ӘОЖ 159.9

КБЖ 88.1

К 93

Мирас Кесебаев

К 93 Супержады. Есте сақтау қабілетін дамыту тәсілдері – Алматы: «Самға» баспасы, 2023. – 224 б.

ISBN 978-601-7629-79-3

Бұл кітапта автор есте сақтаудың түрлі тәсілдерін үйретеді. Әр тәсілді пысықтайтын жаттығу бар. Сан, сөз, мәтін, телефон нөмір, пароль жаттауды және ұмытпай есте сақтаудың әдістерін айтады. Оқыған кітапты ұмытпау, ойша есеп шығару, байқампаздықты арттыру, шет тілін үйренудің оңай жолын бөліседі. Адам атын, түрін жаттау, интервалды қайталау, өлең жаттау және мнемотехника жайлы мәлімет бар. Миды шынықтыратын жаттығулар, қуаттандыратын өнімдер туралы ақпарат берілген.

Кітап кез келген жастағы оқырманға арналады.

ӘОЖ 159.9

КБЖ 88.1

ISBN 978-601-7629-79-3

© М.Кесебаев, 2023

© «Самға» баспасы, 2023

Барлық құқықтары қорғалған.

Бұл кітап кімдер үшін?

Өмірде есте сақтау қабілеті нашар адам жоқ. Бетімізден шапалақпен салып қалған адамды он жыл өтсе де ұмытпаймыз. Демек, белгілі бір тәсілді қолданып, есте сақтау қабілетін толығымен қолдануға болады. Бұл кітап мына адамдарға арналады:

• Бір адаммен танысса, есімін жаттап алғысы келетіндер үшін;

• Көп адаммен танысса, бәрін шатаспай жаттап алғысы келетіндер үшін;

• Біреудің, өзінің, бауырларының телефон нөмірін жаттап алғысы келетіндер үшін;

• Электронды почтаның ескі және жаңа паролін әрдайым біліп жүргісі келетіндер үшін;

• Есіктің, телефонның кодын есте сақтағысы келетіндер үшін;

• Оқыған кітабының мазмұнын қалаған уақытында айтып бергісі келетіндер үшін;

• Кітап, газет, мақаладағы пайдалы ақпаратты есте сақтағысы келетіндер үшін;

• ҰБТ сияқты түрлі емтиханға дайындалғанда, түрлі ақпаратты есте сақтап алғысы келетіндер үшін;

• Досының соңғы рет қандай түстегі киім кигенін кез келген уақытта еске түсіре алу қабілетін үйренгісі келетіндер үшін;

• Бауырының туған күнін жаттап алғысы келетіндер үшін;

• Дүкенге барғанда заттардың тізімін есте сақтағысы келетіндер үшін;

• Адамның түрін жаттап алғысы келетіндер үшін;

• Байқампаз болғысы келетіндер үшін;

• Тарихи датаны қиналмай есте сақтағысы келетіндер үшін;

• Көпшілік алдында шешен сөйлегісі келетіндер үшін;

• Ойша есептеуді үйренгісі келетіндер үшін;

• Құран жаттағысы келетіндер үшін;

• Мидың қуатын арттырғысы келетіндер үшін;

• Қартайса да алжымай, жадысын өте белсенді қолданғысы келетіндер үшін;

• Өлең жаттаудың озық тәсілін үйренгісі келетіндер үшін;

• Мнемотехника әдістерін үйренгісі келетіндер үшін;

• Шет тілін тез үйреніп алғысы келетіндер үшін.

Смартфон бар емес пе? Есте сақтаудың не қажеті бар?

Сен мынадай уәж айтуың мүмкін: «Қолымдағы смартфон менің миыма қарағанда сенімді емес пе? Сақтаған ақпараттарым қалаған кезде көмекке келеді. Телефон нөмірлерді есте сақтап керегі не? Бәрі контакт тізімінде тұр ғой».

