Все права защищены. Данная электронная книга предназначена исключительно для частного использования в личных (некоммерческих) целях. Электронная книга, ее части, фрагменты и элементы, включая текст, изображения и иное, не подлежат копированию и любому другому использованию без разрешения правообладателя. В частности, запрещено такое использование, в результате которого электронная книга, ее часть, фрагмент или элемент станут доступными ограниченному или неопределенному кругу лиц, в том числе посредством сети интернет, независимо от того, будет предоставляться доступ за плату или безвозмездно.

Копирование, воспроизведение и иное использование электронной книги, ее частей, фрагментов и элементов, выходящее за пределы частного использования в личных (некоммерческих) целях, без согласия правообладателя является незаконным и влечет уголовную, административную и гражданскую ответственность.

Алгы соз

НӨЛДЕН БІРГЕ ДЕЙІН

Бизнестегі әрбір оқиға тек бір рет болады. Мұнан кейін Билл Гейтс жаңа операциялық жүйе жасамайды. Ларри Пейдж бен Сергей Брин жаңа іздеу жүйесін ойлап таппайды. Ал Марк Цукерберг жаңа әлеуметтік желіні қолданысқа енгізбейді. Егер сіз бұл жігіттердің ісін құр көшіріп жатсаңыз, сіз олардан ештеңе үйренбегенсіз.

Әрине, бұрыннан бар үлгіні жай ғана көшіріп алу жаңа нәрсе жасаудан әлдеқайда оңай. Біз сол үлгіге қарап, оны қайта көшіру арқылы әлемді бірден екіге және одан әрі, ерікті түрде үлкен N санына қарай көбейтеміз. Яғни осылай қалыптасқан үлгінің мөлшерін көбейте береміз. Алайда біз өзіміз бір жаңа нәрсені жасаған кезде нөлден бірге қарай жаңа қадам жасаймыз. Әрбір жаңа өнімді жасауға жұмсалған шығармашылық әрекет өзінше қайталанбайды. Ал соны жасаудың өзі ерекше сәт, алатын нәтиже — жаңа әрі таңғажайып.

Америкалық компаниялар жаңа өнімді жасау сынды күрделі іске инвестиция құймаса, олардың болашағы біздің қиялымызда қаншалықты керемет болғанымен, соңында сәтсіздікке тап болады. Алдымызда өткен ұрпақтан мұраға қалған бизнес бағыттарының нақты үлгілерін барынша сол қалпында пайдаланған кезде не болады? Бұған бүгін сену қиын. Бірақ осы мәселенің өкінішті нәтижелері 2008 жылғы дағдарыстың салдарымен салыстырғанда тіпті орасан зор болуы мүмкін. Шындығында, қазіргі ұсынылып жүрген заманауи «үздік тәжірибелер» ешқандай нәтиже бермейді. Ең үздік тәсілдер мен жолдар — жаңа және беймәлім.

Мемлекеттік және алып әкімшілік бюрократияның тоғысқан әлемінде жаңа жолдарды іздеу ғажайыпқа сену секілді көрінуі мүмкін. Бірақ америкалық бизнес табысқа жету үшін бізге осы ғажайыптардың жүздегені, тіпті мыңдағаны қажет болады. Егер сіз мына маңызды фактіні ескермесеңіз, бұл идея, сөзсіз, жағымсыз болып көрінуі мүмкін: адам басқа тіршілік иелерінен қиялды шындыққа айналдыру қабілетімен ерекшеленеді. Біз бұл қиялдарды «технология» деп атаймыз.

Кез келген технология — бұл ғажайып, өйткені ол аз ресурстармен көп нәрсеге қол жеткізуге көмектеседі, біздің қарапайым мүмкіндіктерімізді барынша жан-жақты дамытады. Түйсіктің жетегінде өмір сүретін басқа тіршілік иелерінің өкілдері бөгеттерді немесе бал ұяларын салуға машықтанған. Солардың ішінде тек адам ғана түбегейлі жаңа нәрселерді ойлап табуға және оларды өндірудің тиімді жолдарын табуға қабілетті. Адам жаңа нәрселерді жасағанда қандай да бір ғарыштық каталогтан, алдын ала құрастырылған дайын тізімнен үлгілерді таңдамайды. Біз қайта жаңа технологияларды жасау арқылы айналамыздағы әлемнің сұлбасын өзгертеміз. Негізі дәл осы адам қабілетінің шексіздігі мен жаңа технологияларды жасай алу мүмкіндігін екінші сыныптан бері білетін болсақ та, жиі ұмытып кетеміз. Бүгінде көпшілігіміз өзімізге дейінгі істерді көшіріп аламыз.

