Дамира Өмірзаққызы Ибрагим

АДАМЗАТТЫҢ АСЫЛ ТӘЖІ Мұхаммед өмірі

(саллаллаһу аләйһи уә сәлләм)

МЕККЕ және МӘДИНА КЕЗЕҢДЕРІ

Алматы, 2024

Адамзаттың ардақтысы

Біз, бәріміз де Құдайдың құлы, Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) үмбеті болғанымыз үшін ерекше шүкіршілік етсек керек?! Біздің пайғамбарымыз – Алланың соңғы елшісі әрі ең сүйікті құлы, бүкіл әлемге түсірілген Құран кітаптың иесі. Олай болса, Мұхаммед пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) – күллі ғаламның пайғамбары екендігі даусыз.

Алланың құдіретімен айрықша жаратылған жанның туғаннан өмірден өткенге дейінгі өмірбаянын әрбір мұсылман көкірегіне түйіп, көзінің қарашығындай сақтай білсе, нұр үстіне нұр болары хақ. Өйткені ардақты Пайғамбарымыз адам баласына аса қажетті екі дүниенің пайдасы мен зиянын жібекке тізген меруерттей етіп мөлдіретіп толғап айтқан. Мұхаммед пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) киелі сөздерінің әр лебінен шипа, пенденің ауыр жолына тура бағыт-бағдар сайрап тұр. Осы саладағы олқылығымызды толтырарлықтай дер кезінде сияр кітабын (Мұхаммед пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өмірбаяны) жазған Дамира Өмірзаққызы Ибрагимге ризамыз.

Бірінші бөлім «Мекке кезеңі» деп аталып, керемет жанның қалай өмірге келгені, ата-анасы, туған-туысы кім еді, сол кездегі араб халқының ішкі-сыртқы жағдайы қалай еді, мұның бәрі аталған еңбекте тұтас қамтылған.

Ұлы жан тумай тұрып әкесі – Абдулла қайтыс болса, анасы – Әмина алты жасында көз жұмады, содан атасы – Әбділмүттәліптің тәрбиесінде өскен. Мұхаммед пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) ата-бабасының арасында қасиетті жандар көп болған, олардың ішінде Ибраһим (аләйһис-сәлам), Исмайыл (аләйһис-сәлам) секілді ірі тұлғаларды, одан бері Құсай мен Әбділмүттәліпті де атар едік.

Әзірет Мұхаммедке (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қырық жасында пайғамбарлық қонды, Құран кәрім түсті. Бұл ғажайып жағдайлар Дамираның кітабында табиғи, әдемі суреттелген. Алланың шын сүйген құлына аян келе бастағаннан оның қасында болған – жан жары Хадиша еді, ол пайғамбарымызға шын жанымен дем беруші, жәрдемші, жанашыр бола білді.

Ал, екінші бөлім «Мәдина кезеңі» деп аталады, пайғамбарымыздың осы аталған қалаға орналасуы, мешіт салуы, алғашқы азан, Умра сапары, Бәдір шайқасы, Меккенің алынуы, т.б. көптеген келелі мәселелер қарастырылған. Осының бәрінде Мұхаммед пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) терең ақылдылығы, ұстамдылығы, кішіпейілділігі, парасаттылығы жан-жақты көрінеді, әр қырынан шебер әңгімеленеді.

Дамираның аталған еңбегі алғаш үш мың данамен жарық көрген еді, кітап қалай шықты, солай тарап кетті, бұл – жұмыстың құндылығын көрсетеді. Көпшіліктің ұсынысы бойынша, кітап бірнеше басылыммен қайтадан шықты. Бұған біз шын жүрегімізбен қуанамыз, бұл біздің елдің талғамының өсіп, ой-өрісінің жетілгендігін көрсетеді.

Бір ескерер мәселе, пайғамбарымыздың «Мұхаммед» деген атының өзі жан баласы қызығарлық «мақтаулы» деген мағынаны береді. Бұл жөнінде біз сөз етіп отырған кітапта былай делініпті: «Дүниенің сұлтаны – пайғамбарымыз туылған сәтте атасы Әбділмүттәліп Қағбаның жанында Құрайыштың ақсақалдарымен бірге әңгіме-дүкен құрып отырған. Сүйінші хабар оған жетті... Торсық шеке немересін құшағына ала салып емірене аймалады... Ұлы Әбу Тәліпке ұстатып тұрып: «Осы баланы саған аманат еттім, мәртебесі биік, ерекше құрметке бөленетін жан болады», – деді. Шаранаға ат қою құрметі атасына берілді, атасы ойланбастан: «Мұхаммед болсын», – деді. Арабтарда жаңа туған сәбиге ата-бабаларының атын қою рәсімі ежелден бар, көпшіліктің «Неге аталарымыздың бірінің атын қоймадың?» – деген сауалына атасы: «Ұлымның өмірінің ғибратты да баянды болып, Алла тарапынан да, адамдар тарапынан да мақтауға лайық болғанын қалаймын», – деп жауап берді...»

Осы кішкентай ғана үзіндінің өзінен пайғамбарымыздың туа салып жұрттың назарына іліккенін көреміз.

Мұхаммед пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бүкіл тірлігі адам баласына үлгі-өнеге, ғылымға толы. Бұл Алланың нұры жауған киелі жанның істеген әрбір ісі, сөйлеген әрбір сөзінде (хадис) мүлтік жоқ таза, айрықша шындығымен ерекшеленеді. Дамираның осы біз сөз етіп отырған екі том дүниесі мүбарак жанның адам қызығарлық сыртқы сұлу бейнесін, ішкі жан тазалығын барынша қаз-қалпында қазақтың айшықты тілімен жеткізуге тырысқаны көрініп тұр. Бұл еңбекті оқи отырып, пайғамбарымыздың биік пайым-парасатына, алғырлығына, ақылының түпсіз тереңдігіне, досына адалдығына, әсіресе, сабырлылығына дән риза боласыз. Мысалы, Бәдір соғысында қасында азғана сахаба, қару-сайманы да мардымсыз, көлік те жоқтың қасы. Жасанған, мұздай қаруланған, өзінен бірнеше есе көп жауға қарсы тұру қандай қиын. Бұл жағдайды оқып отырып, біз күйіп-пісіп жанымызды қоярға жер таппадық, ал Мұхаммед пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) болса, өзін салмақты да сабырлы ұстайды, өзім білем, «айттым бітті, кестім үзілді» деп тұрған жоқ, қайта жолдастарымен ақылдасып, қиын істің түйінін оңай шеше білді. Алланың арқасында алынбайтын қамалды алды, жеңілмейтін жауды жеңді. Жұрт айтса сенбейтін даңқты жеңіске ие болды.

