автордың кітабын онлайн тегін оқу Сияр Шәріп
СИЯР ШӘРІПТЕГІ ПАЙҒАМБАРДЫҢ МЕЙІРІМДІ СИПАТЫ
Мұхамбет пайғамбардың өнегелі өмірін, ізгі жолын сипаттап, сияр кітаптар жазу дәстүрі VIII ғасырдан бастау алады. Бұл игі істің арнасын ашқан алғашқы туынды араб ақыны Уахидидің «Китаби ал-мағози» дастаны еді. Оның ізінше Ибн Ысқақтың «Алла елшісінің өмір жолы» («Сира ар-расул Аллаһ») деген кітабы жарық көрді. IX ғасырда Ибн Хишам осы кітаптың мазмұндық желісін өңдеп, біраз дамытты. Аталмыш нұсқа кейіннен мұсылман әлеміне кеңінен тарап кетті. Шығыс әдебиеті пайғамбардың өмірі туралы мәйекті, мәнді дүниелерге байи түсті. Осы үрдіс дами келе үлкен әдеби-мәдени жанрға айналды. Ислам тараған аймақтардан пайғамбардың ғұмыр жолын шығармаларына арқау еткен ақындар мен жыраулар шоғыры көбейді. Барлық діни мектептерде сияр кітаптары жазылып, оқытылатын болды. Сиярмен бірге мәуліт, нағт, салауат, мадақ сияқты Мұхамбет пайғамбардың көркем мінезін танытатын, әулиелердің оған деген сағыныш сезімдерін білдіретін, Алла елшісінің кемел қасиеттерін үлгі тұтып ұлықтайтын көркем сөз өнері өркен жайды. Әсіресе түркі халықтарының Қожа Ахмет Ясауи, Сүлеймен Бақырғани, Мәулана Руми, Жүніс Әміре, Физули сынды данышпан шайырлары пайғамбардың әділ, мейірбан бейнесінің халықтың жүрегінен терең орын алып, ғасырлар бойы санада сақталуына ұйытқы болды. Олардың қолжазба күйінде сақталған еңбектері көне кітапханаларда әліге дейін толып тұр. Айта кететін бір жайт: ақындар мен сүлейлер өлең-жырларын Құран аяттары мен хадистермен көмкеруді мұрат тұтты. Өз туындыларына аят пен хадисті қолдану үшін иқтибас (сілтеме), талмих (мәнін беру), тахлил (жіктеу) сынды түрлі тәсілдерге жүгінді.
Сияр Шәріптің негізгі мақсаты Мұхамбет пайғамбардың өмірбаянын өрнектеу болғанымен, оның мәйегінде тәлім-тәрбие беру идеясы жатыр. Пайғамбардың өмірі ғибрат пен тағылымға толы. Құранда да «Шындығында пайғамбарда сендер үшін көркем үлгі бар. Сендер сол үлгіге ұйыңдар» деген аят бар. Яғни осы аятқа амал еткісі келген мұсылмандар «Сияр Шәріп» сияқты еңбектерді оқумен немесе тыңдаумен пайғамбардың көркем мінез-құлқын өнеге етеді. Сондықтан бұрынғы кезде «Сияр Шәріп» медреседе пән ретінде оқытылған. Бұл пән діннің мәдени-тәлімдік саласын, яғни аксиологиялық, праксеологиялық қырларын айшықтай түседі. «Сияр Шәріп» пен мәуліт дәстүрі жеке адамның ғана емес, халықтардың менталитетін сомдауға да ықпал етті. Ислам алыс аймақтарға таралғанда жергілікті мәдениетпен синтезделіп, біте қайнасып кетпесе, рухани тоқырап кету қаупі бар еді. Сол кезде «Сияр Шәріп» пен діни қисса-дастандар екі өркениетті табыстырушы алтын көпір қызметін атқарды. Сол себептен сияр шығармаларын араб тілінен парсы тіліне, одан түркі тілдеріне аудару өте қарқынды жүрді. XV ғасырда қазақ топырағында өткен Алты бармақ есімді дін ғұламасы «Сияр Шәріптің» Орта Азияға жайылған қазіргі нұсқасын жазып қалдырды. XVIII-XIX ғасырларда сияр үрдісі Қазақстан, Татарстан, Башқұртстан, Кавказ елдерінде кең қанат жайды. Осы елдердің бірсыпыра ақын-жазушылары аталған шығарманың негізгі сюжетіне сүйене отырып, өздері де шығармалар жазған. Мәселен, қазақ ғұламалары Шәді Жәңгірұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Дия қажы Ахметұлы сияқты ақындар дәстүр сабақтастығын қайта жаңғыртып, пайғамбардың өнегелі өмірін қазақтың құнарлы тілінде