өмірден безіп кетуге аз қалдым. Мән таппай, түпсіз нигилизмге ұрындым. Бірақ оған қарсы тұратын иммунитетті ақыры жасап шықтым. Осылайша Венаның үшінші мектебі – логотерапия ғылымы дүниеге келді» деп жазады.

ЕҢ МАҢЫЗДЫ СҰРАҚПЕН БЕТПЕ-БЕТ

Жүйкені жүндей түтетін әр заманның кеселі болмай тұрмайды. Соған сәйкес оларды емдейтін психотерапевт те табылуы тиіс. Заманында Зигмунд Фрейд: «Сексуалдық қалауы қанағат таппайынша, адамның жүйке жүйесі күйрей береді», – дейтін. Адлер болса: «Адам қоғамнан абыройлы орын алмаса, шыбын жаны шырқырайды. Қолында билігі жоқ пенде өзін толыққанды тұлға сезіне алмай қор болады», – деген. Бұл қате. Адамның жанжүйкесі тіршіліктен мағына таппай тыпырлайды. Өмірде жетістікке жетсе де, жандүниесіндегі үңірейген вакумды толтыра алмай қиналады. Оны «экзистенция вакумы» деп атадым. Адамның бүкіл қайғысы мен қасіреті осы вакумнан басталады. Оған дәлел ретінде АҚШ-тан жолдаған мына студенттің хатын оқып көрейік:

«Мен АҚШ-та өзім сияқты жалынды жастармен бірге өмір сүремін. Олар өмірінен Мән тапқысы кеп талпынып жүр. Таяуда бір досым өзіне қол салып, бақилық болды. Ол сол күйі Мән таба алмады» деп жазады. Менде мұндай мысалдар жетеді. Себебі АҚШ-тың 129 университетінде дәріс оқығам. Рольф фон Экартсбергтің зерттеуінше, Гарвард университетін бітірген түлектер 20 жылдан соң өте жақсы қызметтерге жайғасқан. Бірақ карьерасы сәтті болғанмен, мағынасыз өмір сүргенін айтып шағымданған. Қызығы: Мән таппаған соң жағымсыз сезімдер жылдан жылға кеуделерін кеміре берген. Бұл проблема әлемнің барлық елінде бар.

Жұрт менен: «Вакум неден пайда болады?» – деп сұрайды. Көбіне былай түсіндіремін:

– Әдетте, айуанға не істеу керегін инстинкт білдіреді. Адамда ондай сезім жоқ. Бұрын адамға не істеп, не қою керегін киелі салттар мен мағыналы дәстүрлер нұсқайтын. Қазір олар жоғалды. Дәстүрдің орнын нигилизм басты. Адам өзіне не керегін таппай, рухани күйреп, ақылы тұйыққа тірелді. Жұрт не істесе, соны ойланбай жасайтын миы жоқ қуыршаққа айналып, конформизм құрбаны болды. Екіншіден, өзгелер нені талап етсе, соны намыстанбай істей беретін бейшараға айналды. Тоталитариз табанына түсіп, тағдырын күл-талқан қылды. Енді оларға экзистенция вакумы келіп қосылды. Вакум пайда болғанда, адамның жүйкесі жұқарады. Бұл кеселді «ноогенді невроз» деп атадым.

Ноогенді невроз

«Ноогенді невроз» деген не? Қандай ауру? Неден пайда болады? Жауабы: Бұл ауру психологиялық комплекстерден шықпайды. Ар мен ұяттың азабынан асқынады. Адамгершілік принциптердің қақтығысынан пайда болады. Қарапайым тілмен айтсақ, ар-ұяттың жетіспеуінен адам ауруға шалдығады. Осы арада Беркли университетінің ғылыми қызметкері Диана Янг ашқан жаңалықты берейін. «Мән таппай өмірден жалығу шкаласы алдыңғы буынмен салыстырғанда жастар арасында тым жоғары. Оның түпкі себебі киелі салт-дәстүрден бас тартқаннан деп түсіндіремін. Кейінгі буын салт пен дәстүрдің киесін тәрк ететін нигилизмге ұрынған. Оның соңы тіршіліктен жалығу фазасына ұласқан». Ондай кезде көкіректе үңірейген қуыс пайда болады. Оны «экзистенция вакумы» деп атаған себебім де – сол. Вакум адамды түңғиыққа сорып бара жатқандай болады. Бейне бір тас қараңғы құдыққа құлағандай сезінесің. Жаманы: ол құдықтың түбі жоқ. Қарманып, тырбануға ілік жоқ. Ашық космоcта шлангасы үзіліп кетіп, стансадан ажырап, түпсіз кеңістікке сіңіп жоғалған ғарышкердей күй кешеді.

«Адам бұл қорқынышты күйге қалай шатылды?», «Бұл неден басталды?», «Әр күнді асыға күтіп, таңды атыра алмай асығып жататын құштарлық қасиетін кім ұрлады?»,«Жалпы оны «құдықтан» шығарып алатын күш бар ма?» деген сұрақтар өзекті боп шыға келеді. Осының бәрі бала кезде «Қой, ұят болады» деген тәрбиеге мән бермеуден басталады. «Ұят түгі жоқ. Елдің бәрі солай жасап жүр. Жалғыз мен емес» деген қыңыр жауап адамды вакумға құлатады.

Қазір бұл дерттің қаншалықты ұлғайғанын көрсететін деректер жетіп жатыр. Әріптестерім әлемнің бірнеше қаласында сауалнама жүргізген. Статистикадан байқағаным: жүйкесі жұқарып, денсаулығы сыр бергендердің 20 пайызы ноогенді неврозға шалдыққан. АҚШ-та суицидтен өлген студенттер саны жол апатынан ажал құшатындардан соң екінші орында тұр. Айдахо штатының бір университетінде суицидтен тірі қалған 60 студентпен диалог жүргізген. «Не үшін суицид жасадың?» – деген сұраққа 85 пайызы: «Өмірден мән таппадым», – деп жауап берген. Таңғаларлығы: олардың 93 пайызының денсаулығы сап-сау. Ақыл-есі бүтін. Материалдық жағдайы шешілген. Ата-анасымен, ағайын-туысымен қарым-қатынасы түзу. Қоғамдық жұмысқа белсенді араласады. Сабақтары да жақсы. Бір сөзбен айтқанда, оларды таршылықтан қиналды дей алмайсыз.

Осының өзі ойландырмай қоймайды. «Осынша жақсы жағдай жасалса, жастар не үшін ерікті өлімге барады? Қателік неде?» деген сұрақ өзінен өзі туындайды. Бұл құбылысқа адамның Мәнге құштарлығы тұрғысынан келеміз. Логотерапияда ондай мотивацияны «Мәнге ұмтылу» (The will to meaning, стремление к смыслу) деп түсіндіреді.

Бір қарағанда адамды тұғырға көтеріп, асыра бағалайтындай көрінеміз. Осындай сәтте Калифорнияда болған оқиға есіме оралады. Ұшақ айдауды үйреніп жүргенде инструктор: «Қонатын мекен шығыс жақта болса, сен солтүстік-шығысқа ұшасың. Себебі жел солтүстіктен соғады. Ол ығыстырып керек жерге дөп түсіреді. Бағытты бірден шығысқа алсаң, онда қалбалақтап отырып оңтүстік-шығысқа қонасың. Ұшақ айдағанда солтүстіктен соғатын желді ескеру керек», – деген. Енді ұшақтың орнына бозбаланы қойып көрейік. Бір биіктікті белгілейміз де, баланың соған ұмтылуын қалаймыз. Бірақ ұшақты сол тараптан қисайтып отыратын солтүстік желі сияқты өмірде кездесетін қиындықтарды ескермейміз. Адам да түрлі соққыдан ығысып отырып, белгілеген биіктікке жете алмауы мүмкін. Есесіне қоғамның салауатты бір мүшесіне айналады. Адамға арман бітіргенде барынша биік алған дұрыс.

В.Франклдың Адамға шектен тыс мәртебе беретін ізгі амалдарын қазақша қиссамен қызықты етіп түсіндіруге болады. Адамның шабыт-жігерін шалықтата түсу үшін оның ғаламдағы ғажайып мәртебесі жайлы идеяны тоқтаусыз сіңіруге тура келеді. Сонда ғана адамның ұлы Мән мен Мақсатқа құмарлығы оянады. Мысалы, мына қиссаға құлақ түріңізші.

