Григори Петров

Финляндия қалай оянды?

Аударған

Сәкен Нұрқабекұлы

Алматы – 2024

ӘОЖ 94 (480)

КБЖ 63.3 (4Фин)

П 30

ОТБАСЫ ХРЕСТОМАТИЯСЫ ЖОБАСЫ

П 30 Григори Петров. Финляндия қалай оянды? /Аударған Сәкен Нұрқабекұлы. Отбасы хрестоматиясы. – Алматы:

«Отбасы» Баспа үйі, – 2024.

– 128 б.

Григорий Петровтың бұл кітабы Финляндияның даму тарихы мен мәдени түлеуін баяндайтын еңбек. ХХ ғасырдың басында Финляндияның қандай ауыр жағдайда болғанын және соны қалай еңсеріп, түбінде таңғажайып жетістіктерге қол жеткізгенін сипаттайды. Кітап жанрын тарихи деректі еңбекке жатқызуға болмайды. Дегенмен ол Финляндия тарихындағы түрлі оқиғалар мен тұлғаларға сүйене отырып жазылған.

Кітап барша оқырман қауымға арналады.

ISBN 978-601-81061-5-6

© «Отбасы» Баспа үйі

© Абзал Құспан

Григорий Петровтың бұл кітабы – Финляндияның даму тарихы мен мәдени оянуынан хабар беретін туынды. Ол жай ғана тарихи эссе емес. Бір кездегі Финляндия елінің қандай ауыр жағдайда болғанын және соны қалай еңсеріп, түбінде таңғажайып жетістіктерге қол жеткізгенін баяндайтын еңбек. Шығарма нақты тарихи деректерге сүйене отырып жазылмаған, оны көркем туынды деп қабылдау қажет. Дегенмен ол Финляндия тарихындағы түрлі оқиғалар мен тұлғаларға сүйене отырып жазылған.

Бұл кітаптың түрік тіліндегі нұсқасының алғы-сөзінде «Бұл кітаптың құндылығы – Финляндия туралы естеліктер мен деректердің айтылуында емес, сол арқылы біз өзіміздің қандай екенімізді және қандай бола алатынымызды көре алуымызда» деп жазылған. Яғни байқампаз оқырман мұнда мемлекеттің даму формуласы жатқанын көре алады. Оқиға ХХ ғасырдың басында болып жатқанымен, кез келген қоғамның өрлеуі мен құлдырауы белгілі бір ортақ заңдылықтарға бағынады. Бұл заңдылықтар уақыт пен кеңістіктен тыс жатыр. Ерте заманда да, орта ғасырда да, бүгінгі модерн дәуірде де елдің өрлеуі белгілі бір қайраткерлердің, тұлғалардың қоғамға қозғау салуынан, жеке мүддесін ысырып қойып, ағартушылықпен, білім саласын көтерумен айналысуынан, елдегі рухани құндылықтарға басым-дық беріп, дін тазасын іздеуімен болады. Қай за-мана болса да, олардың соқтығатын қиындықтары, күресетін кедергілері де бірдей. Қоғамды жаппай жемқорлық жайлауы, билікте озбыр деспоттардың отыруы, халықтың надандыққа батуы, діндарлардың фарисейлігі, мәдени құндылықтар жойылып, қоғам-дық қатынастардың жунглий заңына бейімделуі, діни схоластика мен жансыз ғылым ағартушылардың жолын бөгеп, ғылым-білімді тұншықтыруы – мұның бәрі азғындыққа ұрынған кез келген қоғамда болатын, болып жатқан, бола беретін құбылыс.

Сондай-ақ Григорий Петров елдің өрлеуі мен өркендеуіне саяси жүйені ауыстыру арқылы ғана қол жеткізе аламыз деген иллюзияға ұрынушыларды да сынайды. Саяси жүйе – ол қуатты құрал. Алайда негізгі фактор емес.

Финляндия сол кезде халық саны екі миллионнан аспаған шап-шағын ел еді. Швеция мен Ресей сияқты алпауыт империялардың ортасындағы «ергежейлі» мемлекет болды. Мемлекет деген аты ғана, алдымен Швецияның, сосын Ресейдің қоластында болып, ішкі-сыртқы саясатын өз қалауымен жүргізе алған жоқ. Дегенмен Ресей ішкі саясатқа еркіндік берген жылдары ел ішінен күрескер тұлғалар шығып, надандыққа майдан салып ағартушылықпен айналысты. Оның соңы бүкіл халықтың бір мүддеге тоғысуына алып келді.