«Нөлден бірге дейін» кітабы түбегейлі жаңа нәрселерді жасауға қабілетті компанияларды қалай құру керек екені туралы айтатын болады. Онда мен PayPal және Palantir негізін қалаушы ретінде өз тәжірибемнен үйренгенімнің барлығы туралы және кейінірек Facebook пен SpaceX-ты қоса алғанда, жүздеген стартаптарға инвестиция салғаным жайында өз тәжірибеммен бөлісемін. Бірақ мен табысты бизнестің үлгісін басқаның тәжірибесінен тауып, оны осында көрсетсем де, бұл кітаптан сәттілік формуласын таба алмайсыз. Кәсіпкерлік өнерді үйренудің парадоксы мынада: мұндай формула жай ғана жоқ. Кез келген инновация бірегей және ешбір уәкілетті орган инноватор атағына апаратын қадамдар тізбегін санамалап бере алмайды. Мен ойлап тапқан жалғыз тиімді ереже: табысты адамдар ең күтпеген жерден баю мүмкіндігін табады, олар осы деңгейге кейбір формулалар есебінен емес, өз идеяларымен келеді.

Бұл кітап 2012 жылы Стэнфорд университетінде мен сабақ берген стартап курсына негізделген. Студенттер бірнеше бизнесті жүргізуге қатысты машықтарды ойдағыдай игере алады. Алайда олардың көпшілігі оқу орнында үйренген осы дағдыларын шынайы өмірде қалай қолдану керегін білмейді. Сондықтан мен өзімнің негізгі ұстаздық міндетім ретінде оларға университетте игеріп шыққан мамандықтарының айналасында шектеліп қалмай, өздерінің болашағына кеңірек көзқараспен қарауға көмектесу деп білемін. Шәкірттерімнің бірі, Блейк Мастерс менің дәрістерімді сабақ барысында мұқият жазып алып жүрді. Уақыт өте келе оның жазбалары біздің кампусымыздың қабырғаларында ғана айтылып қоймай, әлдеқайда алыс жерлерге асып түсті. Кітаппен жұмыс істеу барысында мен оларды үлкен және әртүрлі деңгейдегі аудитория үшін қайта өңдеп жаздым. Өйткені болашақты Стэнфордпен, біздің колледжбен, тіпті Силикон алқабымен шектеп қоюға болмайды.

1-тарау

БІЗ КҮТКЕН БОЛАШАҚ ҚАНДАЙ?

Жұмысқа тұруға келген үміткермен сұхбаттасу кезінде мен: «Сіз үшін айналаңыздағы адамдар көбінесе келісе бермейтін маңызды шындық қандай?» деген сұрақты жиі қойғанды ұнатамын.

Сұрақ тікелей болғандықтан қарапайым болып көрінеді. Бірақ, шын мәнінде, оған жауап беру өте қиын. Бұл, ең алдымен, зияткерлік тұрғыдан күрделі, себебі бізге мектепте берілетін білім мен шындық бізге дейін қалыптасып тұрақталып қалған. Бірақ бұл психологиялық тұрғыдан да күрделі: оған жауап беруге тырысатын кез келген адам сол тұрақты шындыққа қарсы «танымал» емес пікір айта алатындай батыл болуы қажет. Данышпандар сирек кездеседі, бірақ батыл адамды данышпаннан да сирек кездестіреді екенсің.

Мен ең жиі естіген жауаптар:

• «Біздегі білім беру жүйесі дұрыс жұмыс істемейді және оны тез арада қайта қарау керек».

• «Америка ерекше ел».

• «Құдай жоқ».

Бұл — қате жауаптар. Бірінші және екінші мәлімдемелер негізінен дұрыс, көптеген адамдар олармен келіседі. Үшінші мәлімдеме — бітпейтін даудағы бір тараптың пікірі ғана. Жақсы жауап келесідей болады: «Көптеген адамдар X деп ойлайды, бірақ шын мәнінде дұрыс жауап — X-ке дәл қарама-қарсы шындық». Мен сізге осы тараудың соңында осы сұраққа қатысты өз жауабымды беремін.

Менің біртүрлі сұрағымның болашаққа қандай қатысы бар? Негізі қарапайым мағынасында болашақ — бұл әлі алда болуы мүмкін сәттердің жиынтығы. Бірақ біз үшін болашақты қызықты әрі маңызды ететін не? Оның бізге беймәлім нәрсенің әлі орындалмағаны қызық емес, ертеңгі күннің өзі бүгінгіден міндетті түрде басқаша болатынында. Бұл тұрғыдан алғанда, алдағы ғасырда қоғамымыз өзгермесе, болашақ бізден бір ғасырға алыстайды деген сөз. Алдағы онжылдықта бізді түбегейлі өзгерістер күтіп тұрса, болашақ та әлдеқайда жақын. Дүниедегі болашақтың жағдайын ешкім дәл болжай алмайды, бірақ біз екі нәрсеге сенімді бола аламыз. Біріншіден, ол басқаша болады, екіншіден, оның басты тамыры тікелей бүгінгі күнмен байланысты. Менің ерекше сұрағыма берілген жауаптардың көпшілігі — қазіргі уақыттағы әртүрлі көзқарастар. Ең жақсы жауаптар бізді болашақ жайында батыл ойлауға мүмкіндігінше жақындатады.

