МӘУЛАНА РУМИ

ПІЛ ТУРАЛЫ
ТАЛАС

Алматы – 2023

ӘОЖ 821.512.122

КБЖ 84 (5каз.)

Р 81

ОТБАСЫ ХРЕСТОМАТИЯСЫ

ЖОБАСЫ

Р 81 Руми. ПІЛ ТУРАЛЫ ТАЛАС: Отбасы хрестоматиясы/

– Алматы: «Otbasy» Баспа үйі, 2023. – 144 б.

ISBN 978-601-06-9058-5

Бұл кітапқа әйгілі шайыр Мәулана Румидің хи-каялары мен даналық ойлары аударылып берілген. Румидің кейбір хикаяларын әйгілі ақын Қадыр Мырза Әлі мен аудармашы Арғынбай Бекбосын қазақша өлеңмен өріп, сөйлеткен екен. Хикаялардың соңына осы ақындардың өлеңдерін үлгі етіп бердік.

Кітап шығыс даналығына қызығатын оқырман-дарға арналады.

© «Отбасы» Баспа үйі, 2023

© Абзал Құспан, 2023

Піл туралы талас

Бір адам Үндістаннан піл әкеліп, қараңғы сарайға қамап қойыпты. Өмірінде піл көрмеген бірнеше адам қарауылға ақша беріп, қараңғыда сарайға кіріп, пілді сипалап ұстап көреді. Қолына тұмсығы іліккен біреуі:

– Әй, піл дегенің, кәдімгі су жүретін құбыр ғой, – депті. Екінші біреуі пілдің құлағына тап болса керек:

– Е, піл деп жүргенің – желпуіш сияқты бірдеңе екен ғой, – депті. Үшіншісі пілдің аяғын ұстап:

– Неменеге сонша әспеттеп жүр, пілдің жуан бө-ренеден айырмасы жоқ қой, – депті. Төртіншісі піл-дің арқасын сипалап:

– Оттапсыңдар, бірің құбыр, бірің желпуіш, енді бірің бөрене дейсіңдер. Жоқ! Ол бір жалпақ тақтай секілді, – деген екен.

Сөйтіп әркім өзінше, қараңғыда кім қай жерін ұстап көрді, соған қарай пікір білдіріпті. Әттең, егер шам алып кірсе, бекер дауласпаған болар еді.

Әй, дәруіш, көкірегі қараңғы адам Тәңір жайлы түйінді де өз шапанына сай өлшейді. Білім деген –гауһар тас, бағасы жоқ, надандық деген – кесел, дерт дауасы жоқ.

* * *

Румидің осы хикаясын әйгілі ақын
Қадыр Мырза Әлі бүй деп аударған:

Сонау алыс Үндістаннан келген піл,
Не болса да, барлығына көнген піл,
Қамаулы еді тас қараңғы үңгірде,
Пара беріп, кіргенменен іңірде.
Көре алмай жұрт,
Бастарын құр шайқады.
Қолдарымен сипап қана байқады.
Тұмсығынан ұстап көрген бір адам:
«Піл дегенің құбыр, – деді, – аумаған!»
Құлағынан ұстап көрген бір кісі:
«Піл, – деді елге, – желпуіштің үлгісі!»
Аяғынан ұстап көрген адам кеп,
Пілді өзінше дәлелдеді баған деп.
Арқасынан сипап көрген әуесқой:
«Піл дегенің, – деді жұртқа, – дөңес қой!»
Көздерімен көрмегендер анықтап,
Өстіп пілді түсіндірді халыққа.
Қараңғылық!
Қараңғылық осы ғой,
Көр соқырлық надандықтың досы ғой.
Кірсе егерде олар ішке шырақты ап,
Ақиқат та кетпес еді-ау жырақтап!