Біз әлімсақтан бері мұсылман халықпыз, Құдайдың құлы, Мұхаммед пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) үмбетіміз, ол – анық дүние. Ата-бабамыз Ислам дінін құрметтеп, баласын сүндеттеп, ақ некесін ардақтап өткен. Осы орайда Бұқар жырауға құлақ ассақ, ол:

Бірінші тілек тілеңіз,

Бір Аллаға жазбасқа.

Екінші тілек тілеңіз,

Ер шұғыл пасық залымның

Тіліне еріп азбасқа.

Үшінші тілек тілеңіз,

Үшкілсіз көйлек кимеске.

Төртінші тілек тілеңіз,

Төрде төсек тартып жатпасқа.

Бесінші тілек тілеңіз,

Бес уақытта бес намаз,

Біреуі қаза болмасқа!

Кешегі өткен көзі қарақты жанның бәрі де Алланы – бір, пайғамбарды – хақ деп білген. Бұлар тілімен ғана емес, ділімен де нағыз Хаққа берілген шынайы мұсылмандар еді. Біз бұл аталарымыздың өлең-жырларынан да, үлгілі мінез-құлқынан да үйренуге тиіспіз.

Біздің ауыз әдебиетіміз де Алланың бірлігін жырлайды, осыған қарап халқымыздың шынайы мұсылман болғандығына көңіліміз орнығып, көзіміз жеткендей болады.

Дамира өз кітабында Пайғамбарымыздың мұғжизаларының («Құран кәрім», «Миғраж», «Құбыланың өзгеруі») кереметтігін де түсінікті тілмен әдемі баяндаған. Ол жан-жақты ізденген, көп оқыған, пайғамбарымыздың «Бесіктен бейітке дейін ғылым үйрен» деген өсиетін ұстанған, ары да, жаны да таза жан екен. «Адамзаттың асыл тәжі» еңбегінің ендігі жерде ел-жұрты оқып қызығын көрсін, Алла еңбегін жандырсын, алдағы жақсы істеріне де сәттілік тілеймін.

Сәрсенбі Дәуітұлы

Филология ғылымының докторы,

Д.А.Қонаев атындағы университеттің

профессоры, Жазушылар одағының мүшесі.

Кітаптың бірінші басылымы жайында баспасөз бетінде жарияланған пікірлер

«Адамзаттың асыл тәжі» кітабында пайғамбардың өмірі өте жатық, келісті тілмен баяндалғанын ерекше атап өткім келеді. Мұхаммед пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өміріне қатысты, Ислам жолындағы табанды күрестеріне байланысты тарихи деректерді мол келтіруімен кітап аса бағалы еңбек болып отыр. Туындыгер Құран кәрімге қатысты көл-көсір еңбектерді ақыл-ой сүзгісінен өткізген. Әсіресе түркі тіліндегі шығармаларды ыждаһатпен оқығанын көреміз. Осы қос томдық еңбекте Мұхаммед пайғамбардың кемеңгер тұлғасы, адамгершілік болмысы, асыл қасиеттері, тұрмыс-тіршілік жолындағы істері, қимылдары жан-жақты суреттелген.

Өз басым кітапты оқығанда Мұхаммед пайғамбарды (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) көз алдымда жүргендей сезімге ие болдым. Мұхаммед пайғамбардың қою қара шашы, күмістей ақ маңдайы, нұр көзі, мүбәрак денесінің хош исі – бәрі-бәрі жадымда, жүрегімде. Тіпті Мұхаммед пайғамбардың ең соңғы «Ұлы Досқа» қауышамын деген асыл лебізін қазір естіп тұрғандаймын. Оқымысты қарындасымыз Дамира Алланың арыстанын мейлінше терең қабылдаған болуы керек, оқырманның жүрегін толғатып тебірентеді.

Еңбектің танымдық, тарихилық және руханилық мәні өзгеше.

Серік Негимов,

Филология ғылымдарының

докторы, профессор, жазушы

Әлемдегі 100 ұлы адамды іріктегенде, ең бірінші орынды Мұхаммед пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) иеленіпті. Адамдардың пайғамбары Мұхаммед (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жайында қалам тербеген автордың бұл еңбегі үлкен ерлік. Ақиқаттың ақ жолымен жүрген пайғамбардың өмірін оқып отырып, оқырман мына өмірдің жалғандығын, не үшін өмір сүру керектігін түсінеді. Кітапта әділеттіліктің, адамгершілік қасиеттердің шынайы жазылғаны соншалық – бойыңда тек жақсы қасиеттердің, мінез-құлықтың қалыптасуына мән бере бастайсың. Әсіресе жүрегі Алла деп соққан жанға бұл кітаптың берері көп.

«Адамзаттың асыл тәжі» адамдарды пайғамбардай көркем мінезді, жаны нәзік, сабырлы, мейірімді, жомарт, әділетті, шыншыл болуға тәрбиелейді.

Берікбай Сағындықұлы,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың профессоры,

филология ғылымдарының докторы

Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жайында қазақ тілінде түсінікті етіп жазылған кітап бірен-саран ғана болатын. Сол кеңістікті Дамира екі томдық кітабымен толтырды. Мен айтар едім, кітап кез келген оқырманды бей-жай қалдырмайды. Себебі қарапайым, түсінікті тілмен жазылған кітапта қызықты фактілер келтірілген. Бұл кітап сонысымен кұнды.

Асылан Жақсылықов,

Филология ғылымдарының докторы, профессор

Ғибрат ғұмыр

Адамзаттың асыл тәжі, екі дүниe пайғамбары, Алланың сүйікті елшісі – Мұхаммед пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) екендігі даусыз.

Ол өзіне дейінгі бүкіл пайғамбарлардың жоғары қасиеттері мен ұлы жолын жалғастырушы, толықтырушы әрі тамамдаушы ретінде келді.

Ол келмес бұрын дүниенің халі мүшкіл, адамзат өмірі түнекте болатын.

Оның нұры күллі ғаламға сәуле боп төгілді. Мұхаммед пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) келуімен көңілдерді перделеген қараңғылық серпіліп, саналарды тұмшалаған тұман сейілді. Иман кәусарына қаныққандар жаратылыстың мәнін ұға бастады.

Небары жиырма үш жыл ішінде Ол екі дүниeдe өшпейтін, өлмейтін киелі мұра қалдырды. Арадан он төрт ғасыр өтсе де, Оның мирасын жүрек түкпірінде сақтаған түрі мен тілі басқа бір жарым миллиардтан астам үмбетінің қатары күннен күнге көбейе түсуі – осының айғағы. Оның үмбеті күн сайын есімін атап, Оған салауат айтып қана қоймай, өмір жолын, мінез-құлқын өнеге етіп келеді.