НӨЛДЕН БІРГЕ ДЕЙІН: ЖАРҚЫН БОЛАШАҚҚА ЖЕТЕЛЕУШІ

Болашақты ойлай отырып, біз прогрестің болашағына да үміттенеміз. Негізінен прогресс екі түрлі болуы мүмкін. Біріншісі, көлденең немесе экстенсивті прогресс. Ол бұрыннан бар, тиімді үлгілерді қайта көшіреді, яғни бірден N-ге көшу. Көлденең прогресті елестету оңай, өйткені біз оның қалай жұмыс істейтінін бұрыннан білеміз. Ал, екіншісі, тік немесе интенсивті прогресс жаңа өнімдерді жасайды, яғни ол — нөлден бірге көшу. Тік прогресті елестету көлденеңге қарағанда әлдеқайда қиын, өйткені ол үшін ешкім ешқашан болмаған нәрселерді ойлап табу керек. Егер жазу машинасын алып, дәл сондай машинаның тағы жүз шақтысын құрастырсаңыз, сіз көлденең прогресті жасайсыз. Ал егер де сіз қолыңыздағы жазу машинасына сүйене отырып, мәтіндік процессор ойлап тапсаңыз, онда сіз тік прогресс жасап шығарасыз.

Макродеңгейде көлденең прогресті білдіретін кілт сөзді «жаһандану» деп атайды. Бұл — бір жерде жұмыс істейтін затты алып, оны басқа жерлерге де жұмыс істей алатындай етіп көшіру. Қытай — жаһанданудың ең айқын мысалы. 20 жылдан кейін ол қазіргі Америкамен бір деңгейге жетуді жоспарлап отыр. Қытайлықтар дамыған елдерде жұмыс істейтіні дәлелденген өнімнің барлығын мұқият көшіріп алады: ХІХ ғасырдағы теміржолды, ХХ ғасырдағы кондиционерлерді. Олар тіпті бүкіл қалаларды көшіреді! Прогресс жолында олар арадағы бірнеше кезеңдерді бірден өткізіп жіберуі мүмкін. Мысалы, қалалық қоғамдық телефондарды салу кезеңін айналып өтіп, тікелей сымсыз байланысқа ауысу сынды. Дегенмен біз осы жерде бар үлгілерді жаңғыртумен шектелу туралы айтып отырмыз.

Тік прогрестің, нөлден бірге өтудің негізгі кілт сөзі — «технология». Соңғы онжылдықтарда ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы Силикон алқабын әлемнің технологиялық «орталығына» айналдырды. Дегенмен технологиялық дамуды компьютерлерге қатысты нәрселермен шектеуге болмайды. Сондықтан «технология» ретінде кез келген жаңа, неғұрлым өнімді жұмыс әдістерін қарастырамыз.

Жаһандану мен технология прогрестің әртүрлі үлгілері болғандықтан, біз бір уақытта олардың біреуін ғана немесе екеуін де пайдалана аламыз. Немесе екі прогресс үлгісінен де бас тартамыз. Мысалы, 1815 жылдан 1914 жылға дейінгі кезең қарқынды технологиялық дамумен, сонымен бірге жаһанданудың жеделдеуімен сипатталды. Бірінші дүниежүзілік соғыс пен Киссинджердің 1971 жылы Қытаймен қарым-қатынасын қалпына келтіру сапары арасында қарқынды технологиялық даму байқалды. Бірақ 1971 жылдан кейін нағыз жаһандану дәуірі басталды. Сол кезеңдегі жаһандану негізінен компьютерлік технологиямен байланысты жүзеге асып, технологияның басқа түрлері өте шектеулі түрде өсті.

Жаһандану дәуіріндегі алдағы онжылдықтар конвергенция1 мен ұқсастық арта түсетін дәуір болатынына сену оңай. Тіпті біздің күнделікті сөйлеген сөзімізден де барлығымыз жаппай технологиялық тарихтың аяқталуын күтетінімізді дәлелдей түседі. Әлемнің дамыған және дамушы елдерге бөлінуі ең озық халықтардың қол жеткізуге болатын нәрсенің бәріне қол жеткізгенін, ал кедей елдерге тек оларды қуып жету ғана қалғанын меңзеп тұрғандай.