сөйлетті. Қазақ әдебиетіндегі пайғамбарға арналған дастандар өзіндік гуманистік, поэтикалық-эстетикалық сарынымен ерекшеленеді. Пайғамбар олардың сияр жырларында ақылгөй, дана, мейірбан әке кейпінде суреттелген. Сюжет желісі де бейне бір қазақ сахарасында өтіп жатқандай әсерге бөлейді. Осыған қарап, сиярдағы оқиғалардың әр түрлі мәдени қабаттарға сіңісіп кетуі үшін оның пішіні мен баяндау тәсілдерінің біршама өзгерістерге ұшырағандығын байқаймыз. Өйткені көптеген авторлар мәтінді жергілікті ерекшеліктерге сай өңдеп, өлең өнеріндегі көркемдік әдістерді қолданып, қайта жырлады. Мысалы, Шәді Жәңгірұлының төрт жүз беттен тұратын «Назым Сияр Шәриф» дастаны көшпенді қазақ жұртының рухани шөлін қандырды. 1914 жылы Ташкентте жарық көрген бұл туынды он жыл ішінде Қазан қаласында төрт-бес рет қайта басылып, қалың елге кеңінен тараған.
Өкінішке орай, қазіргі кезде кейбір исламшыл топтар өздерінің шектен шыққан надан әрекеттерін ақтау үшін пайғамбар тұлғасын радикалды, агрессивті етіп көрсетуге тырысып жатыр. Олар пайғамбардың соғыстарын, жорықтарын егжей-тегжейлі сипаттап, қатал, мейірімсіз, сезімсіз әміршінің образын сомдауға жанталаса кірісті. Қала берді, «пайғамбардың сүндеті» деп сыртқы келбетіндегі нышандарға жабысып алған. Соның кесірінен пайғамбардың ұлттық мәдениетпен өріліп кеткен көркем образы насихатталмай, оның рухына ынтық болатын ежелгі қазақы сезім де солғын тартты.
Бұл «Сияр Шәріпте» керісінше пайғамбардың әділдігі мен адамсүйгіштігі оның негізгі сүндеті ретінде көрініс тапқан. Орта ғасырларда жазылған пайғамбардың биографиясы, сияр нәби жанры қазіргі таңда өте құнды. Осы тұрғыдан қарағанда қолыңыздағы «Сияр Шәріп» кітабы радикалды діннің ұрығы түсіп үлгерген қазақ қоғамы үшін өте пайдалы. Бұл еңбектің ғылыми маңызы да өте жоғары. Яғни академиялық форматта сіресіп жатқан елеусіз еңбек қарапайым халыққа өз тілінде жол тартты. Бұл кітап алдағы уақытта сиярға қатысты басқа да еңбектердің қарқынды зерттелуіне түрткі болады. Бұрын зерттелмеген басқа да дереккөздер ғылыми айналымға түседі деп сенемін. Маған бұл кітаптың тағы да ұнаған бір қыры мынау: қазір қазақ қоғамына исламның салафилік бағытында жазылған діни әдебиеттер кеңінен таралуда. Осы бос жатқан рухани вакуумды толтыруда қазақы дүниетаныммен жазылған бұл «Сияр Шәріптің» рөлі ерекше.
Араб тілінде жазылған «Сияр Шәріптің» қазақ тіліндегі сиярлардан көптеген айырмашылығы бар. Ең алдымен, қазақша сияр кітаптарының тілдері шұрайлы, оқиғалары көркем, қызықты болып келеді. Мұнда пайғамбар тұлғасы мейірімді, әділетті, кемеңгер болып сипатталады. Бізде ұғымдар мен логикалық образдардың барлығына да мән беріледі. Екіншіден, біздің оқырманға адаптация жасалған. Халықтың танымы есепке алынып, соған бейімделген. Менталитетімізге, ұлттық мәдениетімізге жақын болып келеді. Кітапта пайғамбардың әділетті, мейірімді, парасатты ізгі қасиеттерінің ерекше баяндалуы – өте құптарлық жайт. Бұл бір шетінен біздің ислам өркениетіне ерте бастан-ақ жалғанған мәдениетті халық екенімізді анық көрсетеді. Сондықтан мен бұл кітаптың мейлінше мол тиражбен шығуын қалар едім. Қазақтілді оқырманның рухани һәм мәдени сұранысын өтей алатындай сапалы еңбек жазылған. Мүмкін болса, елдегі барлық кітапханаларға тарату керек. Бұл кітапты бір рет оқып шыққан адам қазақтың дәстүрлі діни танымымен тез-ақ танысып шыға алады.