Адам атаны жаратқан соң Тәңірі тағала пейішке кіргізді. Себебі ілім-білім сайысында Ібіліс малғұнды жеңген еді. Адамға бас имеген малғұн қарғыс арқалап қаңғып кетті. Ал адамға лайықты құрмет көрсетіліп басталды. Ақ жақұттан Хаджар әл-асуад деген тақ жасап, Адам атаны салтанатпен отырғызды. Қазіргі Бәйтул Мұқадастағы қара тас Адам атаның алғашқы тағы болған екен деседі. Барлық періштелерге:

– Адам менің орынбасарым. Он сегіз мың ғаламдағы барлық жаратылыс адамның игілігі үшін қызмет етеді. Оған құрмет көрсетіңдер, – дейді. Самсаған періште салтанатпен сап түзеп, Адам атаны көру үшін сан мыңдаған ғаламнан тоқтаусыз ағылып жатты. Жаратушы Иесі:

– Ей, Раузан періштесі, жәннаттың есіктерін ашып қой! Барлық мақұлықат түгел келіп, Адамды көрсін! Пейішті бар асылмен безендір! Барлық ағаштың жемісі уылжып пісіп тұрсын! Дарияның сулары шалқып жатсын! Әй, Ысрапыл, рақат самалы есіп тұрсын! Ей, хорлар, салтанатты киініңдер! Балдан тәтті, сүттен ақ, шырынды бұлақтардан сусын әкеліңдер! Ей, бұлбұлдар, саздатып, еліктіріп, елітіп сайрап тұрыңдар! Ей, періштелер, Адамның тағының жанында әдеппен қозғалыңдар! – деп әмір етті.

Адамды көруге асық болған періштенің көптігі сонша – олардың қалың бір қауымы Тәңір халифасының түр-тұрпатына назар сала алмай арманда кетті. Адамды көре алмай, арманда кеткен періштелер ғылмандар аталыпты. Адамға назар сала алмағандықтан, олардың дәрежесі төмендепті. Толық бақытты сезіне алмай қиналған ғылмандар:

– Уа, жаратушы Иеміз, Адамды біз де көрсек деп едік. Кезек тиетін түрі жоқ, – деп жалынады екен. Тәңірі тағала:

– Ертең Адамды жер жүзіне таратамын. Сосын нұрымнан жаңбыр жасап жаудырамын. Сол жаңбырдың бір тамшысын жерге алып түсіп, Адамды көріп қайтасыңдар, – деп жұбатады да, Ысырапыл періштеге:

– Қиямет-қайымға дейінгі жер бетіне жауатын жаңбыр тамшысының санын есепте! Оны әрбір періште жерге алып түссін! Сол кезде адамның түр-сипатын көрсін! – деп әмір етеді. Ысырапыл әуелден ақырға дейін жауатын жаңбыр тамшысын санап шықты. Ғылмандар саны тамшыдан көп екен. Тағыда бір парасы бұл нығметтен құр қалатын болды. Олар:

– Уа, Тәңірім, бізге тамшы да бұйырмады. Адамды бір көруге ынтықпыз, – деп жамырады. Тәңірі тағала:

– Мен шебер Жаратушымын. Суды қар бейнесінде қайта жаудырам. Сол кезде қардың әрбір шытырасын жерге алып барасыңдар, – дейді. Ысырапыл қардың ұлпаларын есептеді. Ғылмандардың саны одан асып түсті. Кезек тимей қалғандары:

– Уа, Тәңірім, бізге тағы да кезек тимейтін түрі бар, – деп арызданды. Сонда Жаратушы:

– Уайымдамаңдар. Мен шебер Құдаймын. Шешімін тауып берем. Сендер бұдан былай сахар мезгілі болғанда Менің рұқсатыммен дүнияға барасыңдар. Сол кезде ояу отырған қайырымды құлдарымды қалауларыңша тамашалауға рұқсат. Одан басқа адам ұрпағын көруге рұқсат жоқ. Ояу момын құлдарымның дұға-тілегін маған жеткізіңдер! Олар Жаратушы Иесін еске алып, егіліп жыласа, көз жасын жерге түсірмеңдер! Жібек орамалға салып пейіштегі сандықта сақтаңдар! Хақтан қорқып жылаған көз жасы қияметте өздеріне шапағат қылсын! – деді. Ғылмандар:

– Уа, Тәңірім, не себепті ояу құлдарыңды ғана көре аламыз? – деді.

– Мені еске алмай күн шыққанша ұйықтайтын ғапылдарды Мен де еске алмаймын. Сертім солай. Сендер маған ғашық, ақжүрек құлдарымды ғана көресіңдер, – деді.

Сонда ғана ғылмандардың көңілі жай тауыпты. Сахар уақытында көкте ғылмандар адамды көреміз деп сән-салтанатын арттырып, киініп келеді екен. Адамның қандай тілегі болса қабыл етіп, Құдайдың дәргейіне жеткізетін солар болыпты. Бірақ ғылмандар тек жүрек көзі ашылған момындарды ғана көріп, солармен ғана тілдеседі. Күн шыққанша ұйықтайтын ғапылдар Тәңірдің осы нығметінен мақұрым қалады екен. Сондықтан да ғылмандар өз әлемінде барша адам баласының сахарда ояу болғанын Тәңірден тілеп отырады деседі.

Франкл адамға ерекше мәртебе беру себебін былай түсіндіреді: «Адамның мәртебесін ұлықтау арқылы оның қай дәрежеге дейін өсетінін көрсетеміз. Сонда ол адамшылық биік өлшемнің бір сатысын бағындырады. Ондай жоғарғы стандарт болмаса, ит тіршілікке байланады. Соның кесірінен өмір мектебінде адами дәрежесі өспей мешеу қалады. Себебі оны өркендеуге қызықтыратын өлшем түрлері жоқ».

Мәнге ұмтылыс

Психологияда «терең психология» (глубинная психология) деген термин бар. Адамды «төменнен» зерттеп, жандүниесін терең сүңгіп барлайды. Адамды төменгі деңгейден зерттейтін психология болса, оған антоним ретінде «жоғарғы деңгейден зерттейтін психология» да болуы керек. Яғни адамның жанын емес, өмірлік Мәнін, соған ұмтылысын зерттеу әдісі.

«Мәнге ұмтылу» концепциясын эмпирикалық әдістермен де растауға болады. АҚШ-тың Білім беру жөніндегі кеңесі 360 университеттің 189 733 студенті арасында сауалнама жүргізген. Олардың 73,7 пайызы «Өмірден Мән іздейтін танымға жетсек» деген арманын білдірген. Болмаса студенттердің психологиялық ахуалын бақылайтын Ұлттық институттың дерегіне қараңыз, 48 университеттің 7 948 студентінен сұрақ-жауап алынған. Олардың 78 пайызы «Өмірден мән тапқым келеді» деген. Қысқасы, студенттерді ақша қызықтырмаған. Олар байлықтан бөлек Мән тапқысы келген. Әлбетте, ауру жазылсам, кедей байысам, үйсіз баспана алсам деп армандайды. Бірақ денсаулық та, үй де, байлық та – Мәнге жалғану үшін қажетті құралдар.

Маслоу адамның мұқтаждығын төменгі және жоғарғы деп екіге бөлген. «Төменгі мұқтаждық өтелсе, жоғарғы мұқтаждықты өтеуге жол ашылады» дейді. Ол жоғарғы мұқтаждық деп Мәнге талпынысты алады. Тіпті оған «адамның алғашқы оянысы» деп атау берген. «Алғаш адам жер бетіне келгенде Мән туралы ойланбады. Төменгі мұқтаждығын өтеп, тамағы тоқ, көйлегі көк болғанда ғана «Бұл дүниеге не үшін келдім?», «Адамдық борышым бар ма?» деп ойлана бастады. Бір сөзбен айтқанда, «бірінші – тамақ, сосын барып – мораль».

Логотерапия қырынан түссең, оның пайымы теріс. Керісінше, пенде ашарға есік, кірерге тесік таппай қиналғанда Өмірдің мәні жайлы толғанады. Оған дәлел ретінде концлагерь тұтқындарын аламыз. Олар тамақ таппай, ұйқысы қанбай, қиналғанда «Өмірдің мәні не? Осылай қорлық тартқанда Мән бар ма?» деп ойлай бастады. Қарын тойсын, тоймасын адам бәрібір Мәнді ойлап тұрады. Себебі ой трансцендентті болғандықтан, оған тұрмыстық факторлар әсер етпейді.

Осы жерде мынадай феноменмен ұшырасамыз. Адам – трансцендентті болмыс. Жерді айтпағанда, физикалық денесіне сыймайтын әлемдегі жалғыз мақұлық.

Адамның бұлайша аласұрған сезімін Мұқағали ақынның өлеңімен-ақ береміз:

Сірә, бізге тыныштық жоқ тұрмыста,
Іздеме оны,
Табамын деп тырмыспа.
Тыныштық жоқ,
Тыныштық бар мәңгілік,
Тындырып бақ, ғұмыр қысқа, күн қысқа.
Тіршілікте тыныштық жоқ тұрмыста.
Демалыс ап, Кавказ, Қырым барғаның –
Бәрі өкініш,
Өзіңді өзің алдауың.
Қалай үзіп, қайда тығып, тыншисың,
Тыным бермес ойларыңның жалғауын!?
Тіршілікте анау жүрек, мынау бас
Сая бағып, сірә, тыныш тұра алмас,
Желік көңіл,
Жетім ойлар тұрғанда,
Тыныш бейқам сауық-сайран құра алмас.
(Бұл – қағида қайталаған тіл біткен)
Тыныштық жоқ!
Тыныштық жоқ тірлікте!
Тыныштық сол –
Үлкен жердің үстінде
Өткен ғұмыр,
Біткен сөйлем,
Бір нүкте...