Бірақ жеке менің ойымша, олай емес. Менің бағанағы біртүрлі сұрағыма берер жеке жауабым — адамдардың көпшілігі біздің тұтастай әлеміміздің болашағын жаһандану процесі анықтайды деп ойлайды, бірақ, шын мәнінде, осы мәселеде технологияның алатын орны әлдеқайда маңызды. 20 жыл ішінде айтарлықтай технологиялық өзгерістер болмаса, Қытай энергия өндіруді екі есеге арттырса, атмосфераға зиянды қалдықтар да екі есеге көбейеді. Егер жүздеген миллион үндістандық отбасы америкалықтардың бүгінгі өміріндей тіршілік етсе, технологияны сондай қарқынмен пайдаланса, нәтижесінде экологиялық апат болар еді. Бүкіл әлемге гүлденудің ескі әдістерін тарату арқылы біз өркендеуге емес, күйреудің жолына түсіп келеміз. Ресурстары шектеулі әлемде жаңа технологияларсыз жаһандану, әлбетте, жойылады.

Технологиялық инновациялар ешқашан адамзатқа өздігінен, уақыт өте келе келген емес. Біздің ата-бабаларымыз ғасырлар бойы өзгермейтін бірқалыпты, басқаның мүлкін тартып алу арқылы табысқа жететін статикалық қоғамда өмір сүрді. Олар өте сирек жағдайда ғана жаңа байлық көздерін таба алды, бірақ, өкінішке қарай, қарапайым адамды бейнеті ауыр өмірден құтқаруға ешқашан қол жеткізбеді. Содан кейін он мың жыл бойы қарапайым ауылшаруашылық техникасын пайдаланып, одан ортағасырлық жел диірмендеріне және XVI ғасырдағы астролябтарға өткеннен кейін ғана, адамзат қоғамы кенеттен үздіксіз технологиялық прогрестің заманауи дәуіріне кірді. 1760 жылдары бу машинасының өнертабысынан басталып, ол шамамен 1970 жылдары аяқталды. Соның нәтижесінде, біз ата-бабаларымыз ойлағаннан да берекелі өмірге қол жеткіздік.

Мен, әрине, ата-анамыз бен ата-әжелеріміздің ұрпақтары жайында айтып отырған жоқпын. 1960 жылдардың аяғында өмір сүрген адамдар прогресс одан әрі зор қарқынмен жалғасады деп сенді. Олар төрт күндік жұмыс аптасын, есепсіз тұтынылатын арзан энергияны, ай сайын өткізілетін демалыстарды аңсады. Бірақ ол орындалмады. Бізді шынайы өмірден алшақтататын смартфондар негізінде өміріміздің ескі және түсініксіз екенін байқауға кедергі келтіреді. ХХ ғасырдың ортасынан бастап түбегейлі өзгерістер тек компьютерлік сала мен коммуникациялық технологияларға ғана әсер етті. Бұл ата-анамыз қиялындағы болашақты құрастыруда қателесті деген сөз емес, олар автоматты техникалармен жабдықталған болашақты қиялдаудан қателесті десек орынды шығар. Бүгін біздің алдымызда күрделі міндет тұр — ХХІ ғасырды ХХ ғасырға қарағанда бейбіт және гүлденген ететін жаңа технологияларды ойлап табу, содан кейін оны күнделікті өмірге енгізу.

КӘСІПТЕГІ «СТАРТАП» ОЙЛАУДЫҢ МАҢЫЗЫ

Көбінесе жаңа технологиялар жаңа компаниялардың, стартаптардың негізінде туады. Саясаттың негізін қалаушы әкелерден бастап, ғылымдағы ақсүйек орта мен кәсіпкерліктегі «сатқын сегіздік» тобына дейінгі адамдардың шағын топтары түрлі миссияда әлемді жақсы жаққа өзгертуде. Бұл фактінің ең қарапайым түсіндірмесі тек теріс мағынада: үлкен ұйымдарда жұмыс істеу кезінде жаңа нәрсені ойлап табу қиын болса, бұл тапсырманы жалғыз орындау одан да қиын. Енді екі жағдайды салыстырып көрейік. Бюрократиялық құрылым баяу жұмыс істейді және тәуекелден қашқақтайды. Функционалдығы аз ұйымдарда мансаптық өсу үшін белгілі бір мақсатқа жету жолында сапасын жақсартуға жұмыстанудан гөрі жай ғана жұмыстың орындалып жатқаны маңызды болуы мүмкін (Егер бұл сіздің компанияңыздағы жұмыс процесін дәл сипаттайтын болса, сол жерден дереу кетіңіз). Басқа оқыс жағдайда жалғыз данышпан үлкен әдеби немесе өнер туындысын жасай алады, бірақ ол жаңа саланы дүниеге әкеле алмайды. Стартаптар келесі қағиданы басшылыққа алуы қажет: алға жылжу үшін басқа адамдармен қоян-қолтық жұмыс істеу керек, бірақ табысқа жету үшін олардың саны да аз болуы тиіс.