Әшірбек МУМИНОВ,
Тарих ғылымдарының докторы, профессор,
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті
Дінтану кафедрасының меңгерушісі
ӨЛМЕЙТІН САРЫН
Есімді біліп хат танығалы әкем Әмин маған тек діни қисса-дастандар оқытатын. Әкеміз жеті атасынан сандығында кітап сақтаған сауатты әулеттен еді. Әжем Хубылниса да көзі ашық, ескіше өте сауатты кісі болды. Әкем мен әжемнің қатаң бақылауымен он жасқа жетпей-ақ, араб қарпімен жазылған діни дастандарды зулатып оқи алатын болдым. Ол кезде Қытайдың Алтай жағында кілең қазақ тығыз отырады. Әсіресе, қыстың күні күн батып, мал қораға қамалған соң, ел-жұрт қисса тыңдауға жиналатын. Барлық үй кезек-кезегімен ет асып, кітап оқитын қиссашыларды үйіне шақырады. Ас ішіліп, бата жасалған соң, үлкендер жағы шариғаттан біраз әңгіме қайырады. Соңынан кезек бізге тиеді. Діни дастандарды сағаттап жырлаймыз. Тыңдап отырған әлеумет арасында бізді қоштап, енді бірде көздерінің жасын сығып жылап отыратын. Орта мектеп бітірген соң, әкем маған: «Балам, қазір бұ дүниеде не көп – оқу көп. Ілім-білімнің әбден тасыған заманы. Дегенмен қара тастың жөні – бір бөлек, гауһар тастың жөні бір бөлек. Болмаса бәрінің түбі – бір тас. Сол сияқты оқудың бәрі – ғылым. Бірақ Мұхамбет пайғамбардан қалған рухани ілімге жетер білім жоқ. Мен білсем, осы ілім сенің екі дүниеңе азық болады. Тілімді алсаң, араб тілін оқы да, осы ілімнің соңына түс», – деп ақыл берді.
Мен әкемнің тілін алып, Пекин университетінің Халықаралық қатынастар факультетінде араб тілі бөліміне оқуға түстім. Ол кезде Қытай үкіметі аз ұлттарға жеңілдік жасайтын. Үлкен қала, үлкен оқу үлкен әлемнің терезесін ашты. Мен әкемнен алған білімнің шырағымен адаспайтын айқын жол таптым деп ойлаймын.
Тағдырдың айдауымен 1964 жылы Қазақ ССР-іне келдім. Ол кезде менің оқып келген араб тілім еш жерге қажет болмады. Қолайыма келген жұмыстың бәрін істедім. Тек жетпісінші жылдары ғана СССР араб елдерімен қарым-қатынасын жақсартуға тырысқанда мені үкіметтік органдар іздеп тауып алды. Сол жылдары СССР-дің мұсылмандарына тіпті қажылыққа дейін рұқсат етті. ҚазҰУ-інде филология факультетінде араб бөлімі ашылғанда ұстаздық еттім. Ескіше мәтін оқитын мамандар даярладық. Бір күні жоғары жақтан араб тілін үйрететін оқулық жазыңдар деген тапсырма келді. Батырша Сайлау, Әбсәттар Дербісәлі және мен сияқты санаулы маманның басын құрады. Сөйтіп, ең бірінші оқулықты жазуға мұрындық болдым.
