автордың кітабын онлайн тегін оқу Жүсіп Зылиқа
Жүсіп-Зылиқа
Алматы – 2024
ӘОЖ 821 (5)
КБЖ 84 (5)
Ж 90
Отбасы хрестоматиясының әлеуметтік жобасы
Жоба жетекшісі: Әділбек Нәби
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Философия және саясаттану факультетінің
PhD докторанты
Ж 90 Жүсіп-зылиҚа: Отбасы хрестоматиясы/ – Алматы: «Отбасы» Баспа үйі, 2024. – 156 б.
ISBN 978-601-81124-9-2
Бұл кітап – шығыс әдебиетінің жауһары сана-латын «Жүсіп-Зылиқа» дастанын жаңаша формада ұсынады. Мұнда классикалық дастанның нәзік сырлары мен терең философиясы өлеңмен емес, қара сөзбен беріледі. Алтын Орда дәуірінде жыр-ланған махаббат хикаясы оқырманды рухани байытып, мәңгілік құндылықтарға жетелейді. Бұл кітап – адам жанының тереңіне үңіліп, мәңгілік сұ-рақтарға жауап іздеушілер үшін таптырмас қазына. Шығарма «Отбасы хрестоматиясы» сериясымен шыққан «Қисса сүл-әнбия» кітабынан ықшам-далып алынды.
Кітап шығыс даналығына қызығушы оқырманға арналады.
© «Отбасы» Баспа үйі
© Абзал Құспан
Жүсіп пен Зылиқа қиссасы
Жақып пайғамбардың он екі ұлы болды. Он бірінші ұлдың аты Жүсіп еді. Ол елден ерекше, жұрттан өзгеше жан екен. Оның жеті қасиеті болыпты: түс жориды, мұнтаздай таза жүреді, ақжарқын, сабырға берік, кешірімді, қанағатшыл, асқан сұлу. Әуелден ақырға дейін өмір сүретін кісі баласының ішінде сыр-сымбаты Жүсіпке жетер бекзат ер болмаған және болмайды деседі.
Тәңірі тағала өзінің сұлулық сипатынан бір тамшыны бөліп алып, жүзге бөледі. Оның тоқсан тоғызын Хауа анаға дарытады. Он сегіз мың ғаламда Хауадан асқан әдемі әйел болмаған. Қалған бір бөлігін және жүзге бөліп, тоқсан тоғызын Жүсіпке шашады. Одан қалған бір тамшыны тағы да жүзге бөледі. Оның тоқсан тоғызын Хадиша, Ажар, Мәриям, Бәтима аналарымызға нәсіп етіпті. Олардан қалған бір тамшыны сансыз зәрреге бөліп, барша әйел затының үстіне шашыпты. Содан бастап әйелдер еркекке қарағанда ажарлы боп жаралады екен. Жүсіптің түр-тұрпаты сипаттауға тіл жетпес көркем, сымбатты еді. Тәңірсі өзінің сұлулық сипатынан үлес бергесін, айрықша қымбатты еді. Дидары он төртінде толған Айды еске салады. Маңдайы мен самайынан шапақты нұр тарады. Көркі көрген кісінің көңілін жаулады. Жан-ділін бірден баурады. Жазық маңдайы айнадай жарқырады. Кере қарыс керілгенде мәрмәрдай жалтырайды. Қос самайы Күннің шұғыласындай арайланатын. Жанынан өткендер есінен адасып, аң-таң боп қарай қалатын. Көздері бейне бір пейіштің гауһары тәрізді. Бәлкім, ғаууастар жеті қат теңіздің түбінен теріп шығарған жауһар сияқты. Мөп-мөлдір әрі тұңғиық, қырағы. Жүздескен жанның жүрегіне сыр құйып тұрады. Бір қараған жан арбалып, жанарына сүңгіп кететін. Ақылынан