Франклдың «ой трансцендентті болғандықтан, оған тұрмыстық факторлар әсер етпейді» деген идеясын қазақша қиссамен тарқата кетелік. «Сияр Шәріп» кітабында Мұхамбет пайғамбардың миғражға сапар шеккені баяндалады. Миғражнамада хикметті ойлардың ғайып әлемнен келетін идеясы ертегі формасында көркем жеткізілген.

Мұхамбет пайғамбар миғражда келе жатып бір дариядан өткен соң үлкен қазынаны көрді. Алыстан жарқырап, айналасына шұғыла шашып тұр екен.

– Бұл не? – деді пайғамбар. Жебірейіл періште:

– Сүлеймен патшаның қазынасы, – деді.

Қазынаға қараса, оның әр сарайына жетпіс мың құлып салыныпты. Әр құлыпты жетпіс мың періште күзетіп тұр. Жебірейіл:

– Ей, Тәңірдің сүйікті досы, сенің құрметіңе қазынаның барлық есігі ашылады, қарап көр, – деді. Айтқандай қазына есіктері ашылды. Сарайдың ішіне үңіліп еді, онда ақыл-парасат, иба-әдеп, көркем мінез-құлық, кешірім, мейірім-шапағат, ар-ұят, махаббат бар екен. Пайғамбар:

– Сүлейменнің қазынасын алтын-күміс деп ойлаушы едім. Бұл қалай болғаны? – деді. Жебірейіл:

– Рас айтасың. Оның қазынасы қисапсыз алтын-күміс, дүр-гауһарға толы болды. Сүлеймен дүниеден өткен соң қазынасын Тәңірі бергі дүниеге алдырды. Бірақ алтын-күміс бұл жақта бағалы зат емес. Хақ тағала барлық асыл тасты құдіретімен даналық пен хикметке айналдырды. Егер Сүлейменнің қазынасы тас күйінде қалғанда, жердегі адамзат пен жын-пері таласып, соңы жоқ соғыстан көз ашпас еді. Сүлейменнің қазынасынан түсіп қалған азын-аулақ алтын-күмістің өзі талай соғысқа себепші болады. Жалғанда даналыққа көп адам құштар болмайды. Сондықтан олар осында сақтаулы, – деді.

– Сонда қалай, бұл хикметтер ешкімге бұйырмай, осында жата бере ме? – деді пайғамбар.

– Жоқ. Жер бетінде даналық іздеген адамның ақысы желінбейді. Оған жауапты періштелер жердегі пенденің жүрегін бақылайды. Егер бір пенденің жүрегі дүниеге құштарлықтан ада болса, соның кеудесіне даналықтың қақпасын ашады. Хикмет кеудесі өлгенше сәулеттене береді, – деді. Пайғамбар:

– Иә, Тәңірім, үмбетім даналықты қаласа, кеудесін Сүлейменнің қазынасымен толтырғайсың, – деп дұға тіледі.

Хикметті ойдың трансцендентті сипатта болатынын Шәкәрім қажының өлеңіне қарап та білуге болады.

Қанжарың бер, барайын,
Меңіреудің ішін жарайын.
Нұрыңнан сәуле салайын,
Сонда оған жан кіреді.
Нұрыңмен жарық жүрегім,
Ғайыптан хабар білемін.
Жарымнан алған тілегім,
Қап тауын нандай тіледі.

Франклдың ойын қайта жалғаймыз. Бұ дүниеге сыймағандықтан да, адам миссиясын жерден тыс, әлемнің сыртынан іздейді. Немесе өзі сияқты екінші бір рухани тұлғаға өмірін арнайды. Ұлы іске не өзгеге қызметін адам ғана абыроймен атқара алады. Қызмет еткен сайын өзі де тау тұлға боп қашала түседі. Қашалған сайын адами бейнесі айқындалады. Пенделік мүддесін қаншалықты деңгейде ұмытса, соншалық дәрежеде адамдық құны артады.

Элизабет Лукастың эмпирикалық тәжірибелері осыны дәлелдейді. Венадағы атақты Пратер саябағындағы жұрттың күйзеліс сезімі қаладағы басқа халықтың деңгейімен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. АҚШ пен Жапониядағы зерттеу жұмысы да бір нәтижені көрсетті. Ойын-сауыққа салынып, қызық пен рақатқа бата түскісі келетіндердің Мәнге талпынысы тұйыққа тіреледі. Парктегі халықты атракционнан шығарып жіберсең, жүйкелерін күйзеліс жейді. Маслоудың қалыбына салсақ, қарыны тоқ, көйлегі көк пенде енді Мән іздеу керек еді. Керісінше, тұрмыстық жағдайы жақсарған сайын Мән таба алмай, ойын-сауыққа, рақат пен құмарлыққа бата берген.

Бұл құбылысты мынадай анекдотпен жақсырақ түсіндіруге болады:

«Бір кісі жеке дәрігеріне көшеде жолығып қалып:

– Соңғы кезде құлағым нашар еститін болды, – деп шағымданады. Дәрігер:

– Арақты көп ішетін болғансыз ғой. Тастау керек. Сізге ішуге болмайды, – деп кеңес береді. Екі айдан соң олар тағы кездеседі. Дәрігер:

– Құлақ қалай болды, аға? – дейді дауыстап. Пациент:

– Айғайлама, керең емеспін. Құлағым анық естиді, – дейді.

– Айтқан тілді алып, арақты тезірек тастағаныңыз жақсы бопты, – деп қуанысып, қоштасады. Арада екі ай өткенде олар тағы жолығып қалады. Дәрігер:

– Хәліңіз қалай, аға? – дейді. Пациент үндемейді. Дәрігер естімей қалған шығар деп қайтадан дауыстап сұрайды.

– Қаттырақ айтшы. Құлағым естімейді, – дейді пациент.

– Сіз не, тағы да бастағансыз ба?

– Иә.

– Сізге айттым ғой «арақты қойыңыз» деп. Неге өйттіңіз? Саңырау боласыз ғой.

– Басында арақ ішкенім рас. Сен айтқан соң тастағам. Құлағым да жақсы еститін болды. Бірақ сау кездегі естігенім мас хәліндегі естігеніме жетпеді, – дейді».

Шал өмірден Мән таппаған. Мәнмен бірге келуі тиіс бақыттың да шаттығын сезінбеген. Өмірін мақсат-мұратсыз өткізген. Өмірдің қызығын вискимен жасап, «рақат» өмір сүрген. Оны ақылға шақырып, арағын тастатсаң, Мәннен жұрдай қарабайыр тіршілік оны бірден жұтып алады. Сүреңсіз сезімнен үрейленген пенде қолдан жасаған құмары мен рақатына бірден қойып кетеді.

Бұдан мынадай қорытынды жасаймыз: Мән жоғалтқан кісі бақытпен ілесе келетін шаттық сезімін қоса жоғалтады. Енді Мәннен көз жазып қалса да, рақатты жібергісі жоқ. Амал жоқ, рақатты арақпен «ұстайды». Ақиқатында бақытты сезіну – мақсат емес. Шынайы табиғатында адам бақытты сезінуге ұмтылмайды. Мақсат-мұратына жеткенде бақытты сезім кісінің тұла бойын билеп алады.

Мән-мақсаттан жұрдай болған жұрт осы сезімді тудыру үшін көбіне ішімдікке үйір болады. АҚШ-та маскүнемді реабилитация жасайтын орталықтың директоры Б.Маки: «Араққа тәуелді адаммен жұмыс істеген сайын оның өмірден Мән таппай жүргенін түсінесің», – дейді. Осыны арнайы зерттегенде маскүнемдердің 90 пайызы өмірден Мән таппағанның кесірінен араққа салынғандарын айтқан. Оларға Мән сыйлап, арақтан айыруға болады. Әріптестерім оны да сынақта қолданып, бірталайын оңалтып алды.

Стэнли Крипнердің дерегінше, нашақорлардың 100 пайызы Мән таппағанда есірткіге ұрынған. Мақсат-мұратын айқындаушы ілімнің жоқтығынан рақат пен қызықты қолдан жасайды. Калифорниядағы нашақорларды емдеу орталығының директоры Фрезер пациенттердің 40 пайызын логотерапия әдісімен емдеп жазды. Жаңа Зеландиядағы Блэк пен Грегсонның да мәліметі қызық. Қылмысқа шатылған балалар арасында Мәнге талпыныс тоқыраған. Калифорнияда кәнігі қылмыскерлермен жұмыс істеген Барбер логотерапиямен оларды 40%-дан 17%-ға азайтқан. Осындай дерекке қарап, қатігездікті азайтуға болады деп сенеміз. Қатігездік Мәнге талпыныс тоқтағанда өршиді. Жан шіркін Мән таппай ширыққанда жек көретін жандары да көбейеді. Көбейген сайын жанжалға жиі килігеді.