Әрбір адам өз бойынан табылуын қалайтын сабыр, ұстамдылық, қанағат, дархандық, кішіпейілділік, батылдық сияқты көркем мінез-құлықтар бар. Бұл – адамды нағыз адам ететін асыл қасиеттер. Ардақты қасиеттердің, әсем мінез-құлықтың барлығы бойынан табылатын өнегелі тұлға – екі дүние пайғамбары Мұхаммед (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) екендігіне шүбә келтірмейтініміз ақиқат. Оның жоғары керемет көркем мінез-құлық иесі екендігі Алла тағаланың қасиетті кітабы Құранда былайша сипатталады: «Шүбәсіз, сен теңдесі жоқ ұлы көркем мінез-құлыққа иесің» («Қалам» сүресі,4-аят).

Құран «Шүбәсіз, Алла елшісінде сендер үшін әрі Аллаға және ақырет күніне бар үмітін артқан (Алланы және ақырет күнін жан-тәнімен қалайтын) һәм Алланы көп еске алып, Оған көп құлшылық ететіндер үшін қай жағынан алсақ та, теңдессіз үлгі-өнеге бар» («Ахзаб» сүресі, 21-аят) деу арқылы барша мұсылмандарды Одан өнеге алуға үндейді. Шындығында да, оның парасат-пайымы, өмір жолы, сөзі мен әрбір әрекеті – біз, мұсылмандар үшін таптырмас үлгі. Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өзі де «Мен тек жоғары көркем мінез-құлықтың үлгісін көрсету үшін жіберілдім» деп, бұл дүниеге келу мақсатын нақтылай түседі.

Оның мінез-құлқын Алла тағала мадақтаған. Өзіне дейінгі діндерді тамамдап толықтырушы Исламның негіздері жазылған Құранды түсірген кезде, ондағы айтылғандарды іс жүзінде адамзатқа паш ету үшін Алла тағала Мұхаммед пайғамбарды таңдаған. Құранда баяндалған ғажайыптардың бәрін Пайғамбарымыздың өмірі дәлелдей түседі. Пайғамбардың айнымас серіктері, сахабалар Айша анамыздан Мұхаммед пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) мінезі жайлы айтып беруін өтінгенде, ол: «Сендер Құранды оқыған ба едіңдер? Оның мінез-құлқының өлшемі – Құран ғой», – деп жауап берген екен.

Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өмірі барша әлеуметтік және қоғамдық топтың өкілдері үшін өнегеге толы. Айталық, әрбір дәулетті адам һижретінен1 бірнеше жылдан кейін бүкіл Арабстанға әкім болып, молшылыққа кенелген, алайда бар дүниесін кедей-кепшікке үлестіріп берген Пайғамбарымызды өнеге тұтуы керек.

Жанашыр ешкімі жоқ, халі мүшкіл, бауыр-туысы тастап кеткен жарымжан кісілер, Меккеде адам айтқысыз азаптарға душар болып, өз ағайындарынан жәбір көрген Пайғамбарымызды есіне алып, қиыншылыққа мойымауы тиіс.

Тәрбиеші, ұстаздар мешітінің ауыз бөлмесінде бүкіл жауапкершілігін өз мойнына алған шәкірттеріне дәріс беріп, тәрбиелеген шапағатты Пайғамбарымызды әрдайым жолбастаушы деп білгені дұрыс.

Ал әрбір шәкірт Алладан түскен Құранды Жәбірейіл періштенің құзырында отырып оқып-үйреніп, іске асырған Алла Расулынан өнеге алуы керек.

Әрбір жеңімпаз әскербасы, саны аз әскерімен ұлы жеңістерге қол жеткізген, Меккені алған тұста кішіпейілдігінен басын барынша иген Пайғамбарды үлгі етуі қажет.

Әрбір саудагер жұбайы әзіpeт Хадишаның саудасына көмектесіп, сауда-саттықта қара қылды қақ жарған әділ Пайғамбарымыздан сабақ алғаны дұрыс.

Жетімдіктің зардабын тартқан әрбір адам ана құрсағында әкесінен, алты жасында аяулы анасынан айырылып тұл жетім қалған Расулалланың2 өмірін өнеге тұтуы керек.

Әрбір жасөспірім намыс пен әдептің үлгісі, шыншыл да турашыл Мұхаммед пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өмір жолын үлгі деп білсін.

Халыққа уағыз айтып, адалдыққа насихаттайтын әрбір адам мешітте сахабаларына шешен де көркем тілімен ақиқатты ұғындырған, тура жолға бағыт сілтеген, дүйім жұртты ұйытқан Алланың сүйікті құлы Мұхаммедтен (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өнеге алғаны дұрыс.

Біз, бақытты ұрпақ екі дүние пайғамбары Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) үмбеті болуды нәсіп еткен Аллаға мың да бір шүкірімізді айтып, пайғамбар жолынан адаспауды, оның шапағатына бөленуді тілейміз. Өйткені адамзат Оны тануға мәжбүр.

Оны танып-білмей, өмірлік принциптерінен үлгі алмаған жағдайда рухтар семіп, өмірден түңілу пайда болады.

Айналамыздағы қаптаған проблемалардан арылудың, тынығудың бірден бір жолы – рухқа иман нәрін егу.

Осынау ұлы тұлғаның өмірі жайлы қалам тарту – бақытты міндет. Қазақ деген ғажап халықтың руханиятын асқақтатуға, ұзақ жылдар бойы ұмыттырылмақ болған ұлттық құндылықтарымызды жаңғыртуға тамшыдай да болса үлес қосу – қасиетті борыш.

Қолжазбаны ең алғаш оқып шығып, «Жұлдыз» журналында екі жыл бойы үзбей жариялануына мұрындық болған жазушы- ғалым Мұхтар Мағауинге, кітаптың алғысөзін жазып, әрдайым ағалық ақылын аямаған Д.Қонаев атындағы гуманитарлық университеттің профессоры, ғалым Сәрсенбі Дәуітұлына, қолжазбадағы аяттар мен хадистерді, тарихи мәліметтерді ғылыми сараптамадан өткізіп, мақұлдаған Қазақстан Мұсылмандары Діни Басқармасына шексіз алғыс айтамын.

Имандылық бастауы – дін десек, мәдениет – діннің бір тармағы. Дін мен ділді нығайту мақсатымен дайындалып, оқырман қолына тиіп отырған кітаптың рухани кем-кетікті толтыруға пайдасы тиіп жатса, еңбектің ақталғаны.