Мобильді телефондар, әсіресе, смартфондар есте сақтау қабілетіне жағымсыз әсер етеді. 2016 жылы жүргізілген зерттеуде америкалық оқушылардың оқу үлгеріміне смартфон кері әсер еткені анықталған. Себебі олар телефонға әбден тәуелді болып қалған. Әрине, бір жақты үкім шығарудан аулақпыз. Оқушының үлгерімі басқа нәрседен де туындауы мүмкін. Сонда да смартфонның миға кері әсері бары анық. Мысалы, біз телефон нөмірлерді жаттауды тоқтаттық. Тым болмаса ата-анамыздың, бала-шағаның, әйеліміздің номерін жатқа білсек болар еді. Бір жерге баратын болсақ, смартфоннан картаны қосып алып барамыз. Барған жеріміз есімізде қалмайды. Үлкендерден 20-30 жыл бұрын бала кездегі үй телефонының нөмірін сұрасаң, жатқа айтып береді. Ал қазіргі балаларға үй телефоны деген нәрсені түсіндіріп көр.

Жауабын білмейтін сұрақ туындаса, миымызды қосып ойланбаймыз. Бірден Гуглға жүгіреміз. Жауабын біле сала, 5-10 минуттан соң ұмытып кетеміз. Сол сұрақ қайта қойылса, қайтадан Гуглге кіреміз. Тіпті Гуглде қай сайттан дұрыс жауапты тапқанымыз есімізде болмайды. Банк карточкасының нөмірі, әрекет ету мерзімі, CV-кодтарын білмейміз. Өзіміз тұратын қаланың почта индексін білмейміз. Бұлар автоматты түрде білу керек нәрселер.

Әбден смартфонға сеніп алған адам бір күні оны жоғалтып алса, дүрбелеңге түседі. Стресс пайда болады. Оның ішінде сурет, логин мен пароль – бәрі кетеді. Жаңа телефон алса да, әлеуметтік желілердің логин-паролін есіне түсіре алмай, жаңа аккаунт ашып жатады. Осының бәрі смартфонға байланып қалудың кесірінен туындайды.

Әрине, таяқтың екі ұшы бар. Смартфонның пайдасы өте көп. Тек соны қолдана білу керек. Смартфоннан пайдалы ақпараттар, мақала, кітап оқып, курс қарауға, жаңа нәрсе үйренуге болады. Өзің жақсы меңгерген қабілеттерді әлеуметтік желі арқылы барша халыққа үйретуге, түсіндіруге болады. Бірақ қарапайым алу мен қосу, көбейту мен бөлуге бола калькуляторды ашу дұрыс емес.

Ескерту: бұл кітап сенімен жақын сөйлесіп үйрету мақсатында «Сен» деп екінші жақта жазылды. Пайдалы білім болсын!

1-бөлім

Есте сақтау қабілетімен танылған тұлғалар

Болмасаң да ұқсап бақ

• Әскердің түгел есімін білген

• Шекспирді жатқа білген

• Музыканы есте сақтап ұрлаған

• Өртенген зертхананы қайта құрап шыққан

• Программа кодтарын ұмытпаған

• Бір мезгілде 32 партия ойнаған

• 12 000 кітапты жатқа білген

• 52 картаны 30 секундта жаттаған

• Неміс тілін 1 сағат 15 минутта үйренген

• Мың детальды есінде сақтаған

• 70 000 цифрды жатқа білген.

Кітапты бітіргенде қандай нәтижеге жетесің?

Байлық – қазынаның иесі болу емес, оны қолдана білуде.

Бонапарт.

Болмасаң да ұқсап бақ

Есте сақтау – табиғи процесс. Ол болмаса, өміріміздің дым қызығы болмас еді, тіпті өмір сүре алмас едік. Қайдан келдік, қазір қайдамыз, қайда бара жатырмыз деп еске түсіре алмай, жарты жолда қалар едік. Ата-анамызды танымай, мектепке барған, мектеп бітірген сәттерді еске түсіре алмай, достарымыз болмас еді. Қысқаша айтқанда, есте сақтау – өте үлкен нығмет. Дәл сол секілді ұмыту да адам үшін таптырмас қажеттілік. Қайғыны, пайдасыз ақпаратты ұмыту бізге ауадай қажет.