айрылып, заматта мүлгіп кететін. Шашы жібектей желбіреп көрінгенде, райханның жұпар иісі аңқитын. Иіскеген жан мас болып бейне бір көкте қалқитын. Жүзіне назар салған әйел есінен танды. Ғашық боп күйіп жанды. Аш-жалаңаш пақырлар оны көргенде аштығын, сырқаулар кеселін ұмытып кететін. Сол үшін Жүсіп те ажарын ұдайы перде-мен көмкеретін. Жүсіп сабырлы һәм байсалды болып өсіп келе жатты. Әр істі ақылмен тоқып, жүрекпен пішетін. Әкесі «Он бір ұлым – бір төбе, Жүсібім – бір төбе!» деп, оны көз қарашығындай қоритын. «Пайғамбарлық тізбекті бір жалғаса, осы Жүсіп қана жалғар. Оның ақыл-парасаты жетеді» деп сенді. Қайда барса да, жанынан бір елі тастамай, даналыққа баулыды. Жүсіп те әкесінің әр сөзін құлағына құйып, кеудесіне түйіп өсті. Өзі атадан – он екі, анадан – екеу еді. Шешесі толғақ үстінде жан тапсырды. Бірақ анасыз қалса да, панасыз қалмады. Жүсіп он жасында түс көрді. Түсінде ғажап іс көрді. Он ағасымен бірге тал егіп жатыр екен. Бәрінің көшеті көгеріп көктейді, бірақ өспейді. Жүсіптің көшеті ғана алып бәйтерекке айналады, жапырағы жайқалады. Өзге көшеттер бәйтерекке иіліп тағзым етеді. Жүсіп бұл түсін балалықпен бауырларына айтып қойды. Олар ашуланып, «Өтірік! Өзіңді ұлықтау үшін болмаған түсті болды деп, ойдан құрадың» деп, Жүсіпке кейиді. Кеуделеріне күншілдіктің шоғы түсіп, «Бұл бала өстіп жүріп, пайғамбар боп кетпесін» деп қауіптенеді.
Жүсіптің түсі
Бір күні Жүсіп тағы түс көрді. Түсінде ғажап іс көрді. Салтанатты кең сарайда, алтын тақтың үстінде отыр екен. Бүкіл халық оған қол қусырып, тағзым етеді. Зыр жүгіріп қызметін қылады. Оң жағынан он бір жұлдыз иіліп тұрады. Сол жағы-нан Ай мен Күн тағзым етеді. Жүсіп бұл түсін әкесіне айтады. Жақып:
– Балам, түсіңді бауырларыңа айтпа! Ібіліс малғұн араларыңа от салып, ағайынды араз қы-луы мүмкін. Менен басқа біреуге тіс жарушы болма! – дейді.
Алайда олардың әңгімесін ас-үйде жүрген қызметші әйел естіп қойып, ағаларына жеткізді. Ағаларының күншілдігі одан сайын қозып қоя берді.
– Оңбаған Жүсіп! Әкемізге жақсы көріну үшін түс көретін өнер ойлап тапты. Әйтпесе бәріміз де бір атаның баласымыз. Неге сондай ғажайып түс-ті біз көрмейміз? Біз ғой желдің өтінде, түйенің соңында ит-құспен алысып мал бағамыз. Сонда да әкеміз бізге мейірім-шуағын молынан төкпей-ді. Жүсіп десе ет-жүрегі езіліп тұрады. Астың жұмсағын бізге беріп, тонның қамқасын бізге жапса да, әңгіменің хикметін соған ғана айтады. Өткендегісі анау: атамыз Ыбырайым халиолла-дан қалған сәлдені соған берді. Бабамыз Ысқақ-тан қалған көйлекті соған кигізді. Сол баланың сәлдені көтеріп жүретіндей ақылды басы бар ма екен? – деп Жүсіппен өштесе бастады.