Позитивті түрде қарасақ, стартап — сіз жаңа, жақсы болашақ құру жоспарына сендіре алатын ең үлкен адамдар тобы. Жаңа компанияның басты күші — жаңаша ойлау қабілеті. Компанияның шағын көлемі қызметкерлерге еркін ойлауға мүмкіндік береді және бұл артықшылық тез бейімделуден де маңыздырақ. Бұл кітап бизнесте сіз істейтін жаңа нәрселерге қатысты табысқа жету үшін қойылуы және жауап берілуі тиіс сұрақтар жайында. Бұл оқулық емес, ақпарат жинағы емес. Қолыңыздағы кітап — ойлау қабілетін шыңдайтын жаттығу. Өйткені стартаптың мәні осы: сұрақтар арқылы бар идеяларды сынау және кәсіпті нөлден бастап қайта қарау.

2-тарау

1999 ЖЫЛДАРДАҒЫ ЖАППАЙ АДАСУ

Біздің парадоксалды сұрағымызды қайта еске түсіріңіз: «Сіз үшін айналаңыздағы адамдар көбінесе келісе бермейтін маңызды шындық қандай?» Оған тікелей жауап беру өте қиын. Мүмкін, бізге жауабын табу үшін алдымен қалыптасқан ойлардан бастау керек шығар: айналамыздағылардың барлығы немен келіседі? «Адамдар жеке жүргенде сирек есінен адасады, ал тұтас топтарда, партияларда, халықтар мен ұрпақтарда бұл қалыпты жағдай» деп жазды Ницше өзі есінен адаспай тұрып. Егер сіз көптеген адамдар келісетін сондай адасушылық сенімді, көзқарасты анықтай алсаңыз, сізге оның астарында не жатқанын, яғни оған қарама-қарсы шындықты табу қиындық тудырмайды.

Мысал ретінде жай ғана мына болжамды алайық: компаниялар ақшаны жоғалту үшін емес, ақша табу үшін жұмыс істейді. Бұл кез келген адамға түсінікті логика болып көрінуі мүмкін. Бірақ 1990 жылдардың аяғында бұл көпшілікке соншалықты түсінікті болмады. Ол кезде кез келген, тіпті ең үлкен шығындар да жаңаша, жақсы болашаққа салынған инвестиция ретінде қабылданатын. «Жаңа экономика» дәуірінде мұндай көрсеткіштер қарапайым табысқа қарағанда қаржылық табыстың әлдеқайда беделді және жетілдірілген өлшемі болып саналды.

Әдетте, жалпы қабылданған идеялар бізге дұрыс емес және расталмаған болып көрінеді. Оларды ой таразысына салып, ара-жігін ажыратып қарағанда көбінің қате екені белгілі болады. Біз оларды бірден «көпіршіктер» деп атаймыз. Бірақ көпіршік жарылғаннан кейін де, бұрмаланған қабылдау ешқайда өзгертіп кетпейді. 90-жылдардағы Интернет-мания 1929 жылғы апаттан кейінгі ең үлкен көпіршік болды. Сол жағдайдан алған сабақ бүгінгі таңдағы технологияның барлық дерлік идеялары туралы түсінігімізді қалыптастырады және бұрмалайды. Сондықтан егер сіз шындыққа жетуге алғашқы қадам жасағыңыз келсе, алдымен бұрыннан келе жатқан шындыққа күмәнмен қараңыз.

1990 ЖЫЛДАРДАҒЫ «КӨПІРШІКТІҢ» ҚЫСҚАША ТАРИХЫ

Өткен ғасырдың 90-жылдары жақсы имиджге ие. Біз оларды өркендеу мен оптимизмнің онжылдығы деп еске түсіреміз. Негізі оның соңы Интернет-буммен және кейіннен дотком көпіршіктің күйреуімен аяқталған. Бірақ, шын мәнінде, бұл жылдар біздің сағынышқа толы естеліктеріміздей қуанышқа толы емес, тіпті түсініксіз. Өкінішке қарай, біз онжылдықтың соңында 18 айлық дот-ком маниясының бүкіл жаһанды шарпығанын әлдеқашан ұмытып кеттік.