Кітапқа кіріспес бұрын мынадай ақпаратпен бөліскім келеді. Адамның жаңа білім алуына, бойға сіңіруіне көп нәрсе әсер етеді. Мысалы, мектеп, мұғалім, сынып, кітап, ата-ана, достары, қоршаған ортасы, сабаққа дайындалатын бөлмесі, қабырғаның түсі, мемлекеттің саясаты, мотивациясы, т.б. Осының ішінде ең көп әсер ететіні – сенімділік. Білімді алатыныңа, үйренетініңе сенімді болмасаң, бойға қонбайды. Бұны ҰБТ-ға дайындалған оқушылардан жақсы байқай аласың. ҰБТ-дан жоғары балл жинайтынына сенімді оқушылар жақсы дайындалады, ылғи мотивациямен жүреді, көп еңбектенеді. Нәтижесінде ойындағыдай балл жинап шығады.

Есте сақтау қабілетін күшейтуге, әдістерін үйренуге сенің сенімділігіңді арттыру үшін танымал тұлғалардан мысал келтіремін. Олардың ішінде қарапайым азаматтардан ел басқарушы тұлғаларға дейін бар.

Әскердің түгел есімін білген

Македонский, Наполеон, Цезарь – үшеуіне ортақ нәрсе – барлық жауынгерінің түрін таныған. Енді бірі есімдерін білген. Ал әскердің саны кемінде 20-30 мыңнан асқаны белгілі. Тіпті қайсысы алқаш, қайсысы батыр, қайсысы қорқақ екеніне дейін білген. Әсіресе, Наполеон картаны, әскердің орналасуын ұмытпайтын болған.

Шекспирді жатқа білген

Уинстон Черчилль Шекспирдің барлық еңбектерін жатқа білген. Дәл сол секілді Рейган, Рузвельттер де есте сақтау қабілетімен көпшілікті таңғалдырған. Күніне бірнеше кітап оқып, көпшілік алдына шыққанда ешқандай қағазға қарамай, шешен сөйлейтін болған.

Музыканы есте сақтап ұрлаған

Моцарт үш жасында әкесі мен әпкесі ойнаған музыкалық шығармаларды есінде сақтап, қайталап ойнаған. Он төрт жасында Сикстин капелласында ғажайып хорды естиді. Бұл шығарма өте құпия сақталған, басқа еш жерде ойналмайтын еді. Ал Моцарт үйге барып, жадында сақталған хорды толығымен жазып шығады.

Өртенген зертхананы қайта құрап шыққан

Өнертапқыш, физик, инженер, біздің әлемге айнымалы тоқты әкелген Никола Тесла параққа бір қараса болды, жаттап алатын болған. Тесланың фотографиялық жадысы өте мықты болған. Оған ешқандай кітаптар, анықтамалық қажет болмапты. Қандай да бір ақпарат, кесте, формула қажет болса, бәрін санасынан тапқан. Сол үшін басқа ғалымдар секілді қойын дәптерге ештеңе жазбаған. 1885 жылы лабораториясы жанып кеткенде, бәрін еске түсіріп, қайта қалпына келтірген. Көптеген сызуларын басында сақтапты. Ойша түрлі сызбалар жасап, есеп шығарып отырған. Оған қоса ол сегіз тілде еркін сөйлеген.

Программа кодтарын ұмытпаған

Билл Гейтс әлемнің ең бай адамы бола тұра, өзі жазған программа кодтарын жадында сақтайды екен. Оның саны жүзден асады.