Осы туындының жарыққа шығуына септігі тиген баршаға алғысымды білдіріп: «Уа, құдіреті күшті Жаратқан Алла! Жер жүзіне тыныштық, адамзат баласына иман байлығын нәсіп ет. Елімізді шарапатыңмен есірке. Екі дүниеде халқымыздың жүзін жарқын етіп, әзіpeт Мұхаммедті (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) шапағатшы қыл. Әмин!» – деп аяқтағым келеді.

Дамира Өмірзаққызы Ибрагим

---

МЕККЕ КЕЗЕҢІ

I Бөлім

Пайғамбарымыз дүниеге келгенге дейінгі тауарих

Жалпы әлемнің және адамзаттың халі

Біздің заманымыздың алтыншы ғасыры аяқталуға жақын.

Бұл ғасыр – адамзат әлемінің күпір мен азғындық атаулыға құшақ жайған заманы. Күштінің әлсізді қанауы, дәулеттінің жарлы-жақыбайға әңгір таяқ ойнатуы осы шақтың үлесіне тиген.

Әзіpeт Мұхаммедке (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) пайғамбарлық түскенге дейінгі жалпы жер жүзінің және адамзаттың руханиятының деңгейін білуде пайда бар. Сонда ғана Расулалланың адамзат баласын қалайша рухани, пікір түнегінен, саяси шытырмандардан және қоғамның қою қараңғылығынан, азғындықтан аз уақыт ішінде алып шыққанын бағамдай аламыз.

Ол тұстағы ең мықты мемлекеттер: Византия, Иран, Мысыр, Үндістан, Александрия, Месопотамия, Қытай, т.б. еді.

Бұл елдердің қай-қайсысында да:

1. Дұрыс наным-сенім жүйесі жоқ болатын.

Белгілі бір таухид сенімнің болмауы адамзат руханиятын шөктіргені сондай – азғындықтың небір түрі етек алып, адамдардың адам атауынан басқа қасиеттері жойылып біткен-ді.

Барша болмыстың Жаратушысы бар екенін біле тұра, адамдар табиғат құбылыстарына табынып, Алланың әміріндегі жер мен көкке, жұлдыздарға, Ай мен Күнге сиынып, рухтан ада тақтай мен тастардан жасалған пұттарға сәжде жасайтын.

Адамзат баласының ар-ұжданы, рухы Аллаға иманнан мақұрым қалғандықтан, «Барша жаратылыс – иләһи құдіреттің нәтижесі» деуді білмей әбден адасқан, ақылды орынды қолданбау салдарынан көз байланып, көңілдер тұмшаланған.

Иман, рух байлығы деген қазыналардан ауылы алыс қалған бұл байғұстар бір сөздің, бір кітаптың жазушысы, ойлап шығарушысы болатынын, кішкентай иненің де ұстасыз жасалмайтынын біле тұрып, мыңдаған сырға толы, керемет жіңішке есеппен жаратылған мына дүниенің Жаратушысы бар дегенге сенбейтіндей дәрежеде парықсыз еді…

Осындай мүшкіл халдегі дүние, тәухид3 сеніміне, Алланың бар және бір екенін паш етіп, соған илануға үндеушіге аса мұқтаж болатын.

Күпірлік пен азғындықтан арылудың жолын көрсетіп, бағытын сілтейтін жолбастаушыға деген қажеттілік, күллі әлемнің пайғамбарға зәрулігі күн өткен сайын сезіле түскен.

2. Барлық жерде адамдар таптар мен топтарға бөлінді

Иләһи өлшемдерден мақұрым адамзат бай-кедей, күшті-әлсіз, қожайын-құл, ақсүйектер мен қаралар болып көптеген топтарға бөлінді. Бай мен кедейдің, билеуші мен бағыныштының арасындағы айырмашылық жер мен көктей еді. Билік басындағылар мен қарапайым халық арасындағы алауыздық шегіне жеткен. Үстем топтағылар қарапайымдарды жансыз заттан төмен көретін.

3. Бұл елдердің қай-қайсысында да құлдыққа алып-сату қағидалары бар еді.

Адам – құрметті, қадірлі тіршілік иесі. Мұның астарына үңілу тек ақиқат иман арқылы жүзеге асады.

Имандылықтан ада, көңілдерін кір шалған сол кезеңнің адамдары адамзаттың жер бетіндегі ең тұғырлы тұлға екенін аңдамақ былай тұрсын, оны алып-сататын мүлікке есептеп, жабайы күйге ене бастаған.

Құлдың айуаннан төмен саналатыны да аз емес. Қожайын құл мен күңіне ойына келгенін жасауға құқылы болған.

Осынша азғындықтан алып шығар тұлғаға адамзат әлемі зәру еді. Бұл қажеттілік күн сайын біліне түсті.

4. Діндер, мәзһабтар арасындағы алауыздық

Христиан дінін ұстанатын елдерде христиандықтың Иса пайғамбар арқылы келген түпнұсқасы, яғни бір жаратушыға сенім жойылып, үштік (үшқұдайшылық – тәслис сенімі) жайлай бастаған-ды.

Дінбасылары Иса пайғамбардың дініне ойдан небір толықтырулар енгізіп жан-жаққа тартып бақты.

Әсіресе, Шығыс Рим империясында дін атын жамылып, зұлымдық пен азапты арттырғандар көбейе түсті.

Иранда сол кездегі үстем дін – маздеизмнен бас тартқандар не діни ғұрыпқа мойынсұнбағандар аяусыз жазаланатын. Көз ою, асу, таспен шөкелеу, ас-сусыз аштан өлтіру дағдыға айналған.

5. Ол дәуірде адамгершілікті ауызға алудың өзі ерсі

Имандылық жоқ жерде адамгершілік туралы сөз қозғаудың өзі ерсі. Ар-намыс аяққа тапталып, нәпсіқұмарлық адамдардың басты машығына айналған. Ұрлық, жезөкшелік, адам өлтіру жайлаған қоғамда адамзат атты ұлы есім жойылғандай. Мысалы, Византия императорының өз қарындасымен үйленуі – азғындық емей не?!

Міне, адамзат – жетім, дүние – мұңлы. Жер жүзі азалы алып алаң іспетті. Адамдар бір-біріне дұшпан, мәнсіз тірліктен жеріп жансыз мақұлық кейпіне енген.

Жолбастаушысы жоқ тұлдыр қоғам ащы өксікке булыққан. Барша әлемді ширктің4, надандық пен күпірдің қара қошқыл бұлты басқан. Дүние осы бұлтты ысырып, сәулеге кенелтетін Нұрлы тұлғаға зәру. Сол бақыт нұры түскенде ғана адамзаттың назырқанған көңілі шалқып, кемерінен тасары, жылаңқылықтың орнын жайдарылық басары сөзсіз еді.