Жүзім

Бірде араб, парсы, түрік және грек төртеуі сапарлас болыпты. Кенет олар жолда келе жатып динар тауып алыпты. Қалаға жеткен соң қарны ашқан төртеуі, әлгі динарға тамақ алмақшы болады. Алдымен араб сөй-лейді:

– Келіңдер, бұл ақшаға ейнаб сатып алалық, – дейді. Парсы жігіт қарсы шығып:

– Жоқ, ейнабы несі, одан да ангур алайық, – дей-ді. Түрік жолаушы:

– Жігіттер біз шөлдеп келеміз, мұндайда юзумнен дұрысы жоқ, – депті. Ал грек жігіт:

– Өй, сендер де, дәл қазір біз стафилден артығын таппаймыз, – депті.

Сонымен төртеуі бір-бірімен келіспей төбелес бас-талады. Бұлардың жанынан өтіп бара жатқан бір дәруіш оларды тоқтатады. Қолдарындағы динарды алып, оған бір керсен жүзім сатып әкеледі. Жүзімді көрген бетте араб айтыпты:

– «Айттым ғой сендерге, ейнаб алайық деп». Міне, ейнаб дегеніміз осы, – депті.

– Әй, бауырлар, менің де айтқаным осы жеміс емес пе? Әлгінде ангур алайық дедім ғой, – депті таңғалып. Түрік болса шаттанып:

– Осылай шөлдеген кезде юзум таптырмас шөл-басар десем, сенбейсіңдер, – деп жүзімнің бір үзімін аузына салыпты.

– Мен әлгіден бері стафил деп қақсадым. Ешкім құп көрмедіңдер. Енді келіп стафилді мақтап отыр-сыңдар, – депті грек ренжіп.

Сөйтсе бәрі жүзімді меңзеген екен. Әрқайсы өз ті-лінде айтқаны болмаса, бәрінің айтып отырғаны бір нәрсе екенін білмеді.

Әй, дәруіш, кейбір адамдардың Тәңірі жайлы кеңірдек жыртып, дауласқаны төрт жолаушының жү-зімге таласқан мысалын еске түсіреді. Жүзімді қалай атасаң да, ол атауына қарай өзгеріп кетпейді, сол қалпын сақтап тұра береді.

* * *

Румидің осы хикаясын әйгілі ақын
Қадыр Мырза Әлі бүй деп аударған:

Белгілі жайт жүрген жұрттар күнде естіп –
Жауласуға апарады білместік.
Бірақ сөзден шыққан кейде өртің де
Әртүрлі боп айтылған соң әр тілде.
Түрік, парсы, арап, грек бәстесіп
Отырыпты дейді бірде бас қосып.
Әлгілерге ақша беріп мәрт адам,
Басталыпты шатақ-жанжал ортада.
«Дәмді нәрсе жегің келсе, халайық,
деді фарсы, – анғұр сатып алайық!»
Арап айтты: «Алсақ, әйнаб алайық,
Ал парсының сөзі былшыл, халайық!»
Түрік айтты: «Қойып дауды, халайық,
Алғаннан соң бұған жүзім алайық!»
Грек айтты: «О, қараңғы халайық,
Алдық екен, тек стафиль алайық!»
Ұқпаған соң тірелер жер – тығырық,
Тіл орнына сөйлеп берді жұдырық.
Надандықтың тиді осылай кесірі,
Бірін бірі былш-былш соқты есіріп.
Мәніс білер адам болса мұндайда,
Бүкіл шатақ бір сөзбен-ақ тынбай ма!
«Бәріңнің де керегіңді әперем, –
Дер еді ол, – айтысады бекер ел.
Төртеуіңе ортақ ақша бір бүтін,
Алдарыңда күтіп және тұр бітім.
Бар байлықпен көрейік бір амалдап,
Әркім қазір не қаласа, соны алмақ.
Сөз ұқпаған жоқтан-барға бақырмақ,
Ұққан адам татулыққа шақырмақ»

Түйе, өгіз және қой

Бірде түйе, өгіз және қой үшеуі келе жатып, жолдан бір құшақ шөп тауып алыпты. «Енді оны қалай бөлу керек?» – деп үшеуі ойланыпты. Қой айтыпты:

