Төкен ОРАЗОВ

Қаныштың

жастық шағы

Алматы – 2024

Беташар

Мен Қаныштан сегіз жас кішімін. Балалық шағым Баянауылда өтті. Жиырмаға жаңа ғана толған уыздай жап-жас Қаныш денсаулығына байланысты оқудан қол үзіп, елге оралды. Қа-ладан шалғай жатқан дала өміріндегі алуан іс-терге қол сыбана кірісті. Ревкомның мүшесі, халық соты болып қым-қуыт жұмыстарды ат-қарды. Жаңа заманның беташары білім, оқу екенін ел ішіне келе түсіндірді. Баянауылдағы сыйқы қашқан, құлауға жақын тұрған медресе-ні мектеп үйіне айналдырып, жыл өтпей көрікті көк шатырлы атаман Зоновтың үйіне көшірді. Осы үлкен істің басы-қасында болып, барша баланы оқуға тартуға аянбай еңбек етті. Мен осындай ойлы азаматтың қамқорлығымен ашылған мектепте білім алдым. Жас та болса бас атанған Қаныштың жанында жүруге құмар едім. Алыстан көрсек «ағалап» барып, маңына үйіріле қалатынбыз. Көбінесе Қаныш қала шетіндегі өз еңбегімен күн көрген адамдармен жиі араласатын. Жас шамасына қарамастан әкеммен әзілі жарасқан, достас болатын. Ағаштан түйін түйетін әкемнің тамаша істеріне қызықтай қарайтын. Бір күні Қаныш әкемнің жанына келіп, ағаш жоңқаларын сыпырып тастап, бөрене үстіне отыра кетті де: – Ореке, мына домбыра қай әншінің қолына тиер екен, – деп жақсыны көрмек үшін қолын созды.

– Мә, Қанышжан, көре ғой, ұнаса ала бер, – деді әкем.

– Қандай ғажап жасағансыз, бір мін таппадым, кемшілігі жоқ екен, – деп Қаныш домбы-раны олай-бұлай төңкеріп, алдына көлденең ұстады.

Істеген ісін біреу ұнатпай жатса жақтырмай-тын әкем көңілденіп кетті.

– Кемшілігі жоқ емес, бар. Шегі мен тартушы-сы келіспесе сол болады, – деп жонып жатқан ағашын алақанымен сипалай берді. Барша зергерлерге лайықты мінез екені есіне түсті ме, қалай, Қаныш ішек-сілесі қатқанша күлді. Күлкісін әрең басып:

– Ореке, онда тиек жасаңыз, бір ән салып берейін, – деді.

– Міне, білетін адамның сөзі, – деп әкем суырмасынан бүктелген домбыра шегін ұсынды.

Қаныш домбыраға шек тағып, тиек орнатқан соң, қос шекті жеке-жеке күйлеп алып, құлаққа жағымды қоңыр даусымен ән салды. Әкемнің көңілі шарықтай өсіп, орнынан тұра берген Қанышқа:

– Мына бір қайыңның қабығынан жасалған насыбай еді, – деп өрнекті шақшасын ұсынды. Қаныш қос саусағымен насыбайды ерніне салды да, рақмет айтты. Адам баласы күндегі көргендерін ұмытпайды ғой. Қайта жас ұлғайған сайын еске жиі түседі екен. Осы бір шағын көрініс менің есімде сондай жақсы сақталған.

Қаныш өмірді мейлінше сүйетін. Қарапайым, мейірімді, ғазиз жанды адам еді. Осындай адаммен бірге болу маған ерекше бір ғанибет көрінетін. Жұртшылыққа ұсынбақшы бұл шағын ең-бегімде Қаныштың жастық шағында өзім көз-бен көрген, іштей араласқан күндерді еске алып, тізбектей әңгімеледім. Алып қосары жоқ, бәрі болған уақиға. Қаныштың жақын достары жазған естеліктер оның өміріне құйған дариядай көрінсе, менің оған қосқан үлесім бір ғана тамшы болар. Тіпті Қаныш бейнесінің басқалардың көзіне шалынбаған кейбір қырларын көрсетуі де ықтимал-ау...

Алғашқы мектеп

1919 жыл. Көктем айы. Қытымыр қыстың ызғар суығынан құтылғалы біраз күн өткен-мен, Ақбет сыртынан сырғанай соққан өкпек жел қойны-қонышыңа қыдырып дірдек қақтырады. Ара-арасында күн шуақтанып, көңі-ліңді жадыратып аңсатқан көктем лебі үйге отырғызбай далаға жетектеп алып та кетеді. Балалықтан ерте айырылғанымызбен, істеген ісіміз сол қалпында. Әкемізге көмектескен болып, әр істің басын бір шаламыз, тиянақты бітірген ештеңеміз жоқ, көзге де көрінбейді. Көшеден, не құба жоннан салт атты, жаяу-жалпылы адам көрсек үйге тығыламыз. «Әне келеді, міне келеді», – деп үлкендерге естір-теміз. Биыл ондайдан тынышпыз. Үлкендердің ақтар жағы сыбағасын алып құрыпты, енді бақытты заман орнайды деп айтып отырғанын еститінбіз. Ақтармен бірге қашқан, Баянауылды емін-еркін билеген Йосиф Зонов Қарқаралыға жет-пей ұсталып, жұрт алдында жазасын алыпты.

Оның қанды қолы талайға тиді ғой. Үлкен-дер сөзіне құлақ түрген біз де: «Сол керек, сыбағасын алды ма, бәлем! Бәрінен бұрын ойынымызды бұзатын. Талай рет тау бөктері-нен үйге дейін сол Зоновтың жынды ұлы бізді қуып еді», – дейміз қуанысып. Ақбет түгелдей балалардың еншісіне тиді. Жеміс-жидек, қа-рақаттарға еркіндеп тоятын шығармыз. Таудан ары Жасыбай көлі де, қала шетіндегі Сабынды көлі де біздің қармағамызда. Аз күнде тауға шығамыз, жемістер жетіледі...