Ұлдарының күншілдігі әкесіне терең уайым болды. «Бұлар неге ынтымаққа берік емес?» – деп оңашада қайғыратын дерт тапты. Бір күні Жақып та түс көрді. Түсінде жаман іс көрді. Жайлаудағы жалғыз отауда оңаша отыр екен. Жүсіпті қасына алып ұйықтап жатыр. Осы кезде қырдан он аш қасқыр шыға келіп, бұларды қоршап алады. Жақып сойылын сілтеп үлгергенше, олар Жүсіпті тартып әкетті. Әкесі шарасыз хәлде ойбайлап қала берді. Сол кезде ғайыптан тасшай-нар көкбөрі атып шығып, он қорқауды ту-талақай қылды. Қорқаулар баланы тастап зыта жөнелді. Кенет қара жер қақ жарылып, Жүсіп жер астына түсіп кетті де, ізім-ғайым болды. Жақып шошып оянды. Бірақ көңілі талайға дейін күпті болып жүрді. Кімнен күдіктеніп, кімнен сақтану керегін білмей қор болды. Себебі Жүсіптің ағалары да қулыққа басқан еді. Олар енді кеңпейіл, ақжарқын, бауырмал бола қалды. Жылы жұмсақтың бәрін інісінің аузына тосып, оны қауіп-қатерден қорып жүргендей көрінді. Сөз арасында «Жүсіптің та-банына кірген тікен, біздің маңдайымызға кірсін. Оған тигеннің жолында өлеміз» деп жиі айтатынды шығарды. Әкесінің күмәні сейіліп: «Е, аға-ларына да ес кіріп, ынтымақтың қадіріне жеткен екен», – деп сүйсінді.
Жүсіптің аңға шығуы
Көктем келіп, күн жылып, жер шираған шақ еді. Жүсіптің ағалары аңға шыға бастады:
– Әке, Жүсіпжан қыс бойы тар үйге қамалып, іші пысты. Бізбен аңға шығып, таза ауада сергісін. Қырда қыдырып, өзенде шомылсын. Жайлау жайлай білмеген, малды айдай білмейді деген. Біз сияқты түйе бақпаса да, қозы бағып көрсін. Мал баққанға бітеді. Малды баға білсе, бабын таба білсе, кім біледі, құт қонып, ырыс дарып мыңғырған малдың иесі атанар, – деп қызықтырды. Жақып дүниеге қызықпайтын. Байсалды пішін-де:
– Ақымақтың мал табуға кемдігі жоқ, ақыл-дының мал табуға септігі жоқ деген. Жүсіп балам өте зерек. Ілімге құштар, хикметке құмар. Мұндай бала ілуде біреу туады. Зерек бала мал бағып жарытпас. Қойдың емес, ойдың соңында жүріп бар малын қасқырға алғызар. Одан да өздерің-ақ сол малды көбейтіп, қолдарыңнан келсе оқуына жәрдем беріңдер, – деді. – Оған дау бар ма, әке?! «Болар баланың бетін қақпа, белін бу» деген. Әрине, Жүсіптің келелі келешегі үшін жан алысып, жан беруге дайынбыз. «Айында араласпаса ағайын жат, жылында ха-барласпаса жекжат жат». Ер жетіп қалған ініміз ағаларының да үй-ішімен қоян-қолтық араласып таныссын. Ерт бауырларына жат боп кетіп жүрсе, естіген құлаққа да жақсы емес, – деп әкелерін тығырыққа тіреді. Жақып сонда да сылтау ай-тып Жүсіпті жібермеудің жолын іздеді. Бірақ шалалығы кетсе де балалығы қалмаған Жүсіпті желік қысты. Ол да әңгімеге араласып:
– Әке, туған бауырларыма неге жібермейсіз? Ол жақта аңға шығып, мал бағып, садақ атып, көкпар тартып, тай жарыстырып қайтар едім. Үйде жатып зеріктім. Бір жолға жіберіңізші, – деп, жалынып отырып алды. Жақыптың жібермеске амалы да қалмады. Қамыққан күйде:
– Әй, балалар, бір Аллаға аян! Жүсіп ботам – көзімнің нұры, көңілімнің қуанышы, жанымның демеуі, өмірімнің жебеуі еді. Қартайғанда одан айрылар болсам, өзімді мәңгі бақи кешірмеспін, – деп кемсеңдеді. Ағалары да жан-жақтан жамырап:
– Ағасы көпті жау алмайды, ақылы көпті дау алмайды. Біз тірі тұрғанда оның тырнағы тұрмақ, бір тал шашы да түспейді, – деп мақтанды. Жақыптың он перзенті шетінен «сен тұр мен атайын» дейтін батыр еді. Біреуі ұрандап жауға шапса, адам тұрмақ аңның жүрегі жарылып өлетін. Екіншісі атқан оғы жүзіктің көзінен өтетін мерген. Енді біреуі ат үстінде шауып келе жатып, түйенің құмалағын іліп түсер найзагер еді. Бір ұлы атышулы сайыскер. Қос қылышын жалаңдатып ойнағанда жүзінен от шашады. Айтып айтпай не керек, бұл төңіректе Жақыптың он ұлына тең келетін батыр жоқ. Олардың қонысына залымдар тісін, дұшпандар тізесін батыруға дәті шыдамайды. Осындай нығметтер Жүсіптің де көңілін өсіретін. Ол бірде ағаларының күшіне тамсанып тұрып: «Ағасы бардың жағасы бар деген осы шығар. Мынадай ағасы көп адамға Құдай не керек?!» – деп астам сөйлеп қойды.