– Бұл шөпті үшеуміз бөліп жегенмен тоймаймыз. Одан да жасымызға қаралық. Қайсымыздың жасымыз үлкен болса, сол жесін. Жасы үлкенді құрметтелік! – депті. Мұны естіген өгіз:

– Несі бар?! Қойдың мына дана кеңесі құлақ салуға тұрарлық. Өмірбаянымызды айталық, қайсымыздың жасымыз үлкен болса, сонымыз жейік, – деп келісе кетті. Қой айтыпты:

– Мен Ыбырайым пайғамбардың отарында жайы-лып жүрген қой едім. Ысмағұлды құрбандыққа шал-ғанда көктен түскен көк қошқармен құрдас едім, – депті. Өгіз оған:

– Сен Ыбырайымды айтасың. Мен олардың ба-басы Адам атамен бірге жер жыртқанмын. Менімен жарысу қайда сендерге? Бәріңнен үлкен мен екенмін! – дейді.

Түйе олардың өтірігіне таңғалды ма, жоқ па, кезек-кезек басын иіп, манағы шөпті шайнап жей берді. Іштей: «Менің денем мыналардан гөрі ірі, бұлардан кіші емес шығармын. Оның үстіне, біздің төрешіміз уақыт емес, күш қой», – деп ойлады.

Әй, дәруіш, көп сөйлеме, азбен келтір иінін, бір сөзбен шеш түмен сөздің түйінін. Кейде қой мен өгіз сияқты шариғат айтып, дінді езіп, сөзді рәсуа қылғанша, түйе сияқты іспен көрсететін кездер де болады. Ал әрекетке сын жүрмейді. Көп сөз қарын тойдырмайды, әрекетшінің ғана аты озады.

* * *

Румидің осы хикаясын әйгілі ақын
Қадыр Мырза Әлі бүй деп аударған:

Өгіз бен Қой қастарына Түйені ап,
Келе жатқан тау етегін қиялап.
Ойда жоқта алды достар шөп тауып,
Бір арқан шөп жол бойында жатты ауып.
«Бөліп-жармай, өкпелетпей, кейітпей,
Ырыздықты үлкеніміз жейік те!
Ел қашаннан аға сыйлап келді ғой,
Біз де үлкенді құрметтейік!» – деді Қой.
Өгіз айтты: «Осы Қойдың есі бар.
Кіші жемей, үлкен жесе несі бар?!
Ал, кәнекей, шындықты айтып көрелік,
Кімнің жасы үлкен соған берелік!»
«Халил-Улла пайғамбардың отарын
Молайтқан да мына менің қатарым.
Соларменен, – деді Қой, – мен қыр астым,
Ибраһим сойған қоймен құрдаспын!»
Өгіз айтты: «Ең үлкені мен жұрттан!
Адам Ата меніменен жер жыртқан!»
Осыншалық өтірікке шамданып,
Шөпті түйе алды жерден паңданып.
Сосын тұрып: «Айтқандай-ақ өздерің, –
деді оларға, – Рас шығар сөздерің.
Бірақ мына керней мойын тұрғанда,
Дәлел іздеп, мені Құдай ұрған ба?!
Міне, достар, Қарап мына кескінге,
Өздеріңнен кіші демес ешкім де!»

Өлімнен қашқан ақымақ

Бір пақыр Сүлеймен патшаның алдына жылап кел-ді, жанына пана сұрап келді.

– Жаныңа не керек? – деп сұрады Сүлеймен одан.

– Мен Әзірейіл періштені көрдім. Маған сонша те-сіліп, бір түрлі қарады, содан қорықтым!

– Енді маған не дейсің? – деп сұрады патша.

– Тақсыр, кереметіңіз көп қой. Мені бір алысқа, Үндістанға апарып тастаңызшы, Әзірейілден сөйтіп жасырынып қалғым келеді, – деп өтінді.