Бір мезгілде 32 партия ойнаған

Александр Алехин деген шахматшы тақтаға қарамай, бір мезгілде 32 ойын ойнап, төртеуінде ғана жеңілген. Ойын барысында барлық жүрісті ойда сақтаған. Өмірінде ойнаған бірде-бір ойынды ұмытпапты. Өзі алты тілде еркін сөйлеген. Адамның түрін ұмытпайтын болған. Адамдармен жолыққанда бұған дейінгі кездесуде қандай киім киді, не жасады, не сөйлегеніне дейін дәлме-дәл айтып, ыңғайсыз жағдайға қалдыратын болыпты.

12 000 кітапты жатқа білген

Ким Пик – оқыған ақпараттың 98%-ын ешқашан ұмытпайтын деңгейге жеткізген америкалық. Өмірінің соңына дейін 12000-нан астам кітапты жаттап алған және бірден екі беттен оқыған. Бұл кісі туралы атақты «Аутист» (Rain man) фильмі түсірілген.

52 картаны 30 секундта жаттаған

Нелсон Деллис – есте сақтау жарысынан АҚШ-тың 2011, 2012, 2014, 2015 жылдардағы жеңімпазы. Бала кезінде зейіні өте нашар бопты. Содан өзін жаттықтырып, қазіргі деңгейге жеткен. «Бірнеше апта жаттықсаң, адам сенбейтін нәрселерді жасай бастайсың. Адамның миының мүмкіндіктері оған толығымен жетеді» дейді ол. Бастапқыда колодадағы 52 картаны жаттап алуға 20 минут уақыты кеткен. Ал қазір оған 30 секунд қана жұмсайды. Яғни, картаны таратып жатқанда-ақ жаттап алады.

Деллистің жаттау әдісі мынадай: ойша қала тұрғызады. Ол қала оған әбден таныс болуы керек, мысалы, бала кезде өзі тұрған қала болуы мүмкін. Жаттау керек ақпаратқа бейне беріп, оны қаланың әр жеріне орналастырады. Сосын қаланы аралай отырып, қажетті ақпаратты айта береді.

Неміс тілін 1 сағат 15 минутта үйренген

Испандық Рамон Кампайо – есте сақтау жарысының жеңімпазы. Жыл сайын жарыстарға қатысып отырады. Бір жолы жарыс Германияның Мюнхень қаласында өтеді. Осы шараға келе жатып, Рамон өзінің немісше сөйлей алмайтыны туралы мүлдем ойланбапты. Ұшаққа мінер алдын неміс тілін үйрететін кітап сатып алады. Сөйтіп бір сағаттан соң ұшақтан немісше сөйлеп түседі. Сонда неміс тілін үйренуге небары 1 сағат 15 минут кеткен екен.

Жалпы өмірде оның жеткен жетістігі адам таңғаларлық. Жарты секундта 16 цифрды жаттап алған. Алты колод картаны бір қарап шығып, артынан бәрін араластырып, орын-орнымен қоя білген. Оған 23 000 (!) сөзді кезек-кезегімен бір рет айтып шыққанда, қателеспей, бәрін қайталап шыққан.

Мың детальды есінде сақтаған

Стивен Уилтширдің ұсақ бөлшектерге дейін есте сақтау қабілеті мықтылығы сондай – 2013 жылы Лондон қаласындағы ең биік ғимараттан (Шард ғимараты, 224 м) айналаға қарап, артынша соны суретке салып шыққан. Үйлердің кондиционеріне дейін дәлме-дәл салған екен. Дәл солай Нью-Йорк, Шанхай, Токио, Рим, Венеция секілді қалалардың үстінен тікұшақпен аралап, суретін салған. Римдегі Пантеонның бағаналарына дейін дәлме-дәл шыққан.

70 000 цифрды жатқа білген

Бар-жоғы 11 цифрдан тұратын телефон нөмерін жаттау қиын шығар, ә? Ал егер 67980 цифрды жатта десе ше? Қой, оны жаттау мүмкін емес дерсің. 2005 жылы қытайлық Чао Лу «Пи» санының (3,14...) соңынан келетін осынша цифрды жатқа айтып берген. Сондағы Чаоның жасы небары 24-те екен. Он жыл бойы оның рекордын ешкім өзгерте алмапты. Содан 2015 жылы индиялық Раджвир Мина есімді азамат 70000 цифрды жатқа айтып, айды аспанға шығарыпты. 70000-ның қасында 11 цифр дым емес боп қалған шығар?