Қазіргі Финляндия білім жүйесі мойындалған, әлеуметтік жағдайы реттелген, әкімшілік құрылымы озық, технологиясы дамыған елдердің қатарында. Жан басына шаққандағы ЖІӨ көлемі 50 мың долларды құрайтын мемлекет.

Григорий Петров 1866 жылы Ресейдің Ямбург қаласында, ұсақ саудагердің отбасында дүниеге келген. Бала кезінде әкесіне көмектесіп сауда жасады, қой бақты. Нарвск гимназиясында оқыған. Онан соң Петербордағы діни семинария мен діни академияны тәмамдайды.

Еңбек жолын шіркеуде қызмет етуден бастады. Сонымен қатар бала оқытып жүрді. Әңгімелері жастарға өтімді боп шығып, елдегі түрлі оқу орындарында лекция оқи бастайды. Оның жаңашылды-ғына университет ұстаздары да қызығады, сондықтан оны көп шақырады. Ақыр соңында шешендігімен бүкіл Петерборды аузына қаратты.

Сөзге ділмар, ойға озық пірәдар уақыт өте келе халықтың сүйікті адамына айнала бастайды. Ресейдің сол замандағы қаржы министрі, граф С.Ю.Витте былай деп естелік жазады:

«Қолымдағы құзыретті пайдаланып, Петербург Политехникалық институтын аштым. Өзім сол оқу орнына жиі барғанды жақсы көретін едім. Барып алып профессорлардың лекцияларын тыңдап отырамын. Бір жолы барып, «Бүгін кімнің лекциясы болады?» – деп сұрап едім. «Петровтың лекциясы басталып жатыр», – деп жауап берді. «Діни әңгіме тыңдағым келмейді. Басқа кім бар? Физика, механика бойынша ештеңе жоқ па?» – деп сұрап едім, «Петров лекция оқып жатқанда басқа ешкім лекция өтпейді. Өйткені студенттің бәрі Петровтың әңгімесін тыңдауға кетіп қалады», – деп жауап берді. Амал жоқ, мен де кіріп көрдім. Сөйтсем студенттер ғана емес екен, бүкіл профессорлық құрам да осы жерде отыр. Расында шешен сөйлейді екен. Мазмұны былай тұрсын, сөйлеуінің өзі көруге тұрарлық көрініс. Бірер минуттан соң Петровтың әңгімесі мені де елітіп әкетті. Бұл менің өмірде тыңдаған мазмұнға ең бай лекция болды. Барлық жоғары оқу орындарында осындай лекторлар болса, еліміздегі білім сапасы қандай жоғары болар еді деп қиялға берілдім».

Кейіннен Петровтың атағы ІІ Николайдың құлағына жетеді. Оны князьдардың балаларын тәрбие-леуге шақырады.

Г.Петров қоғамдық лекциялардан бөлек, әдебиет-пен айналысып жүреді. Бірнеше кітап жазады. Кітаптары жедел қарқынмен жайылып, атағы жайыла бастайды. Бірқатар орыс жазушылары оның жазу шеберлігін мойындап, жоғары бағалайды. Максим Горький өзінің Чеховқа жазған бір хатында Петров есімді бір жазарманның пайда болғанын және рухани мәселелерді нәзік суреттейтінін, оны бейжай оқу мүмкін еместігін айтады.

Петровтың ерекшелігі сол, ол өзі діни адам бол-ғанымен көзқарастары өте жаңашыл еді. Жұрт оны Толстоймен салыстырады. Мазмұндық жағынан Петровтың көп ойлары шынында Толстойдың көз-қарастарына жақын келеді.

1907 жылы Григорий Петров Екінші Дума депутаттығына сайланады. Алайда оның жаңашыл діни көзқарастары, елге күрделі реформа қажеттігі, білім саласын көтеріп, халықтың әлеуметтік жағдайын реттеу керектігі туралы ойлары билікке ұнамайды. Сол жылы елдегі дінбасы митрополит Антонионы сынағаны үшін қуғынға ұшырап, Петербургтен кетуге тура келеді. Алайда кейіннен оның ешкімді сынамағаны, бар болғаны Ғайсаны Құдай деп танудан бас тартқаны белгілі болады. Бұл ұстаным орыс православиесінің діни доктринасына қайшы келеді.

Петровтың қуғындалуы оның ел ішіндегі танымал-дығына нұқсан келтірмейді, керісінше, атағы одан ары жайыла бастайды.