Сүлеймен патша желге бұйрық беріп, әлгі жігітті Үндістанға бір сәтте жеткізді.

Көп ұзамай Сүлеймен пайғамбар Әзірейіл періштені көріп қалды. Оған:

– Әй, Әзірейіл! Өткенде бір міскінді қорқытыпсың? Ол пақырдың қорыққаны сонша Үндістанға қатын, бала-шағасын тастап қашып кетті, – деді. Сонда періште:

– Мен оны қорқытайын деген ойым жоқ еді. Құдайдан әмір келді. «Әлгі жігіттің жанын ал!» деді. Құдайдың бұйрығы бойынша оның жанын сол күні Үндістанда алуым керек. Ал ол Құдыста жүр. Үнді-стан мен Құдыстың арасы жер мен көктей. Бұл пақыр Үндістанға қалай жетпек? Әлде Құдайдың бұйрығы қате болды ма деп ойланып, оған тесіліп қараған едім. Ол өзі-ақ ебін тауып, Үндістанға жетіп барды, – деп-ті.

Әй, дәруіш, ажал ақымақ үшін – алтау, ақылды үшін – біреу. Ажалы жеткенді өлім таппай қоймайды, ақымақ адам өлімнен қашып сорлайды.

Бәдәуи мен иті

Көшеде бір ит ашығып, өлім аузында жатыр екен. Қасында оның қожайыны – бір бәдәуи зар жылап отыр екен:

– Досым-ау, досым. Жалғыз досымнан айрылған соң қалай өмір сүрер екенмін? Қиналатын болдым-ау, байғұсым-ау, – депті.

– Ей, әпенді, не үшін сонша жылап отырсың? – деп сұрапты қасынан өтіп бара жатқан бір дәруіш.

– Басыма келген пәлеге жылап отырмын. Қасымда адал досым бар еді, мені жалғыз тастап, Жаратушысына кетіп бара жатыр. Жыламай қайтейін? Итімнің айбаты арыстандай, қара күші өгіздей еді. Түнде ұйқымды күзететін, ал күндіз ризығымды табуға көмектесетін. Өзі адал, дұшпанға қатал еді. Олжа да тауып келетін, ұрыдан да қоритын.

– Байғұс-ау, сонда итіңе не боп қалды?

– Аштан өліп барады досым, бар бәле сонда!

– Сабыр қыл, – деді жолаушы.

– Ақысын Құдай береді. Құдай деген сондай Ұлық Жаратушы. Кейде біздің сабырымызға орай қаншама сый-сияпат беріп жатады. Бірдеңемізді сатып пұл қы-лайық. Мына арқаңдағы ауыр сөмкеңде не бар, соны айтшы?

– Онда нан, ет және кешегі кешкі астан қалған тамақтар бар.

– Сонша тамағың болса неге итіңе бермейсің? – деп сұрады жолаушы.

– Атай көрме! Ит маған қанша жерден қымбат боп тұрса да, жанымнан артық емес! Тамақты маған ешкім тегін бермейді. Ал итім үшін жылағаным тегін ғой, – деді бәдәуи.

– Өзің бір ақымақ екенсің! Тамақ көз жасыңнан қымбат болса, итіңнің дәрежесі сенен қымбат! Көзден аққан жас – жүректегі қанмен шыланады. Бірақ сенің төккен жасың жердегі шаңға да татымайды! – депті дәруіш.

Әй, дәруіш, кейбір адам Құдайды іздеген боп, көзінің жасын көл қылып, сыртқа діндәр көрініп, шешен сөйлеп, халықты сендіреді. Ал Құдай үшін құрбандыққа, жан қинайтын құлшылыққа, әрекетке келгенде бәдәуише іс қылады.

* * *

Румидің осы хикаясын белгілі қаламгер
Арғынбай Бекбосын бүй деп аударған:

«Қайран итім, енді амал жоқ, өледі!» –
Деп бәдәуи зар қағып жас төгеді.