Ағаларының алдауы
Жүсіп аңға шығар күні әкесі түні-мен көз ілмей, оның ай дидарына тоймай, еміреніп иіскеп шықты. Ертесіне ұлын шомылдырып, кекілін тарап, тұ-лымшағын желбіретіп, ең жақсы киімдерін кигі-зіп, ағаларына қосып, қырдағы малды ауылға шығарып салды. Өзі бір қырдың үстіне шығып, көзден таса болғанша баласынан көз алмай қарап тұрды. Жаратқанға жалбарынып, Жүсіпті бір Аллаға тапсырды.
Жақыптың үлкен ұлы Рәбіл Жүсіпті мойнына мінгізіп, біраз жерге дейін ойнатып барды. Со-сын Жақуда, одан соң Шамғұн үйден алыстап кеткенше қолдан-қолға түсірмей, кезек-кезек көте-ріп жүрді. Алыстадық дегенде барып, қаскөй пи-ғылын көрсетіп бастады. Шамғұн:
– Ей, Жүсіп, сен не, жайлауға дейін мойны-мызға мініп бармақпысың?! Аяқ-қолың бар, өзің жүр! – деп, жеті жасар баланы алдыға салып қуалады. Жүсіп не боп, не қойғанын түсінген жоқ. Ыстық күнде, тікен қаптаған құм далада жалаң аяқ, жалаңбас жаяу жүруге мәжбүр болды. Қарны ашып, шөл қысты. Ас-ауқат ағаларында еді. Олар нәр татырмады. Әр ағасына бір жалтақтап, су сұрады. Олар «Түсіңде көрген бәйтеректі саяла» деп мазақ қылды. Нан сұрап еді, «Түсіңдегі қамқоршы Ай мен Күннен сұра» деп әжуалады. Жол азабын бір көрсе, ағаларының қорлығын екі көрді. Ерні кезеріп, маңдайы тершіп, балтыры талды. Жүруге жарамай еңбектеп барып құлады. Он ағасы Жүсіпті қоршап алды да, сөздің ашығы-на көшті.