Әкем ағаш шебері. Өмірі жұмысы біткен емес, таңсәріден оянып алып, қатқан қарағай-ды сүргілеп, қиюын тауып, ерінбей-жалықпай жұмыс істеп жатқаны. Мен де қабаттасып балғасын не бір құралын қолыма алсам, «жүзін кетіресің, қолыңды шабасың», – деп қасына жолатпайды.

– Оданда шешеңе көмектессеңші, мал келе-тін уақыт болды. Жалғыз бұзауды тау шатқа-лына тығып қоясың да, ойынға аттанасың. Әй, ұлым-ай, сенің ақылың қашан кірер екен?

– Ақылым орнында, оны ешкімге бермеймін.

– Өй, соққан неме, орнында болса орнымен жұмыс жаса. Биыл оқуға барасың, айтып едім ғой, саған тамақ, киім болсын деп осы шананы істеп жатырмын.

– Оқуға бармаймын, молда атам ұра береді.

– Өй, ант соққан, молдаға емес, жаңаша оқуға дедім ғой. Неге ұқпайсың бір айтқанды?!

– Молда атам да бола ма сонда?

– Жоқ, ол енді мұнда болмайды. Медресе емес, мектеп бұл.

– Қажыбек те бара ма екен мектепке?

– Барлық бала барады мектепке. Қажыбек те, көршінің баласы да, – деді әкем.

Әкемнің сөзіне сенер-сенбесімді білмедім. Үнемі бірге ойнайтын Қажыбекке бардым. Екеуміз екі қыс Қылкей молданың алдында болғанбыз, алғаммен алысып, тәппетпен тебі-сіп, ойға қонған ештеңе де жоқ, өлмесек те өлімші болғандар қатарында жүрдік. Молда таяғы тимеген күн сирек, оқу десе зәреміз ұшады.

– Білмеймін, бара көрерміз. Молда атам биыл болмайды десіп жүр ғой, – деді Қажыбек.

– Сен барсаң, мен де барамын, – дедім оған.

Күн күрең тартқан. Жаңбыр көп, дала был-ғаныш. Мал соңында шаршап жүргенің. Әкеме қосылып шапқан шөпті енді ғана үй іргесіне тасып әкелдік. Бар қауымның күнкөрісі осын-дай. Ертеректеу тұрып, әкеме қолғабыс жаса-дым. Шешем маған лайықты жаңа киімдер жасап жүргенін аңғардым. Анда-санда өлшеп-пішіп, маңдайымнан сипап қояды. Сол күні әкем шай үстінде маған бұрылып, алдаусырата әр нәрсені сұрай келе:

– Ал, балам, естіп жатқан шығарсың, ертең оқуға барасың, – деді.

Менде үн жоқ. Ертеңінде шешем қол-аяғымды таза суға жуындырып, басыма әдемі бөрік, үстіме түйе жөнінен тоқылған жеңіл күпі киіндіріп, бетімнен сүйді де:

– Бар, әкеңе бар, сені тосып тұр, жолың болсын, сабақты жақсылап оқы, – деп сыртқа менімен бірге ере шықты. Мені мазасыздана тосқан әкем:

– Бас аяғыңды! – деп зекіп қалды. Аяғымды санап басып, әрең дегенде әкем-нің қолынан ұстадым. Көз алдымда молда атам: күс-күс саусағы, шегір көзі, ақ сәулесі есімнен кетер емес, көзіме жас келеді, арқам дызылдайды.

Қала шетіндегі медресеге келдік. Көңілді ха-лық, жүгірген балалар. Аттылы да, жаяу-жал-пылы келіп жатқандар. Қажыбекті көрдім, әке-сі де жүр екен. Жүгіріп барып оларға қосылып кеттім. Әкем үлкендерге беттеді. Топ арасында басына татар қара тақиясын киген, тік ақ жағалы, қою қара мұртты, бойы ортадан жо-ғары адамға келушілер жапырлай сәлемдесіп жатыр. Ол бәріне жымия күліп, сөйлеп тұр.

Аз уақыттан кейін қоңырау даусы естілді. Бойшаң жігіт топқа қолын соза қоңырауды шылдырлатады. Қоңырау даусына қарап қа-лыппыз. Жаңағы адам:

– Мектепке кіріңдер, жүріңдер, – деді жұм-сақ дауыспен.

Жапырласып қаз-қатар отырдық. Алдымызда сөре тақта. Үлкендер біздің жайғасқаны-мызды көріп, қара тақиялы адаммен қош ай-тысып, кетіп жатыр. Біреуміз тізерлеп, кейбірі орныға отырды. Жұрт аяғы басылған соң біздің көзімізге ерекше көрінген адам орнынан тұрып, топ алдына жақындай келді де, өзін та-ныстыра бастады.

– Балалар мен сендерді жаңаша оқытуға келдім. Мен – молда, ишан емеспін, мұғалім-мін. Рақымжан Сағынұлы боламын. Бүгіннен бастап, жаңаша оқу оқимыз, – деп бәрімізге қарандаш пен дәптер таратты. – Осы екі құралға берік болыңдар, жоғалтпаңдар. Алдарыңда тұрған қара тақтаға жазу үлгісін жазамын. Оны сендер дәптерлеріңе жазып аласыңдар. Міне, осылай сабақты жүргізе беремін. Біраздан кейін кітап оқуға көшемі

...