Тура осы тұсқа терең мән беріңіз. Мәнге талпыныс күйрегенде агрессияға жан бітеді. Бірақ бұл айуандағы агрессия емес. Адамға тән агрессия. Құлазыған көңіл, қуыс кеуде агрессияға фундамент болады. Себебі адами болмыста агрессия жоқ. Кез келген кісі «Бойымда агрессияның жұрнағы бар. Ол жан қатпарымдағы бір клапандарды ашып-жауып, мені біреу мен тістесуге еріксіз мәжбүрлейді. Агрессия туғызушы күштің еріксіз құрбанымын» дей алмайды. Агрессия биологиялық деңгейде қалыптасса да, психологиялық сатыда тамырын тереңге жіберсе де, таза адами өлшемге өткенде менде жоқ болып шығады. Ол менің бойымда басқаша сипатқа ие. Адами өлшемде мен тек ЖЕК КӨРЕМІН.

Адамда агрессия бар ма?

Агрессия мен жеккөрініштің айырмасы қайсы? Жеккөрініштің айырмасы сол – ол мақсатты түрде бір нәрсеге не біреуге қарсы бағытталады. Бір идеяны не адамды мақсатты түрде жек көреді және жек көруінде негіз болады. Жыртқыш аңға қараңыз. Ол кездескен жауын негізсіз жарып өлтіреді. Асыранды аңның өзі кейде бағушысын шайнап тастайды. Инстинкті агрессия – осы. Ал, адам біреумен ерегіскенде бірінші негіз болады. Қиянат қылып, елді әділетсіз езіп-жаншитын идеяны немесе идея таратушыны сол әрекеті үшін жек көреді. Яғни біреуді жек көру үшін ол бірінші қиянат жасауы керек. Оның қиянатшыл қадамы агрессияға фундамент болады. Сосын бір күні болмашы себептен конфликт оты бұрқ ете қалуы мүмкін. Ал жыртқыш аң сияқты еш негізсіз біреуге атылмайды.

Жеккөрініш пен сүю – адамға тән сезімдер. Себебі олар интенционалды болады. Нақты бір объектіге бағытталады. Сүюге де, жеккөруге де негіз табылады. Бұл жерде әңгіме НЕГІЗ туралы болып жатыр. Адамның еркінен тыс агрессия мен секске деген құмарлықты туғызатын психологиялық немесе биологиялық себепті айтып тұрғамыз жоқ. Оның биологиялық себебіне В.Хесса жақсы тәжірибе жасаған. Мысықтың миындағы белгілі бір иірімдерді электротпен атқылау арқылы оның ызасын туғызды. Мысық себепсізден-себепсіз ызаланып, айналасын жек көріп кетеді. Жануардағы агрессия – осы. Мидан сигнал түссе агрессиясы ояна береді.

Енді мұны мынадай мысалмен түсіндіреміз: Германиядағы ұлтшыл-социализмге (фашистер) қарсы күресуші топ болды. Осы күрескерлерді: «Олардың бойындағы агрессияшыл потенциалы еріксіз Адольф Гитлерге қарсы бағытталды. Олар Гитлермен мақсатты түрде күрескен жоқ. Жай ғана психологиялық себептен солай болды», – десем, әділетсіздік болар еді. Олар Гитлер режиміне адами өлшеммен қарсы шықты. Тиранның орнатқан режимін адами мінезбен мақсатты түрде жек көрді. Одан да анығырақ айтсақ, олар Гитлердің жеке басын емес, идеясын, системасын жек көрді. Гитлердің өзін емес, идеясын жою үшін бастарын бәйгеге тікті. Әмәнда кісі баласы әділетсіз шешімге, қиямпұрыс идеямен күрескенде ғана нағыз АДАМ бейнесінде көрінеді. Мұндай қарсылықтың күштілігі сонша: кейде күрескер соның жолында құрбан боп кетеді.

В.Франклдың: «Таза адами болмыстың өзінде агрессия жоқ» деген пікірін қазақша қиссамен жеңіл түсінуге болады. Бағзы заманда бір ғұламаны бір жігіт іздеп келеді. Шай ішіліп, жөн сұрасып болған соң дана қарт:

– «Сүт сұрай келсең, шелегіңді жасырма» деген. Бұйымтайыңды айта отыр, балам, – дейді.

– Ақсақал, менде бір қиындық бар. Соның дауасын «бір білсе, сіз біледі» деген соң іздеп келдім, – дейді жігіт.

– Иә, не қиындық?

– Өте ызақор адаммын. Ашу-ыза қысқанда жан-жағымды жайпап кетем. Не істеп, не қойғанымды өзім ұқпаймын. Осы бір туабітті ит мінезден құтылатын жол бар ма? Сізді «Ұлықпан хакім сияқты жанның дауасын біледі» деген соң, келіп отырған бетім.

– Түк те қиын емес. Қолмен жұлғандай жоқ қыламын.

– Ой, ақсақал, тіптен жақсы. Жоқ қылыңызшы. Әбден абыройсыз боп біттім.

– Қане, қайда?

– Не қайда?

– Ашу-ыза, кегің қайда? Әкел, алып тастайын. Ұшын ұстатсаң болды. Қалғанын өзім қатырамын. Қане, көрсет маған ашу-ыза, кегіңді.

– Оу, ақсақал, қызық адам екенсіз. Табан астында оларды қалай көрсетемін?

– Жаңа ғана «туабітті бойымда бар мінезім» дедің ғой. Ашуланып, жан-жағыңды жайпасайшы, неғып отырсың?

– Енді ол үшін сондай сәтті күту керек. Ашуланатын кез болады. Осы отырған бетімде қалай ашуланам?

– Ә, міне, көрдің бе? «Ашу-ыза», «кек», «зіл» деген туабітті мінез емес. Ол жолдан қосылады. Туабітті жолдасың болса, осы жерде соларды көрсетуің керек еді. Көрсете алмадың. Соған қарап олардың бойыңда жоқ екенін білуге болады.

– Сонда қалай болғаны, ақсақал?

– Солай. Бойыңда туабітті мейірім-махаббат, кешірім, тәуба, сағыныш, әділет қана бар. Қазір «осы отырысыңда маған мейірім-махаббат танытшы» десем, таныта аласың ба? «Мені кешірші» десем, кешіре аласың ба?

– Иә.

– Міне, көрдің бе? Бұл қасиеттер туабітті бар. Оларды қашан келер екен деп сырттан күтіп отырмайсың. Ашу-ыза ғана сырттан кеп, адамды «жынды» қылады. Сырттан келген ит мінезді денеге дарытпауға болады. Жандүниеңде туабітті не бар, соны дамыт та, солармен ғана өмір сүр. Сонда сенен асқан бақытты жан болмайды, – дейді. Жігіт:

– Түсіндім, ақсақал, – дейді де, үйіне жадырап қайтады.

Бауырмалдық проблемасын шешкісі келетіндер адамзатқа тән «жек көру» феноменін қопарып зерттемей, жекелеген адамға тән «агрессияны» шұқылай берсе, нәтижеге жете алмайды. Адамға «сенің іс-әрекетіңді импульс пен механизмдер басқарады» дегенді сіңірсе, жек көретін мінезден айыға алмайды. Бұл мынадан шығады: қатігездікке салынып, өзіңді агрессивті ұстағанда проблема ішкі дүниеңде жатқан импульс пен механизмдерде емес. Мұны теріс түсініктен шыққан фатализм дейді. Біреуден агрессия көрінгенде импульс оны еріксіз басқармайды. Нақты идеяны не принципті саналы түрде жек көреді. Әрі оны жек көргені үшін кінәлі емес. Керісінше, жауапты. Яғни жек көруге тиіс. Шегелеп айтсақ, тирандардың оңбаған жүйесін жек көруге міндеттімін. Жек көрмесем, сол үшін мені жауапқа тартуға болады.

Франклдың ойын қиссамен түсіндіруге болады. Бірде Тәңірі Мұсадан:

– Әй, Мұса, Мен үшін не істейсің? – деп сұрады. Мұса:

– Малымнан аямай зекет беремін, – деді

– Жоқ, бұл Мен үшін емес. Өзің үшін жасалтын амал. Зекет берсең малыңа береке дариды. Одан Маған келіп кетер ештеңе жоқ.

– Түнімен көз ілмей мінажат етемін.

– Жоқ, бұл да өз қамың. Шүкірлігің өзің үшін. Шапағатын Мен емес, сен көресің.

– Ораза ұстап, аш жүремін.