Ғажап, иә? Бұл адамдардың көпшілігінің ешқандай таланты жоқ. Есте сақтау қабілеті бәріміздікіндей қарапайым. Алайда тұрақты жаттығу арқылы мидың мүмкіндіктерін ашқан. Шыныға берсең, бұлшық етің қатайып, ауыр салмақтарды көтеретінің секілді, жаттыға берсең, ми да таңғажайып нәтижелер көрсетеді. Өзің секілді адамдар жеткен нәтижеге сен де жете аласың. Оған сенімің мол болсын.

Біздің қазақ халқында ұзақ жырларды таңға дейін тоқтамай жырлайтын адамдар өте көп болған. Оны естіген тыңдаушылардың өзі демде жаттап алған. Осылай ауыздан ауызға тараған халық ауыз әдебиеті осы күнімізге дейін жеткен. Біреудің сұрағына өлеңмен шебер жауап берсе, ол бір кеште ауылдың бүкіл балаларының аузында жүрген. Яғни, бұл қабілет біздің генімізде бар. Соны тек оята білсек, өмірде қажетімізге пайдалана білсек, нұр үстіне нұр болмақ.

Кітапты бітіргенде қандай нәтижеге жетесің?

Тура Раджвир секілді 70000 цифрды жаттап алмасаң да, енді телефон нөмірлерді ұмытпайтын боласың. Инстаграм, фейсбук, тикток, gmail почтаңа – бәріне бірдей пароль қоймай, әрқайсысына әртүрлі пароль қойып, бәрін кез келген уақытта қолдана аласың. Телефондағы және домофондағы, мобильді қосымшадағы кодтарды зуылдатып теретін боласың. Танысқан адамның атын ұмытпай, сонымен қоса атқаратын қызметін, туған жерін де есіңе түсіре аласың. Жұмыс барысында бірден он адаммен таныссаң да, кез келгенімен атын атап тұрып, әңгіме соға аласың.

Дүкенге барғанда қағазға тізім жазбай-ақ, бәрін ойша біліп тұрасың. Оқыған кітаптарыңның не жайлы екенін бір жылдан кейін сұраса да, ойланбай айтып бере аласың. Егер Құран жаттауға ниеттенсең, күніне кемінде бір бет жаттап алуға шамаң жететін болады. Ал ҰБТ-ға дайындалып жүрсең, дайындалған материалдарды емтиханда емін-еркін басыңда қолдана аласың. Шет тілін меңгеруім керек десең, онда жылдап уақыт жұмсамай, екі-үш айда әжептәуір сөйлеп жүретін боласың.

«Шынымен осындай деңгейге жетем бе?» деп өзіңе сенбей тұрған шығарсың. «Областы тьмы» киносындағы NZT деген супер дәрі өмірде жоқ екені анық. Сондықтан бәріне еңбекпен жетеміз. Бастысы, осы кітапта айтылған ережелерді өмірде әрдайым қолдану қажет.

2-Бөлім

Мидың қуаты мен мүмкіндіктері

Басыңдағы ғажайып мидың қабілеті қандай?

• Мидың жылдамдығы

• Ми өзгерсе, адам қалай өзгереді?

• Ми мен адам ағзасының арасында қандай байланыс бар?

• Миы белсенділер ұзақ өмір сүреді

• Миы 20 жаста, өзі 100 жастағы ғалым

• Неге біреу синусты жақсы жаттап алады? Ал біреу көбейту кестесін білмейді, бірақ өлеңдерді жатқа соғады?

• Мидағы ақпаратты таситын не нәрсе?

• Жадының көлемі қанша?

• Неге біз барлық ақпаратты есте сақтамаймыз?