Адамзат та жаратылысының, жалған дүниедегі жолаушылығының мәнін ұғып, Алланы танып, иман келтіріп, ғибадат етудің қажеттілігін түсініп, баянды бақытқа қол жеткізіп, тірліктің тұтқасын ұстар еді.

---

Арабстанның жағдайы

Дүниежүзі картасынан саяси, географиялық және сауда-саттық жөнінен маңызды орын алған Арабстанның да өзге елдерден айырмашылығы қалмаған еді. Мұнда да тіл мен әдебиеттен басқа салалардың бәрінде кері кетушілік, жамандық үстемдік жүргізе бастаған.

Діни ахуал

Наным-сенім мәселесінде анархия белең алып, адамның ақылына сыймайтын небір сенімдер пайда болған.

Халықтың бір бөлігі ештеңеге сенбейтін, тек осы өмірдің қызығын тамашалап қалуды көксейтін. «Өмір адамға бір-ақ рет беріледі, екінші рет тірілу мүмкін емес. Ақыры өлеміз, сондықтан мына дүниеде тояттап қалуға тиіспіз» дейтін олар ойларына келгенін істейтін.

Ардақты Пайғамбарымызға Алладан уахи түсе бастағанда, осындай адамдар жайында Құран кәрімде мынадай аяттар жолданады:

«Ендеше, оларға: «Сендерге өмір сыйлайтын, содан кейін жандарыңды алатын һәм содан соң орнайтындығында еш күмән болмаған қиямет күні бәріңді қайта тірілтіп, (ғарасат майданына) жинайтын бір Алла», – деп, айт. Алайда адамдардың көбі осынау ақиқатты білмейді» («Жасия» сүресі, 26-аят).

Сондай-ақ арабтардың кейбіреуі Аллаға, бір Жаратушының бар екеніне сенетін, бірақ адамдар арасынан пайғамбар шығатынына иланбайтын.

Пайғамбардың адамдар арасынан шыққанына сенбей, бұл ақиқатты ақылдарына сыйғыза алмай, пайғамбар періштелерден ғана шығуы мүмкін деген бұл топтағылардың қисынсыз пікірлеріне Құранның төмендегі аяты жауап береді:

«(Уа, Мұхаммед!) Оларға: «Егер жер бетінде (адамдар секілді) жайбарақат өмір сүріп, періштелер жер басып жүрсе, онда Біз оларға көктен пайғамбар етіп періште түсірер едік», – деп айт («Исра» сүресі, 95-аят).

Арабтардың арасында Аллаға сенгенмен, ақырет күнінің болатынына, өлгеннен кейін тірілуге, жаннат пен жәһаннамның бар екеніне сенбейтін бір топ бар еді. Құран кәрімнің оларға жауабы мынадай:

«Өзінің жаратылысын ұмытып, Бізге: «Сонда, шіріп, жоқ болып кеткен сүйектерге кім жан бітіреді екен?» – деп өзінше мысал келтірді. Оларға: «Ол сүйектерді әу баста кім жаратса, қайта тірілтетін де Сол. Ол қалай жаратуды һәм әрбір жаратылысты толыққанды біледі» («Иәсин» сүресі, 78–79-аяттар).

Енді біреулері пұтқа табынатын. Халықтың ең көп бөлігін құрайтындар да осылар. Тастан, тақтайдан, кейде кәдімгі халуадан өз қолдарымен жасаған пұттарына табынып, онысымен де қоймай былай дейтін:

«Біз оларға тек бізді Аллаға жақындатсын деген ниетпен ғана табынып жүрміз» («Зумәр» сүресі, 3-аят).

Міне, арабтардың көпшілігі қолдарында бар материалдарынан пұт жасап алып, жансыз заттардан медет тілейтіндей бейшаралыққа дейін барды. Жер бетіндегі тәухидтің тұңғыш тұрағы – Бәйтулланы (Қағбаны) осы нанымдарының көрінісі ретінде сансыз пұттармен толтырған-ды.

Исламның кәусарымен сусындап, мұсылман болу бақыты бұйырғаннан соң күллі әлемге қара қылды қақ жарған әділдігімен әйгілі болған әзіpeт Омар жәһилия5 кезеңінде пұттарға табыну турасында басынан өткен оқиғаларды былайша баяндайды:

«Жәһилия кезеңіндегі екі ісіміз есіме түссе, біреуіне қайғырып жылаймын, екіншісіне күлемін. Жылайтыным: сол кезде ақымақтығымыз сондай – әйелдеріміз қыз туса тыжырынып, қыз баладан құтылғанша асығып, бейкүнә, мейірімге мұқтаж шараналарды тірідей көметіндігіміз. Осы қылығымыз есіме түссе, жүрегім қан жылайды. Күлетінім: пұтқа табынатын едік. Әрқайсымыздың үйінің төрінде қолдан жасаған пұттарымыз тұратын. Соларға табынып, құрметтейтінбіз. Сапарға шыға қалсақ, пұттарымыздың бейнесін ұннан немесе халуадан жасап, өзімізбен бірге алып шығатынбыз. Жол ұзап, қарнымыз ашса, табынып, алдында құрдай жорғалаған жансыз халуа-пұттардан кесіп алып жейтінбіз. Осыдан асқан күлкілі оқиға бар ма енді?»

Осынша жағдайларға қарамастан, Арабстанда бір кездері Ибраһим пайғамбар (аләйһис-сәлам) үндеген тәухид дініне – Алланың бірлігіне сенетіндер де бар еді. Қараңғылық, ауа жайылушылыққа мойын бұрмастан, арадан ұзақ уақыт өткеніне қарамастан, тәухидті ұстанғандарға Ибраһим пайғамбар (аләйһис-сәлам) жолымен жүргендер мағынасында «ханифтер» делінетін. Құран кәрімде «ханиф»6 сөзі Ибраһим пайғамбар (аләйһис-сәлам) үшін қолданылған:

«Шынында, Ибраһим яһуди де, христиан да болған емес. Ол жалған сенімдерден іргесін аулақ салып, бір Аллаға ғана сиынып, қалтқысыз мойынсұнған шын мұсылман еді. Сондай-ақ ол мүшріктерден де емес еді» («Әли Имран» сүресі, 67-аят).