– Жоқ, ол да өз мүддең. «Ауру астан» деген. Ораза ұстасаң денің сау болады,– деді Тәңірі. Бұдан соң Мұса тосылып қалды. Тәңірі үшін не істейтінін сол күйі таппады. Ол:

– Уа, Жаратушы Ием, өзің айт шешімін. Сен үшін не істейін?– деді. Сонда Тәңірсі:

– Мұса, Менің жек көрген нәрсемді сен де жек көресің. Менің хош көрген нәрсемді сен де хош көресің, – деді.

Қиссадан ұққанымыз былай. Тәңірі ұнатпаған қиянатшыл принциптер мен идеяны пендесі де интенсивті түрде жек көруге міндетті.

Франклға ораламыз. Енді «агрессивті потенциалды» басқа арнаға аударумен сублимация жасаймыз» дегенге тоқталайық. Біз психологтар агрессияны аудара салудың не екенін білеміз. Бірақ одан агрессия жоғалмайды. Керісінше, тамыры жуандап, кеудеге беки түседі.

Бұл жайында социолог Кэролин Вуд Шерифтің дерегін келтіреміз. Әдетте, «садақ атып, найза лақтырып жарысатын спорттық ойындар агрессияны азайтады» дейді. Мамандар жастардан үш топ іріктеді де, жаздық лагерьде жарыстырып көрді. Жарыс кезінде агрессия азаюдың орнына керісінше өршіп кетті. Яғни олар «бір-бірінен озам» деп агрессиялы түрде жарысқан. Енді қызықты қараңыз: лагерьдегі екінші оқиға шындықтың басқа қырын ашты. Бірде лагерьге азық-түлік әкелетін машина батпаққа тығылып қалды. Шопыр балалардан жәрдем сұрайды. Ортақ істі қолға алып, көлікті сүйрегенде балалардың көңілінде достық пейіл орныққан. Агрессия қолмен сылып алғандай ғайып болған.

Осындай оқиғаларға қарап, бауырмалдықты, достықты сақтап қалудың конструктивті жаңа әдісін ұсынамыз. Бұл енді, «зорлық пен зомбылық – адам тағдырына жазылған зұлмат» деген фаталистік көзқараспен салыстырғанда анағұрлым жақсы. Сосын «адамда агрессивті қуат бар» деп ескі тақырыпты қаужай бергеннен не шығады? Шындығында агрессивті импульстер экзистенция вакумында өркен жаяды. Бұл фактілерді қылмысқа, жыныстық әлем-жәлемге де қарсы қолдануға болады. Вакум кезінде сексуалды либидо күшейеді. Жыныстық рақатқа тоймайтын қомағайлық та вакуммен байланысты. Ондай кезде невротикалық сексуалды реакция асқынады. Түрлі сексуалды азғындық вакумның кесірінен түрлене түседі.

Ырықсыз эффект

Біз жоғарыда «мақсатқа жеткенде бақыттың шаттық сезімі жарқ ете қалады» дедік. Оны ырықсыз эффект дейміз. Осы теорияны жыныстық рақатқа қолданамыз. Пенде жыныстық қатынастан рақат аламын деп құмартқан сайын оның ләззаты төскейден қашқан түлкідей ұстатпай кете береді. Клиникада бақылаған тәжірибем бойынша ер-азаматтың импотенцияға ұрынып, оргазмнан ажырап қалуы осы схемаға дәл келеді. Адам секстің рақатын көздеген сайын потенциясы әлсіреп, жүйкесі жұқарады. Төсектегі жұп сүйіктісіне емес, секске берілгенде жұптық қатынастың мәнісі қашады. Көбіне ер-азаматтар потенциясын көрсетіп мақтануды мұрат тұтқанда немесе әйелдер оргазм алуды аңсағанда проблема шиеленіседі. Қайталап айтамыз: оргазм мақсат емес. Ол – жұптық қатынастың мәнін ұққан шын ғашықтар арасында автоматты түрде болатын құбылыс.

Франклдың ойын қисса арқылы оңай түсіндіруге болады. Ертеде дария жағасында бір ғұлама өмір сүріпті. Бір күні әйелін шақырып:

– Бәйбіше, бүгін ет ас. Өзеннің арғы бетінде бір досым тұрады. Керемет ақжүрек адам. Үнемі қайырлы іс қылып, жетім-жесірге жәрдем етеді. Соған садақа атайын. Етті сорпасымен апарып бер, – дейді. Әйелі тапсырманы бұлжытпай орындайды. Етті табаққа түсіріп жатып:

– Айтпақшы, дариядан қалай өтемін? Көпірді көктемде су ағызып әкетті ғой, – дейді. Ері:

– Бәйбіше, қайғырма. Дарияға бүй де: «Әй, дария, күйеуімнің қойныма жатпағаны рас болса, тап қазір мұз боп қат» де. Ол мұз боп қатады. Қиналмай өте шығасың, – дейді. Әйелі сенер-сенбесін білмей кете барады. Ері айтқан соң, амал жоқ, ас-ауқатын арқалап дарияға жетеді. Жағада тұрып, ерінің сөзін қайталайды. Сол-ақ екен, дария шыжыған шілдеде қалың мұз боп қатып қалады. Әйел арғы бетке зыр етіп өте шығады. Күйеуінің досына етті апарып, ерінің ізгі сәлемін жеткізеді. Досы: «Саламат болсын!» – дейді де, етті әп-сәтте жеп, сүйегін мүжіп, сорпасын ішіп, тойып алады. Ыдысын беріп жатып:

– Дариядан өтерде бүй де: «Әй, дария, мына қария асымнан бір түйір де татып алмағаны рас болса, тап қазір мұз боп қат» де. Ол мұз боп қатады. Сол кезде өтіп кет, – дейді. Әйел солай істейді. Дария мұз боп қатады. Арғы бетке өтеді. Күйеуіне келіп, аң-таң хәлде:

– Оу, отағасы, бұл не хикмет? Екеуміз отасқалы жиырма жыл болды. Алты баланың анасымын. Бәрін өзіңнен таптым. Менің қойныма кірмедім дегенің қалай? Дарияның соны растағаны қалай? Досың етті соғып алды да: «Жегем жоқ», – деді. Дария оны да растады. Бұл не хикмет? – дейді. Күйеуі:

– Бәйбіше, хикметі мынау: мен нәпсімнің құмары үшін саған жұғысқан емеспін. Тұла бойымды құмарлық билегеннен арсалаңдап жетіп барған жерім жоқ. Әркез сенімен жұптасқанда Тәңірден салих ұрпақ тіледім. Ондағы ойым: жиған-терген ілім-білімді қалдырып кететін зерек бала сұрадым. Жұбайлық міндетімді нәпсінің жөнсіз зауқымен шатыстыруға әсте болмайды. Осы сөзімді дария растады. Ал сен осыны өтірік дей аласың ба? Тек құдайшылығыңды айт, бәйбіше, – дейді.

– Иә, отағасы, ол рас. Мені саған ынтық еткен де сенің зауқың мен шауқыңды жүгендеп ұстаған тақуалығың еді. Мінезіңе дән ризамын. Досыңа не айтасың? – дейді.

– Досым да солай. Басқалар сияқты аш құрсақтың қамы үшін ашқарақтанып тамақ жемейді. Ас ішерде: «Уа, Тәңірім, осы астан тапқан қуатымды қайырлы іске жұмсауды жаза көр!» деп ниет етеді. Сол астың қуатымен жетім-жесірге қарасады. Қайырлы іске мұрындық болады. Оның тамақсаулығын наданның қомағайлығымен шатыстыруға болмайды. Оның да сөзін дария растады, –дейді.

Кез келген істе мақсат – рақаттану емес. Мән таппай, вакумға құлағандар көбейген сайын, жыныстық проблемасы асқынған жұптар да арта түседі.

Франкл әрі қарай былай дейді: Шыны керек, біздің заманда сексуалды инфляция нарықтағы ақшаның девальвацияға ұшырағаны сияқты шапшаң қарқынмен жүріп жатыр. Адамдар тоқыраған сайын жыныстық қатынастың да құны кеміді. Ерлі-зайыптының некелік қатынасы жай ғана төсекте табысу емес. Оның құпиясы да терең, құны да жоғары. Адамзатта ғашықтық деген функция бар. Ал ғашықтар арасындағы жыныстық байланыс – адал махаббатты бекіте түсетін қосымша құрал. Ер мен әйел ғашықтықта ғана секстен қуаныш табады.

АҚШ-тың «Psychology Today» журналының сауалнамасына 20 мың жұп қатысқан. Олардың жауабын қарасаң, «потенция мен оргазмды тудырушы бірінші фактор – ғашықтық сезім» деген. Яғни романтизм! Сексуалды невроздың алдын алу үшін мынаны ескертеміз. Ер адам өзінің де, әйелінің де қайталанбас тұлғалық қасиетіне мән берсін. Адамның жыныстық қабілеті тұлғалық қасиетімен бірге дамысын. Ерлі-зайыптылар адами қасиетін ұштамай, төсектегі рақатқа байланып қалса, тағы да жанжүйкесінде ауытқу басталады. Адамның көңілкүйі тағы да бұзылуға бейім тұрады. Жыныстық белсенділік тұлғалық қасиетпен бірге дамымаса, тоқырау процесі басталады. Мұндай тоқырау асқынғанда секс индустриясы шаш-етектен пайда табады. Осылайша «алтын бұзауға» табынатын топастық қайта басталады.