1990 жылдар 1989 жылдың қарашасында Берлин қабырғасының құлауынан туындаған эйфориядан басталды. Рас, бұл қуаныш ұзаққа бармады. Онжылдықтың ортасында АҚШ экономикалық құлдырауға ұшырады. Рецессия2 1991 жылдың наурызында ресми түрде аяқталды, бірақ экономиканың қалпына келуі баяу жүрді және жұмыссыздық 1992 жылдың шілдесіне дейін жалғасты. Соның салдарынан өндіріс дағдарысқа дейінгі деңгейге жете алмады. Қызмет көрсету экономикасына көшу ұзақ және азапты түрде өтті.

1992 мен 1994 жылдарда жалпы жағдай нашарлады. Кабельдік арналар Могадишодағы америкалық солдаттардың мәйіттерін үздіксіз көрсетті. Жаһандану және Америка Құрама Штаттарының жаһандық бәсекелестікте аман қалу мүмкіндігі туралы жалпы алаңдаушылық күшейіп, жұмыс іздеуде адамдар Мексикаға көбірек назар аудара бастады. Осы жасырын қоғамдық пессимизм АҚШ-тың 41-президенті Джордж Буштың 1992 жылғы сайлауда орнынан айырылып қалуының, ал Росс Пероның сайлаушылардың 20%-ға жуық дауысын жеңіп алуының басты себебі болды. Бұл 1912 жылы Теодор Рузвельт тағайындалғалы бергі «үшінші күштер» АҚШ-тың өкілдері үшін ең жақсы нәтижені көрсетті. Танымал Nirvana тобы, гранж стиліндегі музыка, героинге тәуелділік сынды тенденциялардың өршуі жарқын болашаққа деген ешқандай үміттің жоқ екенін көрсетті.

Силикон алқабында да дағдарыс пен қараңғылық орнады. Жапония жартылай өткізгіштер нарығы үшін болған бәсекелестік шайқаста біржақты жеңіске жеткендей болды. Интернетті жаппай тарату дәуірі әлі де келген жоқ. Бұл пайдаланушыға ыңғайлы браузерлердің болмауына байланысты ішінара Интернетті коммерциялық пайдалануға 1992 жылдың соңына дейін шектеу қоюдың салдарынан болды. Бір қызығы, мен 1985 жылы Стэнфорд университетіне алғаш келгенімде студенттер арасында ең танымал мамандық компьютерлік технология емес, экономика болды. Компьютерлік технология кампус тұрғындарының көпшілігіне әйгілі экзотикалық немесе тіпті провинциялық артта қалудың белгісі ретінде көрінді.

Интернет бұл көзқарасты түбегейлі өзгертті. 1993 жылдың сәуір айында әлемге Mosaic браузері ұсынылып, барлығына Интернетті қолдануға және оған кіруге жол ашты. Көп ұзамай Mosaic Netscape болып өзгертілді. Нәтижесінде, Netscape 1994 жылдың соңында Navigator браузерін шығарды. Ол аз уақытта бұрын-соңды болмаған үлкен танымалдылыққа кенелді. Егер 1995 жылдың қаңтарында ол интернет-браузер нарығының шамамен 20%-ын алып жатса, жыл өткен соң көрсеткіш 80%-ға жетті. Осындай қарқынды өсудің арқасында Netscape 1995 жылдың тамызында компанияның осы уақытқа дейін жеткілікті табысқа жете алмағанына қарамастан, нарыққа IPO ұсына алды. Келесі бес айда Netscape құны бір акция үшін 28 доллардан 174 долларға дейін өсті. Басқа жоғары технологиялық компаниялар да осындай жылдам өсу көрсеткішін көрсетті. Yahoo! 1996 жылдың сәуірінде қор нарығына шығып, акцияларды сатудан 848 миллион доллар табыс тапты. Amazon 1997 жылдың мамыр айында нарықтық құны 438 миллион долларды құрады. 1998 жылдың көктеміне қарай өз қағаздарын жариялаған жоғары технологиялық компаниялардың әрқайсысының акцияларының құны кемінде төрт есеге өсті. Күмәнданушы топтар мынандай сұрақтың жауабын табуға тырысты: Бұл компаниялардың кірісі Интернет секторына жатпайтын фирмаларға қарағанда анағұрлым жылдам өсіп жатыр ма? Оның жауабы ретінде «нарық есінен адасты» деп қорытындылай салу әлдеқайда жеңіл болды.

Мұндай қорытынды түсінікті болып көрінгенімен, қисынсыз еді. 1996 жылдың желтоқсанында, көпіршік жарылуынан үш жылдан астам уақыт бұрын, Федералды резервтік жүйенің төрағасы Алан Гринспан «қажетсіз жоғары өсу» «актив құнының шамадан тыс өсуіне» әкелуі мүмкін екенін ескертті. Шынында да, жоғары технологияға инвестиция салған инвесторлар осындай қарқынды өсу көрсеткіштеріне риза болғанымен, олардың қалыптасқан жағдайды саналы түрде біліп-білмегенін анықтау қиын. Ол кезде экономиканың қалған бөлігі нашар жағдайда екенін ұмыта салу әлдеқайда жеңіл болды.