Ханифтер пұттардан жиренетін, Алланың бар екендігіне, бірлігіне сенетін. Олардың қатарында Уарақа ибн Нәуфал, Убайдулла ибн Жахш, Осман ибн Хуайрис, Зәйд ибн Амрды атауға болады. Бұлар пұттардың құрметіне ұйымдастырылған салтанатты жиын-жәрмеңкеде халықтың алдына шығып, пайдасы да, зияны да жоқ, жансыз, тілсіз, меңіреу пұттарға сәждеге жығылып, құрмет көрсетудің ақымақтық екендігін айтып жар салған-ды.

Ақылға салып, ойланып, пұттарға табынудың жөн-жосықсыз екенін кейіннен ұғынып, бұл нанымға қарсылық білдіргендер де болған. Солардың бірі – Тайф руының басшысы Умайя ибн Әбу Салт. Ол жәһилия кезеңінде киелі кітаптарды көп оқып, пұтқа табынушылықты тәрк етіп, Ибраһим пайғамбардың (аләйһис-сәлам) дінін қабылдаған.

«Бисмикә Аллаһуммә»7 тіркесін алғаш қолданған да сол. Кейін бұл сөз арабтарға ұнап, Аллаға сенбесе де, кітаптарының, сондай-ақ, кез келген жазбаның басына осылай жазып қоюды жаппай әдетке айналдырған.

Умайя ибн Әбу Салт өлеңдерінде адамдарды дұрыс жолға үндейтін жетекшінің, яғни пайғамбардың қажеттігіне назар аударған. Арабтардың арасынан пайғамбар шығуға тиіс екендігін қасиетті кітаптардан оқып-үйренгендіктен, сол құрметті атаққа өзі ие болғысы келетін. Сондықтан әзіpeт Мұхаммедке (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) пайғамбарлық берілгенде қызғаныштан оны мойындамаған. Тіпті ерегіс пен қызғанышынан Бәдір8 соғысында өлтірілген мүшріктерге, яғни пұтқа табынып, Аллаға серік қосушыларға арнап жоқтау айтқан.

Һижреттің екінші жылы иман келтірместен өліп кеткен Умайя туралы Мұхаммед пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бірнеше хадисі бар.

Мұхаммед пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бір күні Шәрид ибн Суәйдпен бірге келе жатып, сахабадан:

– Сен Умайяның өлеңдерін оқығансың ба? – деп сұрайды.

– Иә, білемін, – деп, Шәрид Умайяның өлеңдерінен бірнеше бәйіт оқып береді. Өлең жолдары әзіpeт Мұхаммедке (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қатты ұнайды. Тағы да оқуын өтінеді. Қасида аяқталғанда Расул Әкрам:

– Умайя мұсылман болуға сәл-ақ қалған екен, – дейді.

Тағы бір мәліметте: «Умайяның өлеңдері иман келтіргенмен, өзі азғындықтан шыға алмапты», – дегені айтылады.

Пұттар

Меккеге ең алғаш пұтты әкелген – Амр ибн Лухай есімді араб.

Амр Шамға барған бір сапарында Мағаб деген мекенге жолай соғады. Осы жерде Нұх пайғамбардың ұрпағы саналатын бір тайпаның пұттарға табынғанын көреді. Қызығушылық жеңіп, сұрастыра келе жергілікті халықтан: «Біз осы пұттардан көмек сұраймыз, сұрағанымызға ие боламыз. Жаңбыр тілесек, жауынға қарық боламыз» деген жауап алады.

Мұнан соң Амр пенделігі ұстап, Меккеге алып кетуге пұт сұрайды. Мағабтықтар оның сөзін жерге тастамай, Хубәл атты пұтты сыйлайды.

Амр Хубәлді Меккеге алып келіп, орнатады. Надан халық бұрын-соңды болмаған әдетті қызық көріп, соған иланып (тілеуіңді орындайды десе илана кететін қара халықтың әдеті емес пе?), пұтқа табына бастайды.

Осыдан бастап пұтқа табынушылық Меккеде кеңінен тарайды. Әр тайпаның өзіне тән пұты болатын.

Құрайыштың ең үлкен пұты – Узза деп аталады.

Әус пен Хазраж руларының Мәнат атты пұты Мекке мен Мәдина арасында Мүшәллал деген жерде тұратын. Кейінірек олар Узза мен Латқа да сиынған. Кәлб тайпасының пұты – Уәд аталатын, Думәтул Жәндал деген жерге орналасқан еді.

Хузәйіл тайпасы – Сууа пұтына табынатын.

Хәмдан алқабындағы Иаук атты пұт – Хәмдан руының тәңірісі еді.

Тай және Мәзхиж тайпаларынікі – Яғус, Химйелилердікі – Нәср аталған.

Бәкір ұлдары мен Кинаналар – Сад атты қолдан жасалған Құдайға құлдық ұратын.

Әр тайпа өз пұтына табынып, жәрдем тілеп, солардың алдында құрдай жорғалайтын. Жансыз, рухсыз, тастан, ағаштан, ұннан, т.б. жасалған бейнелерді қараңғы халық құдіретті санап, соқыр сенімге бой алдырған еді.

Алла Расулы осындай нанымы надандықпен ұштасқан адамдардың санасын сәулелендіру мақсатымен келуге тиіс еді.

Адамгершіліктің аты өшкен

Жәһилия кезеңіндегі Арабстанда адамгершілік атаулы жойылған. Нәпсіқұмарлық шегіне жетіп, құмар, зинақорлық, маскүнемдік, зұлымдық, ұрлық, зорлық, өтірік-өсек кең етек алған.

Әлі жеткен әлсізге әлімжеттік жасап, ұрып-соғатын, ойына келгенін орындататын. Әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ, адам өмірі ойыншыққа айналған. Күштінің айтқаны – заң, дәрменсіз дымын шығармайды. Адамдар мал тәрізді мойындарына қамыт кигізіліп, базарда сатылатын.

Әйелдердің көрген күні айуаннан төмен. Әсіресе, жас күңдер зорлық-зомбылықтың құрбаны боп жатты. Қыздарды сату, зинақорлыққа итермелеу қалыпты тұрмыс қажетіне айналған.

Құранда адам атын ластайтын бұл азғындық әрекеттер жөнінде былай делінеді: «Дүниедегі қу тіршіліктің болмашы пайдасына (бұйым-боқшасына) бола күңдеріңді һәм арын таза сақтауды қалайтын болса, арсыздыққа, (күнәға) әсте итермелемеңдер. Кімде-кім оларды арсыздыққа итермелейтін болса, біліп қойыңдар, олар ықтиярсыз күнәға барғаннан кейін де Алла олар үшін өте кешірімді, ерекше мейірімді» («Нұр» сүресі, 33-аят).

Надандықтың шегінен шыққаны сол, бір әйел бірнеше еркекпен бірге тұра беретін. Онысын үйінің шатырына белгі қадап жария қылатын.