Григорий Петров 1917 жылғы Ақпан революциясын қолдайды, дегенмен Қазан революциясына қарсы шығып, қатты сынайды. Екі жылдан кейін оған елден кетуге тура келеді. 1920 жылы Қырымнан аттанған пароходқа отырып Константинопольге кетеді. Біраз уақыт Гелиболдағы босқындар лагеріне тұрақтап, артынан Италияға өтеді. Араға уақыт салып, Белградқа кетіп, Сербия мен Болгарияға біржола тұрақтайды.

Григорий Петровтың Финляндия тарихына қатыс-ты кітабы 1923 жылы Сербияда жазылады. Дегенмен ол Ресей халқына арнап жазылған. Петров Финляндия тәжірибесін баяндай отырып орыс халқын оятқысы келді. Алайда бұл кітап орыс оқырманына 2004 жы-лы бір-ақ жетті.

Есесіне бұл кітап сол жылы-ақ серб тіліне аударылып, «Зидари живота» (Өмір жасаушылар) деген атпен жарияланды. Артынша «Ақ лалагүлдер елінде» деген атпен болгар тіліне аударылды. 1928 жылы ол болгар тілінен түрік тіліне аударылды. Кітаптың Кемал Ататүрікке ұнағаны сонша, бұл еңбекті барлық оқу орнына және әскери училищелерге негізгі нұсқаулық ретінде енгізуді тапсырды. Өзінің де көптеген реформаларының астында осы кітапта аталған толып жатқан ұстанымдар жатқаны айтылады. Түркияда бұл кітап көлемді тиражбен 16 рет қайта басылып, Құраннан кейінгі ең көп оқылатын кітап атанған. Әлі күнге дейін ол кітап дүкендерінен түспейді.

Кітап Финляндия жайлы болғанымен, ол фин тіліне 1978 жылы ғана аударылды. Бір қызығы, финдер де оны түпнұсқадан емес, түрік тілінен аударған. Орыс тілінде жазылған шығарма алдымен серб тіліне, сосын болгар, болгардан түрік, түріктен фин, араб, күрд тілдеріне аударылды.

Іргетас

Бірер жыл бұрын Мәскеу Мемлекеттік театрының қабырғаларында жарықша пайда болды. Іргетасынан басталған сызат барған сайын ұлғайып шатырға дейін жетті. Бір күні ғимарат опырылып құлап, жұртты басып қала ма деген қауіп күшейді. Инженерлер іргетастың астын бірнеше жерден қазып, жарықшаның неден пайда болғанын зерттей бастады. Сөйтсе тастан соғылған алып ғимараттың іргетасы ағаш бөренелердің үстіне қаланған екен.

Театр құрылысына тұп-тура бір ғасыр толған. Жүз жыл бұрын мамандар жерге темірден қалың қада қағып, оның үстіне томар-томар емен тастап, соның үстіне тас қалап, дуал тұрғызған екен. Ол заманда іргетастың мұндай түрі өте берік боп саналған.

Театр жүз жыл бойы мызғымай тұрды. Алайда уақыт өз дегенін алады. Қалың бөренелер шіріп, ғимарат отыра бастайды. Қабырғалары әр тұстан бір жарылып, құлағалы тұр. Қайтпек керек? Ғимаратты сүріп тастап, қайтадан тұрғызу оңай шаруа емес. Шығыны да шаш етектен.

Инженерлер ойлана келе басқа шешім тапты. Олар шіріген бөренелерді бір-бірлеп шығарып, оның орны-на гранит тас қойып отырды. Осылай рет-ретімен бүкіл іргетасты таспен ауыстырып шықты. Сөйтіп театрға төнген қауіптің беті қайтарылды. Ғимарат ескі болғанымен, іргетасы берік.

Кейде бүтіндей бір мемлекеттердің кейпі осы Мәскеу театрының тарихын еске салады. Мемлекеттік құрылым іргетасының тозығы жеткен. Ел басқару үлгісі ескіден қалып қойған, заманына келмейді, жарамсыз. «Заманымен бірге ән де жаңарады» деген бар. Уақытпен бірге адам өзгеріп жатыр. Ұрпақ жаңарып жатыр. Жаңа ұрпақтың түсінігі де, мұраты да, талабы да бөлек болады. Оларды ескіден қалған үлгідегі мемлекет басқару нұсқасымен бағындырамын деу – бос әурешілік. Театр іргетасының гранитке ауыстырылғаны сияқты жаңа ұрпақпен бірге ел басқару формасы да ақылға қонымды, әділетті әрі берік құрылыммен өзгеруі қажет.

Кей ұлттар мен ұлыстар солай істеп те жатыр. Олар қалың жұртты басқарудың әділетті де ізгі формала-рын д