«Әкеміз сені нағыз пайғамбардың тұқымы деп айтады. Пайғамбар Тәңірдің досы емес пе?! «Өлім – досты досқа апарып жалғайтын алтын көпір» деген. Уақыт оздырып қайтесің, ана дүниеде күтіп отырған ұлы Досыңмен неге тезірек қауышпасқа?! – деп көздерін алартқан кезде Жүсіптің жүрегі аузына тығылды. Шошып кетіп, ең үлкен ағасы Рәбілдің аяғына жығылды:
– Ағатай, әкемнен соң арқа сүйер асқар тауым сен едің. Мені құтқара гөр! – деп жалынды. Рәбіл: – Әй, сен түс көргіш едің ғой. Түсіңде бұл ажалдан аман шығудың жолын ешкім айтпады ма? – деп мазақтады. Жүсіп Шамғұнға жақындап еді, ол аяғымен әрі аунатып, итеріп жіберді. Ол енді Жақуданың алдына еңбектеп келіп: – Ағатай, жаның ашысын! Үйдегі ең мейірімді жан сен едің ғой. Мына бәледен құтқар! – деп зар иледі. Інісінің көз-жасы Жақуданың жүрегін жұмсартты. Ол бауырларын райынан қайтармақшы болып:
– Жүсіпті өкпеге қисақ та, өлімге қалай қиямыз?! Мұндай зұлымдыққа қолымыз қалай бармақ? Ол да бауыр етіміз ғой. Пайғамбардың тұқымы. Ертең қияметте Тәңірі алдына барғанда не жауап береміз? – деді. Мына сөзге Рәбіл мен Шамғұн ашуланып:
– Ей, Жақуда, сен өйтіп құбылма! Жүрегің езіледі екен, неге басынан айтпадың? Әлде ақиретің енді есіңе түсті ме? «Қайталанған дерт жаман, қайта бұзылған серт жаман» деген. Жүсіптің көзін жоямыз деп келістік пе, сертіңде тұр! – деп жеки сөйледі. Олардың көздері қызарып, беттері түтігіп кетіпті. Алған бетінен қайтар түрі жоқ. Жақуда мойынға қан жүктегісі келмей, Жүсіпті тағдырдың тезіне салмақ болды. Ол:
– Әй бауырлар, «Інісін кескілеп өлтіріпті» деген ат жаман. Жақын маңда Нұх пайғамбардан қалған қырық құлаш құдық бар. Оны бір заманда Нұхтың үлкен ұлы Сам қазған еді. Суы ащы болғасын, қараусыз қалып кеткен. Қазір оның іші бақа-шаян, құрт-құмырсқаның мекеніне айналған. Аяқ-қолын байлап сол құдыққа тастайық. Қолды қанмен былғап қайтеміз? – деді. Бәрі бұл ұсынысты қош көрді. Жүсіптің бар киімін сыпырып алып, шыңырау құдықтың басына дедектетіп сүйреп әкелді. Жүсіп:
– Тым болмаса жейдемді қалдырыңдар, тірі жүрсем әуретімді жабар, өлсем кебінім болар, – деп жалынды. Ағалары сөзіне құлақ салмады. Аяғына арқан байлап құдыққа түсіре бастады. Ортасына жеткенде Рәбіл:
– Талқаның таусылмаса, табытқа да түспес-сің, – деді де, арқанды кездігімен қиып жіберді. Осымен іс бітті. Жүсіптің шыңғырып жылаған даусы құмығып барып, мүлде естілмей кетті. Ағалары аттың басын кері бұрып, ауылға қарай шаба жөнелді.
Құдыққа тастау
Жүсіп ойбайлаған күйі басымен төмен қарай құлдилап бара жатты. Енді бір санаулы сәттен соң бас сүйегінің тасқа ұрылып, мылжа-мылжасы шығары анық еді. Саналы ғұмыры көз алдынан зымырап өте жөнелді. Зәресі ұшқаны сонша, «Уа, Тәңірім, жар бола гөр!» деп жан-жүрегімен, жұлын-жүйкесімен ышқына шыңғырды. Осы сәтте Тәңірсі періштесіне:
– Әй, Жебірейіл, Жүсіпті қағып ал! Басынан бір тал шашы түспесін! – деп әмір қылды. Жебірейіл мамық қанатын төсеп, Жүсіпті кірпік қаққанша қағып алды. Құдықтың түбіндегі қотыр тастар дереу жұмсақ топыраққа айналды. Топырақтан заматта жұпар иісті гүлдер өсіп шықты. Құйрығынан жарық шашатын қоңыздар пайда болды. Шыңыраудың іші жап-жарық нұрға айналды. Періште Жүсіптің жалаңаш денесіне жұмақтың жып-жылы жібек көйлегін кигізді. Құдықтың түбінде жылтырап бұлақ ағып жатқан. Суы жарамсыз ащы еді. Періште кәусар бұлағынан бір тамшы су тамызды. Сол-ақ екен, бұлақтың суы бал татып сала берді. Жүсіп шөлін басып, есін жиды. Жүрегі әлі де болса дүрсілдеп соғып тұр еді. Қарны шұрылдады.
Хақ тағала:
– Менің досыма сәлем беріп, тағзым етіңдер! – деп құдықты мекендеген барлық құрт-құмырсқа, бақа-шаянға әмір етті. Олар індерінен шұбырып шығып, Жүсіпке ізетпен сәлем берді. – Әміріңе құлдық! Алдияр тақсыр, не бұйырасың?! – деді басын иіп.