Өгей шешелер күйеуінің дүние-мүлкімен қоса әкеден балаға мирас боп қалатын.

Шөл даланы мекен еткен арабтардың көбісі қыз баласы дүниеге келсе сұмдық санайтын. Әйелі босанған сәтте нәресте қыз болса, ешкімге тіс жарып айтпастан, көрсетпестен тірілей көміп тастайтын немесе терең құдықтарға лақтырып жіберетін. Бұл істерінің дұрыстығын өздерінше сылтау айтып дәлелдеген.

«Бұлар ертең өскен соң жезөкше болып, ар-намысымызды аяққа таптауы мүмкін. Бой жетіп жүзіқара болғанға дейін қанша шығын шығарып, асырап-бағу керек. Оған шамамыз да жетпейді», – деп ақталатын.

Кейде аналарының өздері-ақ босанар күндері таяғанда арнайы шұңқыр қаздырып дайындайтын. Сәби қыз болса, туылған сәтте әлгі шұңқырға тастап, үстін топырақпен жаба салатын. Бауыр еті – баласын бәледей көріп, одан құтылудың ең оңай жолын тапқандарына мәз.

Дүниеге келген мезетте өлтіре алмаса, бес-алты жасқа келгeнде әкелері қыздарын әдемі киіндіріп, қонаққа апаратын кісіше сәндеп ертіп шығатын. Сол бетімен айдалаға жетектеп апарып, алдын-ала дайындалған орға жығып салып, шырқырап тырбанғанына қарамастан көміп тастайтын да, ештеңе болмағандай оралатын.

Ал баласын өлтіруге қимағандар қалың жүн күпі кигізіп, қыз екенін жасырып, ауыл маңынан аулаққа қой, түйе бақтыруға жіберетін. Сөйтіп, елдің көзінен тасалап ұстайтын.

Құран кәрім арабтар арасында кең таралып, қалыптасқан айуандық әдет жайында былайша баяндайды:

«Олардың бірі «қызды болдың!» деп сүйіншіленгенде, жүзі түтігіп, іштей ашуға булығады. Содан ол өзіне жеткен хабардың (өзінің ойынша) жайсыздығынан ел-жұрттың көзіне түспеуге тырысады. Енді не істейді? ­Өмір бойы мұндай қорлыққа шыдап, ол бейшараны қолында ұстай ма? Жоқ әлде (тірідей) жерге көміп тастай ма? Олар өздерінше (өз балаларын «ұл, қыз» деп алалау және Аллаға бала телу арқылы) қандай жаман үкім беруде!» («Нахл» сүресі, 58-59)

Исламнан бұрынғы кезеңінде осы дәстүрді ұстанып, іштен шыққан шаранасын құрбан еткен, кейін Исламды қабылдаған сахабалардың бірі Пайғамбарымызға басынан өткен оқиғаны былайша әңгімелеген:

«Уа, Расулалла! Біз надандық дәуірін өткердік, сол кезеңнің үрдістерін орындадық, пұтқа табындық, бауыр етіміз – баламызды аяусыздықпен жер қойнына бердік. Менің де сүп-сүйкімді қызым бар еді. Қылығы да, тілі де тәтті еді, алайда мен оған қарамауға, мән бермеуге тырысатынмын. Сонда да қасымнан екі елі айырылмайтын.

Бір күні оны қасыма шақырдым, томпаңдап жүгіріп келді. Өзі жақсы көретін қызылды-жасылды көйлегін кигіздім де «Енді, жүр менімен бірге, бір жерге барып келеміз», – деп, алдап ертіп шықтым. Былдырлап сөйлеп, мәз боп қуанып келеді. Біраз жер жүрген соң терең қазулы құдыққа келдік.

Екі қолынан ұстап көтеретіндей сыңай таныттым да, бар пәрменіммен құдыққа тастап жібердім. Сондағы құлап бара жатып «Әке-е-е… әкетайым…» деп құлын даусы шығып шырқырағаны әлі күнге құлағымнан кетпейді».

Екі дүниенің сұлтаны бұл әңгімені естіп, қатты егіліп жылады. Көздерінен аққан жас сақалын жуып, тарам-тарам етті. Содан соң былай деді:

– Алла тағаланың мейірімділігі кең, ондай қатыгездікті мұнан соң қайталамайтын болсаңдар, жәһилия дәуіріндегі білместіктерді кешірер.

Міне, жәһилия кезінде аты айтып тұрғандай, надандық пен жауыздық түгел дүниені тұмшалап алған еді. Адам баласы руханият, мейірім-шапағат дегеннен жұрдай. Күллі әлемнің жаратушысына сеніп, иман келтірмеген жүректен не үміт, не қайыр.

Құдайдан қорықпаған ұждан, Алланың азабынан үрейленбеген рухтан жақсылық шығуы мүмкін бе?!

Саяси жағдай

Жәһилия кезінде Арабстан саяси тәртіп, қоғамдық бірізділік дегеннен мақұрым, халықтың басым бөлігі көшпенді тұрмыс кешетін. Ру-руға бөлініп, әр ру өзіне тән тәртібін, дәстүрін ұстанатын. Ұдайы өзара қырқысып, басқа шауып, төске өрлеуге әзір тұратын. Өзгенің малын талан-таражға салу, ар-намысын таптау тіршіліктің айнымас қағидасына айналған. Алауыздықты жоқ жерден, болмашы сылтаумен тудырып, тұтқиылдан шауып, малын-мүлкін алып, тіпті әйел, баланы күң, құл ету дағдысы қалыптасқан-ды.

Дұшпандық, қысастық, бітіп болмайтын дау-дамай арта түскен.

Соғыс, қан ағызуға машықтанып, үйреніскендіктері сондай – тиісерге қара таппаса жоқты-барды сылтау етіп өз іштерінде бірінің етін бірі жеуден тайсалмайтын. Бұған шайыр Құтамидің: «Төскейде малымыз, төсекте басымыз қосылған ағайындарымыз – Бәкір руынан басқа соқтығысарға ешкім болмай қалса, солардың өзіне тарпа бас салатынбыз», – деп келетін бәйіті куә.

Ежелден ру-ру, тайпа-тайпаға бөлініп өмір сүретін арабтар бір орталыққа бірігу, бас қосу жайын ол кезде ойлап, бас қатырмады. Осы себепті Арабстан түбегінде әлеуметтік-мәдени заңдылық жоғалып, соның салдарынан зорлық-зомбылық, шабуыл-шайқас толастаған емес. Әркім өз қалауынша тірлік қылатын, мықтының дәурен сүрген кезі еді ол.