Мұны көріп, келеді де білгісі,
Жөн сұрайды, жай бейтаныс бір кісі.

– «Қайтіп тиям жасымды енді төбетім,
болып жатса, Құдайым-ау, өлетін!

Аңға шықсам, серігім ед, ол итім,
Түніменен қора-жайды қоритын...»

Бәдәуиден сұрады енді жүргінші:
– «Ауырды ма? Жай-жапсарын білдірші?»

– «Ойбай, ол сау! Тек аштықтан бұралып,
өлер болды, – деді иесі. – Бұл анық».

– «Сабыр қылғын. Құдай өзі береді...» –
Қабын көріп бейтаныс: «Бұл не?» – деді.

– «Қапта нан, ет тағы басқа қорегім...
Ол болмаса өзім де аштан өлемін...»

– «Десең де сен он қайтара жарлымын,
Берсең нетті итке қабық, қалдығын?!»

– «Бере алмаймын. Мынау елден емге сіз,
Бір үзім нан таба алмайсыз теңгесіз.

Ал ит үшін жасты аямай жылайын,
Көздің жасын тегін берген Құдайым...»

Жүргінші енді төзбеді, ашу шақырды:
– «Қарғыс атсын, мәңгі сені, атыңды!

Мес екенсің үрлеп қойған құр кеуек,
Досың болған жоқ па еді, бұл төбет?!

Жүз есе кем сенің иттің өз бәсің!
Саған астан арзан бопты-ау көзжасың!

Көздің жасы – қан емес пе қайғыдан,
суға айналып, өз түсінен айныған?!

Жасыңда да құн жоқ мына шаң құрлы,
Көзім шықсын көрсем сендей малғұнды!..»

Науқас пен керең

Бір керең кісі көршісінің қатты ауырып қалғанын естиді. Науқастың қалын білу сауапты іс қой деп, көңіл сұрауға ниет қылады. Бірақ өзінің керең екені есіне түсіп, сәл ойланыңқырап қалады. Ауырып жатқан адамның әлсіз дауысын естімей қалуым мүмкін ғой деп ойлады. Сосын өзінше жаттанды сөздерді айтайын деп шешті. «Егер науқастан: «Қалыңыз қалай?» деп сұрасам, ол міндетті түрде: «Әупірімдеп, жақсарып келемін», – деп жауап береді. Сол кезде мен: «Е-е, Құдайға шүкір!» – деймін.

Сосын одан: «Не тамақ ішіп жүрсіз?» – деймін. Не деп жауап берсе де: «Дұрыс екен. Көбірек ішіңіз, тәуір боп кетесіз, шипасын берсін!» – деп айтамын.

Сосын «Сізді кім емдеп жатыр? – деп сұрағаным дұрыс болар. Кімді атаса да ол дәрігердің емшілігінің күшті екенін айтып, мақтағаным дұрыс болар» деп өзінше пайымдайды. Осылайша дайындалып, көрші-сінің үйіне беттеді.

– Көңіл күйіңіз қалай? – деп сұрады ол, науқас көршісінің үйіне кірген бойда.

– Жағдай мәз емес. Мына кесел мені ана жаққа бір-ақ алып кеткелі тұрған сияқты, – деді науқас әлсіз дауыспен. Керең көршісі басын изеп:

– О-о, Құдайға шүкір деңіз онда! – деді.

Бұл сөзді естіген науқас ішінен: «Тек менің ажа-лымды тілеген адам ғана мұндай жағдайда «Құдайға шүкір» деп айтады, – деп ойлады. Ал керең болса, жаттап келген амалы бойынша:

– Нендей тамақ ішіп жүрсіз? – деп сұрады.

– Ауырған адам қайбір тамақ ішіп жетістірсін? Не ішсем де у болды. Сіңбей жатыр, – деді. Керең ал-дын ала дайындап қойған сөзін айтып:

– Дұрыс екен. Ендеше содан көбірек ішіңіз. Әлі-ақ жақсы боп кетесіз, – деді.