Секс индустриясының тетігін ұстаған орталықтар Мәннен көз жазып, шатқалақтаған кісіні секске қызықтырып, «пайдалы» кеңес айтып, басын қатырады. Өздеріне тиімді идеяны білдірмей таңады. Олардың ықпалымен секстің шырмауынан шыға алмай қалған жандардың проблемасы бізге белгілі. Олар қоғамдық пікірді қолдан жасап, осы бір жабық һәм нәзік, құпия тақырыпты ашық талқылап, жұртты қасақана секске қызықтыра түседі. Клиенттерін адами кейіптен неғұрлым көбірек айырса, соғұрлым байи түседі. Секс шоптар мен сайттардың қаптап ашылуы – соның дәлелі. Түрлі неврозға ұшыраған пациентті емдеумен айналысатын біздер, яғни профессионал мамандар ашық насихаттың потенция мен оргазмды жылдам жоятынын жақсы білеміз. Секс индустриясының ықпалына түскен бейбақтар түрлі секс техникасын шебер меңгерсек, жүйкедегі аурудан айығамыз деп ойлайды. Керісінше, мұндай техникалар неврозды оргазмнан алыстата түседі. Шынайы сүйіспеншілік сезімін күл-талқан қылады.

Бұл идеялар сексуалды өмірдегі адам еркіндігін жою немесе бұл тақырыпқа тыйым салу дегенді білдірмейді. Алайда еркін секс хақында аузы тынбай айта беретіндер сонымен бизнес жасап байып жатыр. Бұл мәселеде «еркіндікті» бетперде етіп, секс арқылы ақша тапқысы келетін екіжүзді идеяларды ашық сынауға міндеттіміз.

Мән іздеу бақ па, сор ма?

Енді Мәннің жоғалуынан пайда болатын «экзистенция вакумы» сезіміне қайта оралайық. Зигмунд Фрейд бір хатында: «Біреу Өмірдің мәні мен құны жайлы ойлана бастаса, оның дені сау емес. Себебі объективті түрде бұл екеуі де өмірде жоқ. Адамда құмары қанбай қалған либидо ғана бар», – деп жазған. Мен онымен келіспеймін. Меніңше, адам – Өмірдің мәні туралы сұрақты емес, сол Мәннің өзі бар ма, жоқ па деген сауалды қоя алатын жаратылыс.

Эйнштейн бірде: «Өмірдің мәнін сезінбеген адам бақытсыз ғана емес, өмір сүруге де қауқарсыз бейшара», – деген еді. Расымен де Мәнге талпыныстың құдіреті мықты. Америкалық психологтар оны «адамды қиындықтан алып шығатын құдіретті құндылық» деген. Мен оны өмірімнен талай көргем. Освенцум мен Дахауда болған тұтқындар адам төзбес «тозақты» бастан кешті. Ол жерден арманы мен мақсатында Мән бар адам ғана аман шықты. Кейіннен америкалық психиатрлар да соғыста тұтқынға түскен сарбаздың тағдырын зерттеп, осындай қорытындыға келді.

Осы арада мынадай сұрақ туады: жеке адамға мәлім болған Мәнді адам ұрпағына тұтас қолдансақ бола ма? Қоғамдық проблемадан құтылудың жолы ретінде ортақ бір Мәнге ұмтылу концепциясын ұсынсақ, қалай болар еді? Себебі проблема ортақ қой. Ендеше Мәнді неге ортақ етпеске?

Жауабы былай. Кітаптың басында бүй дегенбіз: «Әр заманның өзіне тән неврозы болады. Соған сәйкес психотерапиясы да болуы керек». Ендеше бізге бір нәрсе анық. Адами құндылықты көтерумен ғана қоғамның қисайған тұсын реттеуге болады. Сұрақтың да жауабы тез табылады. Адамның құнын жойып, қамыстай қаулап бара жатқан азғындық пен сатқындықты адами құндылықты күшейтумен ауыздықтай аламыз.

Қалай ойлайсыз, тіршілікке талпынысы тоқыраған адамның өміріне Мән бітіре аламыз ба? Санасы редукционизммен уланған адамның миына Мән туралы түсінікті сіңіре аламыз ба? Мәнге қол жеткізу мүмкін бе? Жойылған киелі салттар мен ғайып болған инстинктерді қайтара аламыз ба әлде бұрынғы иба мен әдеп сол күйі келмеске кетті ме?

Франклдың ойлары түсінікті болу үшін шамалы ашықтай кетелік. Көп адам «Өмірдің мәні не? Не үшін өмір сүресің? Тіршілікке байлап тұрған негізгі мән не?» деген сұраққа жауап бермей тосылып қалады. Себебі ондай сұрақты ешкім қоймайды әрі өзі де ол жайлы ойланбайды. Оның үстіне «Өмірдің мәні» деген ұғым – абстрактілі. Мән көзге көрінбейді, қолға ұсталмайды. Бұл сұрақты жұртқа қойсаңыз, шамамен мынадай жауап естисіз: «Не үшін болушы еді? Бала-шаға үшін», «Ата-анамның үмітін ақтау үшін», «Өмірдің мәні несі тағы?! Өмір, ол – өмір. Өмірге келген соң жүресің ғой енді осылай...» деп дағдарып қалады.

Осы мәселені басқаша тәсілмен шешуге болады. Ол үшін мынадай мысал аламыз: Танысың сені қонаққа шақырды делік. Ол: «Менде қызық кино бар. Көрсең, өкінбейсің», – дейді. Сен міндетті түрде: «Кино не туралы? Қызық па? Соңы немен бітеді?» – дейсің. Досыңыз: «Кино сенің өмірің жайлы. Басты кейіпкер – өзің. Өміріңді айнытпай бастан-аяқ түсірген», – дейді де, өзің жайлы киноны экранға шығарады. Енді сен туғаннан қазірге дейінгі жүрген-тұрған өміріңді көріп отырсың. Сәлден соң ішің пысып: «Сонда бұның мағынасы не? Киноны көрудің не мәнісі бар? Фильмнің логикалық түйіні не? Соңы немен бітеді? Бір күні бір күнінен айнымайтын кейіпкердің мағынасыз ит тіршілігін несіне көріп отырмын?» деп сұрай бастайсың. Ескеріңіз, бұл сұрақты бөтен біреу емес, енді өзің қоясың. Себебі құнарлы фильм көруге үйренгенсің. Барлық сапалы фильм ғибратты идеяны насихаттап, кеудеге құндылық құюды мақсат тұтады. Интеллектің құндылықты қалап тұрады. Басты кейіпкер ұлы мұраттың ізінде жүреді. Соңында әділдік жеңеді немесе қаһарман кейіпкер мақсатына жете алмай өліп кетеді. Мақсатына жетпесе де, соңына дейін беріспейтін күресі шабыт пен жігер сыйлайды. Өмірде асыл мұрат пен мағыналы Мән болмаса, біз мағынасыз тіршіліктің конвейеріне ілінеміз. Ондай кезде «Өмірімнің логикалық түйіні не? Бұл тіршілік немен аяқталады?» деп ойлау қорқынышты. Себебі өмір киносы түсініксіз сериялармен созылып барып, соңында мағынасыз өліммен, қызықсыз аяқталады. Бастапқы сұрақты осындай форматта қойсақ – бәрі түсінікті. Енді «Менің кино-өмірімнің мағынасы не? Тіршілігім не жайлы боп жатыр? Ажал сағаты соққанша не істеп үлгеруім керек? Өз киномды қалай аяқтасам дұрыс?» деп сұрасақ, шатысуға ұрынбаймыз.

Мәнді адам қолдан жасай ма әлде таба ма?

Адамға Мән бітіру – моральды дарыту деген сөз. Ескі мағынадағы мораль біздің ғасырда өлуге айналды. Біраз уақыттан соң моральды болмысқа айналдырамыз. «Мынау дұрыс, мынау дұрыс емес» деп нұқып сөйлейтін моральмен қоштасамыз. Жақсылық Мәнді қолға түсіруге көмектесетін құрал ретінде қаралады. Ал жамандық – Мән игеруде кедергі келтіретін нәрсе деп қабылданады.

Мәнді қолдан жасауға болмайды. Оны табу керек. Мәнді қолдан жасасаң, өзіңе ғана ұнайтын субъективті Мән жасап шығасың. Не мағынасыз Мән жасап, алдана тұруға тура келеді. Оңайлатып айтқанда былай болмақ: Өмірден Мән таппаған кісі мағынасыз өмірден қашу үшін субъективті Мән жасап алады немесе мағынасыз мақсатқа маталады.