Осылайша Жүсіптің құдықтағы хикметті өмірі басталды. Құмырсқалар құнарлы дән тасыды. Құстар төбеден жеміс-жидек тастады. Баланың көңілін аулау үшін жылан мен бақалар неше түрлі өнер көрсетіп, би билеп, ән салатын. Жүсіп құдықта жатып зерікпеді. Есесіне иманын жаңалады. Жомарт Алланың өзіне назары түскенін анық ұқты. Көкірек көзі ашылып, ақыл-есі толысып, ой-толғамы пайғамбарларға ұқсай бастады. Ол осы нығметтерге шүкір етіп, сахар мен намазшамда Алланың есімдерін ұлықтап, зікір айтуды үйренді. Бір күні Жебірейіл періште келіп:
– Әй, Жүсіп, сүйінші! Жаббар Хақ саған пайғамбарлық дәреже сыйлады. «Алмақтың да салмағы бар» деген. Ағаларыңнан қорлық көрсең де, Тәңіріңнен тарлық көрмедің. Бұл жерде неше жыл жатарыңды бір Құдай өзі біледі. Хақтан үмітің үзілмесін. Малғұн сайтан ғана Алладан үмітсіз. Барға қанағат, жоққа сабыр етесің, – деді.
Әкесіне естірту
Ағалары Жүсіптен құтылған соң, бір лақты бауыздап, қанын інісінің жейдесіне жақты да, ауылға тіке тартты. Жақуданың барғысы келмей:
– Мен осында бірнеше күн қалып, құдықты күзетейін. Су іздеген керуен жолығып, оны қапастан шығарып алып жүрмесін. Әкеміз мені сұраса «қасқырдың соңынан қуалап кетті» деп айтарсыңдар, – деді. Әсілінде, Жақуданың інісіне жаны ашып, ет-жүрегі езіліп тұрған. Бауырлары кеткен соң, інісін құдықтан шығарып алуды ойлаған. Рәбіл оның қулығын сезіп қойды.
– Ей, оңбаған! Айлаңды бізден асырып, қулығыңды жасырып Жүсіпті құтқарып алмақ-пысың? Әкеміздің алдында бізді қарабет қылып, өзің сүттен ақ, судан таза болғың келеді ғой, иә?! Тапқан екенсің ақымақты. Бөлінбей бірге бара-мыз, – деп, оны еріксіз ертіп алды. Кеш қарайған шақта олар ауылдың шетіне ілінді. Ағалары бірі-нен соң бірі дауыс салып, жоқтау айтып кірді:
– Бауырым-ай, бауырым!
– Інім-ау, інім!
– Ботам-ау, ботақаным!
– Құлыншағым, құлыным!
Өкірген дауыстар ауылды азан-қазан қылды. Жүрегі бір жамандықты сезгендей әкесі жол қарап отырған еді. – Әкетай-ау! Қапыда інімізден айрылып қалдық! Бізді қара басты, Құдай төбемізден ұрды! Жүсіпті жалғыз қалдырып, өріске кетіп едік. Қайтып келсек, інімізді аш қасқырлар талап кетіпті. Бауырым-ай, бауырым! Оны жегенше, бізді жесе болмай ма?! Інімізден қалған жалғыз белгі мынау, – деп қызыл ала көйлекті әкесінің алдына тастады да, бастарына топырақ шашып, шаштарын жұлып отыра берді.
Жақыптың Жүсіпті іздеуі
Жақып қаралы хабарды естігенде, есі ауып жығылды. Балалары басына жастық қойып, су шашып, айналшықтап жүр. Әкесі сәл ес жиғанымен, қайтадан талып түседі. Ауыр қаза өзегін өртеп жібергендей болды. Жүсіптің көйлегін сипап, еміреніп иіскеді. Ботасынан айрылған боз маядай боздады. Көзінің жасы сел болып, селдір сақалын жуып кетті. Кенет секем алып селк етті. Жүсіптің жейдесі қан болғанымен дал
...