Науқас бұл сөзге жауап беріп те үлгерместен, керең келесі сұрағын қойды:

– Емшіңіз кім болды? – деді ол жаны ашығандай боп.

– Байқаймын, мені жан алушы періште Әзірейіл-дің өзі төңіректеп жүрген сияқты. Қазіргі емшім сол, –

деді науқас жыламсырап. Мұны естімеген керең әңгі-месін ары жалғап:

– Ее, ол өзі бастаған ісін аяқтамай қоймайтын та-нымал дәрігер емес пе? Құдай қаласа дертіңді сылып алар, – деді.

Осы сөзді айтты да, бір үлкен іс тындырғандай марқайып шығып кетті. Ал ауру көршісі болса, оған ренжіп: «Бірталай жыл бірге тұрған Құдайы көрші едік. Сонда да болса ішінде маған сақтап жүрген қан-шама ызасы бар екен. Мына ауыр хәлде оған жауап бере алмаспын. Бірақ жазасын Құдай берсін. Бі-реудің басына түскен қайғыға қуану адамгершілікке жатпайды», – депті.

Әй, дәруіш, өмірде біраз нәрсе бітіргендей марқа-йып жүретіндер көп. Бірақ сол амалымыздың қайсысы қайырлы, қайсысы кесір болғанын бір Құдай өзі біледі. Көп тірлігіміз әлгі кереңнің ісіне ұқсап жүрмесін.

Шығыстанушы Өтеген Күмісбаев бүй деп аударған:

– Тым тәкаппар болып кеттің саңырау,
Көршің сырқау бірнеше күн апыр-ау.
– Мен қайтейін естімейді құлағым.
Ауырғанды түсінбеймін, шырағым.

– Не істеймін, амалым жоқ, білмеймін,
Міндетім ғой – кіріп шығу бұл менің.
Естімеймін, естиярмын, саңырау,
Көршім менің келеді деп жатыр-ау.

– Еріндердің қимылынан ұғармын,
Денсаулығың жақсы ма деп сұрармын.
Тәуірмін деп, айтады ғой ол маған.
Келесі бір сауалымды қолға алам.

– Қалағаның тағамнан не деймін мен,
– Кейде кәші, кейде шербет жеймін мен.

– Осыны ал, мына тағам пайдалы,
Дәрігерден кімдер келіп қайтады.
Тәуіптің де айтар сонда есімін,
Жақсы адамды мадақтасам, несі мін?

– Досым менің, жатар күнің аз әлі,
Анау емші сырқатыңнан жазады.
Үйде осылай айтар сөзін жаттайды.
Көршісінің есігінен аттайды.

– Жақын келіп, жымиып хал сұрайды,
Досым, қалай денсаулығың шырайлы.
– Өліп барам, – деді дімкес ақырын,
– Аллауәкбар, – деді анау ақырын.

Тұла бойы мұздай болды көршінің,
Менің нағыз дұшпанымдай өршідің.
Еріндерден көз алмайды саңырау,
Өздігінше түсінеді ол, пақыр-ау.

– Не іштің, – деп сұрап еді: – у, – деді,
– Көбірек же пайдалы ғой – бұл, – деді.
–Айтшы, – деді: – тәуіптерің туралы,
– Кет, қинаушы Әзірейіл тұр әлі.

– Досым оған қуан, – деді керең де:
– Сол дәрігер жазар сенің денеңді.
Шықты саңырау көңілденіп, ол енді,
Жақсы сөзбен қуат бердім деген-ді.

– Көршім риза болады ғой мәңгілік,
Кеттім оны тәуір сөзбен таң қылып.
Ауру қалды: – келді ғой, – деп: дұшпаным,
Жаныма үйіп, тозақтың бір қыспағын.

Барлығына сеніп кетті саңырау:
– Борышымды өтедім, – деп, апыр-ау.