Арабстанның әдеби ахуалы

Қай салада болсын, не бір тәртіп, не бір жүйе жоқ дегенмен осы тұста арабтардың ілгерілеген саласы – әдебиет, сөз өнері еді. Ислам діні таралмас бұрын Арабстанда шешендік өнері шырқау шегіне жетті. Бұл мәселеде дүниежүзінде оларға тең келер халық та жоқ еді.

Шайыр, өлең дегенде надан араб ішкен асын жерге қоятын. Өйткені ата-баба дәстүрі, тарих пен шежіре, наным-сенім тақырыптары осы өлеңдерде өрнектелетін. Өлең – қоғамның бірден-бір айнасы тәрізді еді.

Араб қоғамында шайырлар керемет құрметке бөленетін, нағыз қаһарман саналатын. Әрбір ру өкілдері араларынан батыр емес, ақынның шыққанын қалайтын. Өйткені қол жетпес армандарындай болған даңқ-мансапты ақындарының арқасында иеленетін. Қара халықтың өзі шайырлардың қалжыңына ілігуден, сынына ұшыраудан қорқатын.

Шайыр сөзі анау-мынау заңнан күшті қабылданатын. Оның бір ауыз сөзіне бола ру-ру болып таласқандар да, қырық жылғы кегін ұмытып татуласқандар да аз болмаған.

Ертеден-ақ өлең – арабтың дәптері деп аталған. Араб халқының тұрмысы, салт-санасы, тарихи мұралары өлең арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткен.

Ақынды құрметтеу – тіршіліктің негізіндей көрінетін.

Мықты ақынның өзі де, руы да биік мәртебелі деп есептелетін.

Әсіресе, жылдың белгілі маусымдарында жиі-жиі өткізілетін жәрмеңкелерде өлеңді өсіруге, өркендетуге айрықша мән берілетін. Жәрмеңкелер бір жағынан әдеби жиын секілді болатын... Қазылар сайланып, олардың алдында өлең жарыстары ұйымдастырылып, шартараптан келген шайырлар мен шешендер тілінің майын тамызып, жеңіп шығу үшін бар күшін салатын.

Мүшәйраның жеңімпаздары анықталған соң, көп ішінен озып шыққандардың төл туындылары бөз матаға жылтырақ бояумен өрнектеліп, безендірілген күйі баршаның көзіне шалынатын биікке – Қағбаның қабырғасына ілінетін.

Сол кезеңдегі ең үлкен, халық көп жиналатын жәрмеңке – Тайф пен Нахла алқабы арасындағы Уқаз жәрмеңкесі еді. Шайырлар сайысы көбінесе осы жерде өткізілетін.

Жәрмеңкелер көп салалы көрмелерге ұқсайтын, өйткені мұнда барлық рулар сауда-саттық, әлеуметтік-мәдени және қоғамдық-саяси жағынан танылатын. Зилхижжа айында ашылған жәрмеңкелер жиырма күнге созылатын. Біреуге құл болып кеткен адамдарын підия9 беріп сатып алу, ұзаққа созылған бітіспес дауларын шешу, татуласу, іздегенін табу, көксегенін іздеу, өлең оқу, сөз сөйлеп, шер тарқату үшін барша жұрт жәрмеңкеге қарай ағылатын.

Өлең-сөздің қадірін көтеру арқылы тіл (араб тілі) сол кезеңде-ақ екшеліп, байып, толыққан.

Ислам жұлдызы жарқырап тууға таяған уақытта Арабстанда әдебиет, көркем сөйлеу шеберлігі барынша дамыды. Қаптаған надандықтың қараңғылығы ішінде ғайыптан белгісіз бір құдірет адамдар санасын Құранның керемет тілін түсінуге, сөздердегі әуезділікті жан-жақты ұғуға дайындап жатқандай еді.

Құран түсе бастағанда, иманға келе қоймағанмен, әдеби көркемдікті қастерлеп үйренген көптеген арабтар Алланың кәламының кереметтігіне бас иген, ең үздік деп бағалаған қасидаларының Құран тілінің жанында түкке алғысыз болып қалғанын мойындап, биікке көтерген жерлерінен алып тастаған.

Кейбіреулері Құран тіліндегі әуезділікке, дыбыс үйлесіміне тәнті болып, соның әсерінен мұсылмандықты қабылдаған. Бұл да, әрине, құдіреті күшті ұлы Алланың көп хикметтерінің бірі.

Әзіpeт Мұхаммедке (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) ұлы елшілік міндеті жүктелер алдындағы Арабстанның жалпы діни, әдеби, мәдени, қоғамдық жағдайы осындай…

Жауыз жүректерді жібітетін, қатулы қабақтарды күлдіретін, надандық шырмауындағы көңілдерге нұр құятын тұлғаға Арабстан зәру еді. Оның, яғни ұлы құтқарушының кім боларын да мәңгілік жазмыштың Жаратушысы – Алла тағала белгілеген: әзіpeт Мұхаммед (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) …

…Ол осынау әлемнің материалдық-рухани бет-бейнесін өзгертуге келетін… Ол нұрымен айналаға шұғыла шаша мына дүниенің жалғандығын, ақыреттің баяндылығын айтып, жалған өмірдегі махаббаттың да өткінші екенін ұқтырып, үмбетін мәңгі бақытқа – бақилық Аллаға бастауға тиіс еді.

Алла тағала тарапынан пайғамбарлық міндет жүктелетін бұл тұлға адамдардың басы бос еместігін ұғындырып, дүниеде атом бөлшегінен күн системасына, жұлдыздардан алып галактикаларға дейін бір ғана әмірге бағынатынын, қасиетті де ұлы мақсат жолында қызмет ететіндігін түсіндіру үшін келетін.

Ол айуандықтың, настықтың шегіне жеткен адамзатқа жоғары адамгершіліктің, биік парасаттылықтың өнегесін көрсету үшін келетін.

Ол дүниенің жаратылыс себебін, адамдардың қалай пайда болып, ақыры немен тынатынын баяндау мақсатымен келетін.

Ол адамдардың иесі – Алланың өз құлдарынан не талап ететінін, дұрыс пен бұрысты ажыратып көрсетіп, сананы жаулаған сауалдарға жауап беруді мұрат етіп келетін.

Ол тек бір руға, тайпаға не ұлтқа ғана емес, бүкіл адамзат баласына Алладан алған әмірлері бойынша жөн сілтеп, жол көрсету үшін келетін.

Міне, күллі әлем араб түбегінен шығуға тиіс осындай ауыр міндетті арқалаған ұлы тұлғаның келуін асыға күтті.

---