1997 жылы шілдеде Шығыс Азияда қаржылық дағдарыс басталды. Кландық капитализм3 орасан зор сыртқы қарызбен бірге Таиланд, Индонезия және Солтүстік Кореяның экономикасын апат шегіне жеткізді. Содан кейін 1998 жылдың тамызында рубльдің құлдырауы басталып, Ресей созылмалы қаржылық тапшылықтың шырмауында қалып қойды. Ол өз валютасын құнсыздандырды, сонымен бірге қарыздық міндеттемелерін орындай алмады. Америкалық инвесторларды әлемдік аренада 10 мың ядролық оқтұмсықтары бар, бірақ шоттарында бір тиын ақшасы жоқ елдің пайда болуы қатты алаңдатты. Dow Jones индексі бірнеше күн ішінде 10%-дан астам шамада құлдырады.

Осы жерде айта кету керек, негізі инвесторлар бекер алаңдамаған. Рубльдің құлдырауы жаппай тізбекті реакция тудырып, америкалық ұзақ мерзімді басқару капиталына ие хедж-қор4 LTCM-ді құлдыратты. 1998 жылдың екінші жартысында LTCM хедж-қоры 4,6 миллиард доллар қаржысын жоғалтты. Оның әлі де шамамен 100 миллиард доллар қарызы қалды. Бірақ содан кейін Федералдық резерв араласып, қорға ауқымды қаржылық қолдау көрсетті және жүйелі күйреуді болдырмау үшін пайыздық мөлшерлемелерді бірден төмендетті. Сол кезде Еуропада да салыстырмалы тұрғыда жағдай жақсы болмады. 1999 жылдың қаңтарында айналымға енгізілген бірыңғай еуропалық валюта үлкен күмән мен дағдарыс тудырды. Валюталық саудаға енген алғашқы күні еуро 1,19 долларға дейін көтерілсе, келесі екі жылда ол 0,83 долларға дейін төмендеді. 2000 жылдардың ортасында «Үлкен жетілік» елдерінің ірі банктері миллиардтаған долларлық интервенциялар арқылы еуро валютасын қолдауға мәжбүр болды.

Осылайша, 1998 жылдың қыркүйегінде жарылған қысқа мерзімді дотком көпіршігі мына әлем осы уақытқа дейін жұмыс істеп келе жатқандардың бәрі де жарамсыз екенін көрсетті. Ескі экономикалық үлгі жаһандану алға қойған жаңа сынақтарға төтеп бере алмады. Бізге болашақты жақсы жағынан жақсарту үшін үлкен көлемде жұмыс істей алатын нәрсе қажет болды. Осылайша, жанама дәлелдерге сүйене отырып, «жаңа интернет экономикасы» одан әрі дамытуды қамтамасыз етудің жалғыз жолы болды.

МАНИЯ: 1998 ЖЫЛДЫҢ ҚЫРКҮЙЕГІ — 2000 ЖЫЛДЫҢ НАУРЫЗЫ

Дотком маниясы жаппай белең алғанымен, өте қысқа болды. Ол 1998 жылдың қыркүйегінен 2000 жылдың наурызына дейін бар болғаны 18 айға созылды. Бұл кезде Силикон алқабы өзінің алтын «қарқынын» бастан өткеріп жатты: ақша барлық жерден құйылды және оларды игеруге ұмтылатын жігерлі, сенімді кейіпкерлердің жетіспеушілігі де болмады. Апта сайын ондаған жаңа стартаптар жобаның іске қосылуына орай ұйымдастырған кештердің сән-салтанаты жағынан бір-бірінен асып түсуге тырысты (айта кету керек, жаңадан бастаған бизнесмендердің ішінде алға қойған жоспарларын сәтті жүзеге асыруын тойлаған стартаптар саны әлдеқайда аз еді). Болашақ миллионерлер (қағаз жүзінде) мыңдаған долларлық кешкі асқа тапсырыс беріп, оны стартаптарындағы үлестері бойынша төлеуге тырысты. Бір таңғаларлығы, кейде олардың қолынан бұлай істеу де келді. Сол кезде адамдардың көпшілігі жаңадан ашылып жатқан стартапқа қосылу, тіпті оны басқару үшін өздерінің бұрыннан бар жақсы төленетін тұрақты қызметтерін тастап кетіп жатты. Мен 1999 жылы бірден алты компанияны басқарған 40-тан асқан магистратура студентін білетінмін (Әрине, әдетте қырық жаста әлі магистрант студент болудың өзі жөнсіз көрінеді. Ал бір уақытта ондаған жаңа компанияны бірден ашу және оны басқару — бұл нағыз ақылсыздық. Бірақ 1990 жылдардың соңында көпшілік бұл комбинацияның жұмыс істейтініне сенді). Егер аздап ойланатын болса, кез келген адам осындай ақылсыз манияның тұрақсыздығын түсіне алатын еді. «Ең табысты» компаниялар осындай бизнеске қарсы модель сияқты нәрсені жүзеге асырып, неғұрлым белсенді өсуге тырысса, соғұрлым көп ақша жоғалтты. Бірақ сіз адамдарды музыканы естігенде бірден билеп кетті деп айыптай алмайсыз ғой. Компанияңыздың атына қарапайым com әріптерін қосу арқылы бір түнде нарықтық құныңызды екі есе арттыруға болатын уақытта осындай иррационалдық түсінікті де еді.