Жасанды мән мен рақатқа химиялық препараттармен қол жеткізеді. Бірақ қауіпті жері сонда: шынайы Мәннен ғапыл қаласың. Осыны ойласам, Калифорниядағы зерттеу есіме түседі. Ғалымдар тышқан миындағы гипоталамус бөлігіне электродты қондырған. Электр сымдары бір-біріне тигенде тышқандар жыныстық қатынасқа түскендей немесе тойып тамақ ішкендей рақатқа батады. Дәндеген тышқандар келе-келе сымдарды қосуды үйреніп алды. Енді ұрғашысына құмарлығы жойылды. Тамақты жемей жата береді. Мән таппай, мәңгілік мағынаны зая кетіргендер тышқандар сияқты қолдан рақат жасап жата береді.

Мән табу – мүмкін нәрсе. Біз Мән іздегенде оған барар жолды ар-ұяты нұсқап тұрады. Адамның ары – Мән табушы орган. Адамзатқа ортақ Мәнді адамның ар-ұяты іздеп табады. Сондықтан ар-ұятты адамға тән басты қасиеттің бірі дейміз. Өмірді қалай аяқтауды көрсететін де осы – ар-ұят. Бірақ бір нәрсені есте ұстаған абзал. Кейде ар-ұяттың өзі адамды бағытынан жаңылдыруы мүмкін. Қала берді, адам баласы соңғы демі үзілгенше Өмірдің мәнін тапқан-таппағанына сенімді бола алмайды. «Ар-ұят ақиқатты ашып айтпады. Оны құпия ұстады» десек те, ар-ұяттың әміріне құлақ асуға міндеттіміз. Бұл «құпияның» ішіне «тәуекел ету» және «толерантты болу» деген екі мінез кіреді. Өліп бара жатып та «ар-ұятым адастырған жоқ па?» деген сұрақтың жауабын біле алмай, тәуекелге бел байлаймыз. Ар-ұятының жетегінде жүріп қайтыс болған адамның да дұрыс, не теріс өлгенін білмейміз. Ақиқат, сөз жоқ, жалғыз. Бірақ ешкім «ақиқат менде» дей алмайды. Мойынсыну – толерантты болу дегенді білдіреді. Толерантты болу мәселеге қалай болса солай қарау емес. Өзге дінді сыйлау үшін оларға ұқсап, бірдей болып көрінудің қажеті жоқ. Немесе өзгені сыйлау үшін оның дінін қабылдау шарт емес. Дініңде жүріп-ақ басқаны құрметтеуге болады.

Біз Мән жоғалтқан ғасырда өмір сүріп отырмыз. Қазір бала тәрбиесін білім берумен шектемеу керек. Ұрпақтың ар-ұят сезімін қайрап, өткірлеп отыруға мұқтажбыз. Сонда ғана ұрпақ барлық ситуацияда жасырын жатқан Мәнді тез табады. Қала берді, замандастары не талап етіп тұрғанын қапысыз айырады.

Мұса пайғамбардың заманында мағыналы тіршілік кешуге «Мұсаның он өсиеті» жеткілікті еді. Қазір олар көп пенде үшін жеткіліксіз. Қазіргі адамдар өмірдің сансыз қатпарына жасырынған 10 000 түрлі Мән табу үшін 10 000 өсиетті жатқа соғуы керек. Сонда ғана өмірден Мән тауып қана қоймай, экзистенция вакумынан құтылады. КОНФОРМИЗМ мен ТОТАЛИТАРИЗМГЕ жұтылмай, бақытты ғұмыр кешеді. Тәрбие жұмысында жауапкершілікпен өмір сүруді үйретпесе болмайды. Қазір ит басына іркіт төгілген заманда өмір сүріп жатырмыз. БАҚ саласы мағынасыз қызыл-жасылға ынтық қылып, жарнама жасап, миды шыр айналдырады. «Қауіпсіз секс» деген сылтаумен түрлі идеялар жан-жақтан толассыз ағылуда. Секс жайлы тұрпайы ақпаратқа жұтылғысы келмегендер ақ пен қараны айыруды шебер меңгеруі тиіс. Қай іске жауап береді, қай істен аяғын тартады, не нәрсеге жауапты екенін анық білуі шарт. Сонда ғана күйреуден аман шығып, тағдырын құтқарады. Өмірдің кез келген ситуациясы нақты Мән табуды талап етеді. Бір оқиға қайталанбайды. Сол сияқты барлық адамның тағдыры – өмірдің қайталанбас өрнегі. Тағдыр күн сайын, сағат сайын адамға Мән тосады. Адам оны сәт сайын жүзеге асыруға міндетті. Әр адамның өзіне арналған Мәні болады. Ситуацияға орай Мән де өзгереді. Іздеуші Мәнді барлық ситуациядан таба алады. Себебі мәнсіз ситуация болмайды. Тіршілік әр секундта адамға бір борышты жүктейді. Мәнді жүзеге асыру тәсілі де – қайталанбас құбылыс. Әркім Өмірдің мәнін өзіне тән тәсілмен игереді. Мән үшін күрес басталғанда адамның жынысы, ұлты, тілі, білімі, діншілдігі, ұстанатын діни көзқарасы есепке алынбайды. Мән – бәріне ортақ нығмет! Мән табу тәуекелшіл мінез бен қайтпас қайратқа тәуелді!

Франклдың Мән туралы ойы қазақ тілді аудиторияда мынадай сұрақ туғызуы мүмкін: «Осы Мән бұрыннан бар идея ма? Оны қазақ тілінде зерттеп көрген адам бар ма, әлде бірінші рет Франкл ұсынып отыр ма?» Трансцендентті әлемнен тіл қатқысы келетін тылсым құдіретті Мән тұрғысынан қарастырған қазақ бар. Ол – Шәкәрім қажы. Оқып көріңізші:

Жаралыс басы – қозғалыс,
Қозғауға керек қолғабыс.
Жан де мейлің, бір МӘН де,
Сол Қуатпен бол таныс,
Әлемді сол МӘН жаратқан!
Қозғалмаса көшпейді,
Көшпеген нәрсе өспейді.
Өспеген нәрсе өзгермес,
Түрден ол түрге түспейді,
Қозғалыс түрлеп таратқан.
«Өсімдік күннен алады ас,
Күн суық болса, түпке қаш,
Дым тиіп, нұр кеп жылытса.
Өс тағы жайнап, көңіл аш!» –
Дейтұғын жан да МӘН болар.

Франклдың ойын әрі жалғаймыз. Бірде-бір психиатр немесе психотерапевт «Сенің өмірлік мәнің мынау» деп көрсете алмайды. Олар пациентке бір ғана нәрсені айтуға құқылы. Яғни: «Өмірде мән бар. Кез келген жағдайда таба аласың. Тіпті қайғы мен қасіреттен де мән табуға болады», – дей алады. Өмірді сараптап, ғылымның тіліне аударсаң, біздің өмірден мән іздеп талпынып, әрі оны үш түрлі жолмен табатынымызды байқаймыз. Бірінші: адам Оны іс-әрекетінен, амал-қайратынан, жасампаздығынан табады. Екіншіден, біреуді жақсы көріп, сол үшін қайғы шеккенде өміріне мән дариды. Үшіншіден, тұйыққа тірілген ситуацияда адам шарасыздығына қарамастан Мәнді біліп, сезіп жатады. Тағдырдың ауыр соққысын қай позициядан қарсы аласың, мәселе сонда. Бекінген позициясына қарап, пенденің не нәрсеге қабілетті екенін анық көреміз.

Бірде АҚШ-тан бір студент хат жолдады. Хатта: «Жуырда досым өмірден озды. Ол өмірден мән таба алмады. Қазір тірі болғанда логотерапиямен көмектесер едім. Дегенмен оның тағдыры маған сабақ болды. Келешекте өмірден түңілген жандарға көмек бергім келеді. Дәрігер болып, халыққа қызмет етсем, саналы түрде жауапкершілік арқалаймын. Онда досым бекерге өлмеген болады. Ендігі арманым: осындай оқиға ешкімнің басына түспесе екен. Адамды құтқарған сайын досымның да өткен өмірі мағынаға толыса бермек» деп жазыпты.

Өмірде мәнсіз ситуация болмайды. Қасірет пен қайғыға позиция ұстану арқылы оларды мағыналы мәнге айналдырамыз. Бастысы – тағдырдың ұтымды позициясына табан тіреу. Қалай десек те, экзистенция вакумына жұтылып жатыр. Қараңыз, тоқшылық заман адамының ашқарақ көңілін еш нәрсе тойдыра алмай жатыр. Маслоудың айтқаны шындыққа жанаспады. Қарны тоқ адам оянудың орнына қалғып кетті. Себебі бізге түсінікті. Тоқшылық кезең адамның физиологиялық мұқтаждығын өтеп-ақ жатыр. Бірақ Мәнге талпынысты қанағаттандырмайды. Маған америкалық бір студент бүй деп хат жазады: «Жасым 22-де. Дипломым бар. Қымбат көлік мінем. Қаржыдан таршылық жоқ. Қыздармен қыдырудан проблема жоқ. Қыдырып, қаңғуға мүмкіндігім мол. Мені бір сұрақ мазалайды. Осының бәрі не үшін? Осы жүрісте не мән, не мағына бар?»