Ми бәрінде бар, тек қолдану нұсқаулығын бәрі оқи бермейді.

Хью Лори

Басыңдағы ғажайып мидың қабілеті қандай?

МИ – әлемде теңдесі жоқ ғажайып орган. Сен «есте сақтауым нашар, миым дұрыс істемейді» деп миыңа көңілің толмауы мүмкін. Бірақ ми – мінсіз мүше, ақауы жоқ. «Өзіңе прокурор, өзгеге қорғаушы бол» демекші, өзіңнің надандығыңнан миды кінәлап шығу дұрыс емес. Егер көлік айдай алмасаң, оған көлік ешқашан кінәлі болмайды емес пе? Айдай алмаған, үйренбеген, оқымаған өзіңнен көр.

Иә, ми секілді ғажайып мүше табиғатта жаралмаған. Ми бәрін көреді, бірақ саған айтпайды. Сен қызыққан нәрселерді ғана айтып отырады. Тойота Камри 70 деген көлікке қызықсаң, соны көшеден қайта-қайта кезіктіре бересің. Бұған дейін де ми оны байқап жүрген. Тек сен қызығушылық танытқан соң әрбірін көрсете бастады.

Миды қаншама ғасырлардан бері зерттеп жатса да, оның қалай жұмыс жасайтынын әлі таба алмай келеді. Кейде миды мықты компьютермен салыстырып жатады. Әлемдегі ең мықты компьютердің өзі адамдікін былай қойғанда, бал арасының миына да жете алмайды. Қарап тұрсаң, компьютер өздігінен оқи алмайды, дами алмайды. Өзін-өзі қиындата алмайды. Ал ми осының бәрін жасайды.

Ми жасушасы – нейрондар басқа жасушаларға мүлдем ұқсамайды. Бұл жасушалардан ұзын бұтақ тарайды, оны аксон деп атайды. Әр аксоннан бұтақшалар тарайды, оны дендрит дейді. Ойлап көрші, басыңда миллиардтаған нейрон бар, олардың бәрінің бұтағы, бұтақшасы бар. Бір басыңда қандай қалың орман жұмыс істеп тұрғанын аңдаған шығарсың. Жай орман емес, ақылды, қозғалатын, электрлі орман.

Қызық мұнымен бітпейді. Бір нейронның дендриді басқа бір нейронның дендридімен байланысады. Қол ұстасып билеген жұп секілді. Екі нейронның байланысуын синапс деп атайды. Осылай ақпараттар бір-біріне өтеді. Ақпаратты өңдеу, беру қабылдау үшін нейрондар басқа нейрондарды қозғалып тұрып табады. Байланысады, қайтадан ажырайды. Қозғалыс тоқтамайды.

Байланысқан нейрондар бір-біріне электр импульсін жібереді. Осы импульс арқылы ақпарат беріледі. Бұдан бөлек нейрондар айналасына нейротрансмиттер деп аталатын химиялық зат жібереді. Бұл да ақпарат таратудың бір жолы. Дәл осылай күні-түні жұмыс жүріп жатады. Ал біздің одан түк хабарымыз жоқ. Былай ойласаң, ми деген Токио сынды үлкен мегалополис сияқты. Жап-жарық, ағып жатқан көліктер, жанып жатқан сәулелер.

Тағы бір қызық факт, нейронның диаметрі 4-100 микрометр аралығы. Салыстырмалы түрде алғанда, футбол добы диаметрі 20 микрометрлік нейроннан 1,4 млрд. есе үлкен. Алайда барлық нейронды бір-біріне қосып шықсаң, онда бұл шынжырдың ұзақтығы 1720 км-ге бір-ақ жетеді! Бұл дегенің Алматы мен Петропавлдың арасындай қашықтық. Ал сен жадым нашар деп өзіңе ренжисің. Дұрыс қолдана алмасаң, оның кінәсі не?

Мидың жылдамдығы

Нейрондар ешқайда асыққан емес, сон