PayPal МАНИЯСЫ ҚАЛАЙ ЖАСАЛДЫ?

1999 жылдың аяғында PayPal-ды басқарған кезде мен үнемі қорқатынмын. Біздің компанияға сенбегендіктен емес, Силикон алқабындағылардың бәрі де кез келген нәрсеге сенуге дайын болып көрінуі мені қорқытты. Барлық жерде басшылар алдымен жаңа стартаптар ашты, содан кейін оларды жапты және олар бұл жағдайға қалыпты күнделікті жағдай ретінде қарайтын. Бірде бір танысым маған өз компаниясының жоспарлы IPO-сын стартапты тіркемей тұрып, қонақ бөлмеде қалай жасағанын айтып берді және ол мұнан біртүрлі нәрсені мүлдем байқамады. Мұндай кезде керісінше ақылға қонымды шешімдер өте оғаш көрінетін.

Бірақ PayPal-дың кейіннен дотком көпіршігінен кейінгі скептиктер «таңғаларлық» деп қарайтын үлкен миссияны алға қойды — АҚШ долларын алмастыра алатын жаңа интернет валютасын жасағысы келді. Біздің бірінші өніміміз бір PalmPilot-тан екіншісіне ақша аударуға мүмкіндік беретін бағдарлама болды. Өкінішке қарай, оны «1999 жылғы ең нашар кәсіпкерлік идеялардың» ондығына қосқан тілшілерден басқа ешкім біздің бағдарламамызды пайдалана алмады. Ол кезде, әрине, PalmPilots нарыққа оғаш күйде көрінді. Бірақ электронды пошта күнделікті өмірге ене бастағанда біз ақшаны электронды түрде жіберу және алу әдісін ойлап табуды қажет деп шештік.

1999 жылдың күзіне қарай біздің электронды төлем бағдарламамыз жақсы жұмыс істеді: кез келген адам сайтқа тіркеліп, еш қиындықсыз ақша аудара алды. Бірақ өнімді пайдаланатын тұтынушылар жеткіліксіз болғандықтан, база тым баяу кеңейіп, шығындар өсті. PayPal қалыпты түрде дұрыс жұмыс істеуі үшін пайдаланушылардың басты саны, кем дегенде миллион адамға жету керек еді. Жарнама сол кезде тым тиімсіз болды және шығындарды ақтамады. Ірі банктермен жасалған келешегі зор келісімдер бірінен соң бірі сәтсіз аяқталды. Сондықтан жүйеге қосылғаны үшін пайдаланушыларға біз ақша төлейміз деген шешімге келдік.

Біз әрбір жаңа жазылушыға 10 доллар төледік. Ол досын жүйеге қосылуға көндірген сайын тағы сондай 10 доллар алды. Бұл бізге жүздеген мың жаңа тұтынушыларды тартуға мүмкіндік берді, олардың саны экспоненциалды5 түрде өсуін жалғастыра бастады. Әрине, біздің тұтынушыларды тарту стратегиямыз біз үшін ұтымды емес: адамдарға өзіңіздің тұтынушыларыңыз болуы үшін ақша төлеген кезде, тұтынушылардың экспоненциалды өсуі, сөзсіз, шығындардың сол шамада бірдей өсуіне әкеліп соқтырады. Шығындарды елемеу сол кездегі Силикон алқабына тән әрекет болған. Бірақ біз тұтынушыны тарту үшін жұмсалған осындай үлкен шығындарымызды өте орынды деп санадық. Өйткені үлкен пайдаланушы базасы бар PayPal келешекте оңай пайда әкеліп, әрбір тұтынушылық транзакция үшін шағын комиссия алатын болады.

Бұл мақсатқа жету үшін қосымша қаржы қажет екенін түсіндік.