Қазір бос уақыт көп. Бір қарағанда бос уақытты пайдаланып, өміріңді реттеп алуға шанс көп сияқты. Алайда бәрі керісінше. Адам бос уақыты көбейген сайын түбі жоқ вакумға жұтылып, тұншыққан үстіне тұншығып жатыр.

Жүйкедегі бұл кеселді «жексенбілік невроз» дейміз. Жылдан жылға осыған шалдыққан жандар көбеюде. Джерри Манделемнің мына сөзінің жаны бар: «Техниканың арқасында күш-қуат үнемделді. Ақ білектің күшімен жасалатын қара жұмысты қазір техника атқарды. Артық күш шығармай-ақ бақуатты өмір сүретін мемлекет құрдық. Бұрынғыдай аштан өлем деген үрей жоқ. Бір күні Американың 15 пайыз тұрғыны тұтас ұлттың ішіп-жемін қамтамасыз етсе, алдымыздан тағы да екі мәселе шығады. Елді асырайтын 15 пайызға кімдер кіреді? Қалған жұрт бос уақытын қайда жұмсайды? Жоғалтқан Өмірдің мәнін қалай таппақ? Бәлкім келесі ғасырда Америка жұртына не істеу керегін логотерапия айтатын шығар...», – дейді.

Жұмыссыздық жайлағанда уақыттың молдығы бірден білінеді. Екі қолға бір күрек табылмай қалғанда өмір мағынасыз көрінеді. Жұмыссыз адам өзін керексіз сезініп, тіршіліктен түңіледі. Олардың арқасына аяздай бататын фактор жұмыссыздық емес, мағынасыз өмір! Үкіметтің тегін жәрдемақысы экзистенцияға тірек болмайды.

Қазір көбі не үшін өмір сүріп жатқанын білмей дағдарып тұр. Жалықтырмас мәнді қалай табамыз? Терең ойлансақ, кез келген ситуацияда Мән тауып, ғибратты ғұмыр кешуге шанс бар. Қайғы мен қасіреттің қоршауын бұзып шығып, мәнге жалғануға болады. Дәрігер ретінде айтсам, емі жоқ ауруға шалдыққан кісінің де өміріне мағына бітіріп, мәнмен қауыштыруға болады. Мәнді кеудесіне ұялатқан, шыңдалған тұлғаға айналады. Ақыл-ой, сана-сезімі пісіп жетіледі. Қызығы, бейшара хәлге түсіп, үмітсіз жағдайға қамалғанда өзімізді өзгерту керегін сезінеміз.

Осы ойды тиянақтау үшін атақты суретші Иегуда Бэконның естелігін ұсынамын. Ол 14 жасында Освенцумдағы концлагерьде тұтқын боп тірі шыққан. Оны өмір бойы мынадай ой мазалапты: «Марқұмды табытқа сап, қаралы музыка ойнатып шығарып салған жерлеу рәсімін көрсем «Жалғыз мәйітке бола сонша шабылғаны несі?» деп күлкім келетін. Театрға не концертке барсам, еркімнен тыс «Мыналарды газбен тұншықтырып, қырып салуға қанша уақыт керек? Бұларды өлтірсе, қанша тонна киім, неше келі алтын тіс, неше қап шаш жинап алуға болады?» Бэконды да «Балалық шақта өткізген осы азапты өмірдің не мәні бар?» деген сұрақтар мазалаған. Ол әрі қарай былай деп жазады: «Бозбала кезде, бүкіл әлемге Освенцумның сұмдығын бүкпесіз жайып саламын. Сонда әлем өзгереді деп дәметтім. Бірақ одан өзгеріп кеткен әлем жоқ. Тіпті көп адамның Освенцум жайлы тыңдауға құлқы да болмады. Уақыт өте көрген қорлығым мен тартқан азабымның мәнін ұқтым. Сол азаптан өзгеріп, басқа адам боп шықсам ғана Мән болады екен».

ҒЫЛЫМДАҒЫ ПЛЮРАЛИЗМ

Редукционистер «Адам – тотығу процесінде іске қосылатын биохимиялық механизм. Мысалы, электр тоғын пайдаланып, іс қылатын компьютер сияқты» дейді. Невролог ретінде айтсам, компьютерді орталық нерв жүйесінің моделімен салыстыруға болады. Бірақ бұл жердегі қателік: «Адам – компьютердің ар жақ, бер жағындағы механизм» деген көзқараста болып тұр. Иә, компьютерге ұқсайтын жеріміз бар. Бірақ адамның жан құрылымы – ешқандай өлшемге сыймас, ғарыштық деңгейдегі тылсым күш. Бірақ нигилизм осы «ар жақ, бер жағындағы механизм» деген көзқарасқа бекініп алады. Американдықтар оны РЕДУКЦИОНИЗМ дейді. Редукционизм адамды етектен тартып қана қоймайды, қарабайыр қалыпқа әкеп құяды.

Нигилизмнің зияны мен зардабын нигилистік тағдырдың өзі әшкерелейді. Нигилистік принципті негіз еткендер экзистенция вакумына құлайды. Нигилист есейгенде жандүниесі үңірейіп, түпсіз қараңғы құрдымға құлап кеткендей қорқынышты күй кешеді. Біз, психиатрлар, ондай пациенттерді күн сайын қабылдаймыз. Адамды заттандырып, биологиялық бұйымның деңгейіне дейін құлдыратқан редукционизм экзистенция вакумына бізді қолмен итергендей, әдейі құлатады. Америкалық социолог Уильям Ирвиннің пікірін оқыңызшы: «Адам үстел, орындық сияқты зат емес. Өмірінің құнсызданып, өзінің заттанып бара жатқанын байқаса, суицид жасауға бейім тұрады». Бұл шынымен де солай. Мен Мичиган штатының Энн Эрбор университетінде вакум жайлы лекция оқығанда бір куратор сөзімді растады. Ол: «Экзистенция вакумның кесірінен болатын суицидпен жиі кезігем. Заттанған өмірінен түңіліп, өзіне қол салмақшы болған студенттердің тізімін көрсете аламын», – деген еді.

АҚШ-тағы Калифорниялық жоғары оқу орындарының қауымдастығы бір дискуссия ұйымдастырды. Оған MIT профессоры Хьюстон К. Смит пен мені шақырды. Кездесудің тақырыбы жоғары оқу орындарындағы құндылық мәселесіне арналды. Сонда профессор Смит мынадай сұрақ қойды:

– Құдайға шүкір, оқу орындарында профессорлар баршылық. Олардың білімі мен білігіне, ақыл-парасатына күмән жоқ. Осы профессорлар жас студенттерге мағыналы өмір сүруді үйрете ала ма? Өзіндегі құндылықты студенттің көкірегіне құя ала ма?

Мен бүй дедім:

– Құндылықтарды оқып үйренбейді. Оларды бастан өткереді. Сол сияқты студенттерге де Өмірдің мәнін құр сөзбен жеткізе алмаймыз. Біз оларға бір нәрсе берсек, ол – біздің өмір сүру үлгіміз ғана. Біздің ғылымға жанкештілікпен кіріскеніміз оларға алтын үлгі болсын.

– Енді осы үлгінің мәні мен мағынасын оқулықтағы материалдар арқылы беруге болмас па?

– Қазіргі оқулықтардан жастардың құндылық пен Мәнге талпынысын қиратпайтын кітап тапсаңыз, соған да қуанасыз. Себебі АҚШ-та осындай теріс бағыт белең алды. Оқу орнында студенттерге адамның редукционистік образын үйретеді. Олардың энтузиазмын тексеріп, сынап жатқандай көрінеді. Сонда да жастардың сарқылмайтын рухани ресурсына қайран қалам. Оның дәлелі «Бейбітшілік корпусына» жыл сайын көптеген студент тегін жұмыс істеу үшін жазылады.

Адамды әр қырынан тану ғылыми плюрализмді туғызды. Мысалы, Николай Гартманның онтологиясы мен Макс Шелердің антропологиясы соны меңзейді. Олар адамды үшке бөліп зерттеген: тән, жан, рух. Әр қырымен жеке-жеке ғылым айналысады. Тәнімен – биология, жанымен – психология, тағысын тағы да кете береді.

Ендеше адами болмыстың «ортақ бірлігі» қайда? Осы теориялар сынып түскен құмыраны еске салады. Адамды бірнеше қасиеттен құралған