Онан кейін Ғылым академиясында қырық жылдан аса көне қолжазбаларды аударумен шұғылдандым. Тіпті, академиядағы қолжазба қорындағы сирек қолжазбалар бөліміне ең бірінші болып кірген мамандардың бірі мен едім. Себебі советтік қуғын кезінде ескіше мәтінді академиялық тәсілмен реттейтін бірде-бір маман қалмаған. Осының кесірінен қазақ ұлтының тарихи жады, эпикалық санасы мүлде өшіп қалуға шақ қалған. Құдай сақтап сол жетпісінші жылдары қолға алынған осы істің шарапатынан архивтерде шаң басып жатқан сан ғасырлық тарихы бар мәңгілік мұралар жарыққа қайта шықты. Қолжазба оқудың қандай эйфориясы барын көне мәтінді оқыған адам ғана біледі. Мен бейне бір орта ғасырда өмір сүрген ғұлама мен әулиенің арасына кіріп кеткендей болдым. Ол жерде мың жарым жыл бойына сөздің маржаны мен ойдың жауһарын жинауға құмар болған ілімді тұлғалардың білімдері сіресіп тұр. Оларды оқыған сайын солармен тілдесіп, сұхбат құрғандай күй кешемін. Мен уақыт машинасына мініп алып, екі әлемде қатар өмір сүрген ертегінің кейіпкері сияқты өмір сүріп жаттым.
Сол кезде сан түрлі кітап ұстап, неше түрлі қолжазба оқысақ та, бала кезде бойға сіңген қиссалар маған бейне бір Темірқазық жұлдызындай жол сілтеп тұрды. Олай дейтін себебім: 1400 жылда пайғамбар туралы талай еңбек жазылған. Солардың ішінде пайғамбардың өмірі мен өнегелі істерін дәл қазақта кездесетін «Сияр Шәріптей» баяндаған нұсқасы кемде-кем. Себебі көшпелі дүниетанымда қандай бір аңыз болса да ауыздан ауызға жетіп отырады. Біреуден естіген әңгімені екінші жыршы аулына келіп тілдік, мазмұндық жағынан дамытып жырлайды. Тіпті араб тіліндегі адам есімдерінің өзі қазақы үндестік заңына сәйкес өзгеріске ұшырайды. Мысалы, төрт шадияр – Омар, Оспан, Әбубәкір, Әлидің аттары Ғұмар (Құмар), Ғұспан (Құспан), Әубәкір, Ғали (Қали) болып қазақы реңмен беріледі. Тіпті, жер-су атауларында да кішкене орын ауысып келе береді. Бірақ қисса-дастанның мазмұнына, оқиға желісіне, идеясына қиянат жасалмайды. Мұны ғылымда «Шығыстық сарындағы қиссалар» деп атайды. Яғни, араб түбегінен жеткен діни қиссаларды жергілікті жыршылар өз танымына сай бейімдеп, төл мәдениетіне сіңіріп жібереді. Тіпті бір қиссаның бірнеше нұсқасы болып келеді. Бұл қиссаның дерексіздігін білдірмейді, қайта оның көп жырланғанын, кең таралғанын, алыс аймақтарға сол елдің дүниетанымына сәйкес өзгеріп дамығанын көрсетеді. Мысалы, қазақ ішінде кең тараған «Мұхамбет пайғамбар мен киік» аңызын алайық. Көп нұсқада ол киіктің өзімен және құралайымен тілдеседі. Ал қисса Алтай қазақтары арасына жеткенде киік пен құралайдың заты аю мен қонжыққа ауысқан. Қиссашының мақсаты – тыңдаушыға барынша ұғыныңқы, көзге көрінетін нәрселермен қиссаның негізгі алтын идеясын жеткізу. Қиссалар әр халықтың дүниетанымына бейімделген сайын өміршең келеді. Сондықтан да бұл жанр әр ғасырда жаңа реңмен құлпырып шығып отырады.
Енді қолдарыңыздағы «Сияр Шәріп» кітабына тоқталсам, бұл да бағзыдан жеткен, қазақ арасына кең таралған Мұхамбет пайғамбардың үлгі-өрнегін қазіргі заманның тіліне, ойлау қабілетіне лайықтап жинаған.
Олай дейтін себебім: заман озып, уақыт өткен сайын қолжазбаның, жырдың кейбір сөздері түсініксіз болып күрделеніп кетіп отырады. Бұл – заңды құбылыс. Себебі, тіл тірі құбылыс болғандықтан үздіксіз түлеп отырады. Бір кездері оны жалпы жұрт оңай түсінетін болса, арада бір ғасыр өтіп, жаңа ұрпақ ауысқанда әлгі жырдың көп сөзі архаизмге айналады. Сосын рухани мұраны қайтадан көпшіліктің танымына лайықтау үшін діни сауаты бар жыршылар қайта жырлайды. Оны Шәді төренің «Назым Сиярынон» байқауға болады. Жырдың басында Шәді ақын:
Бір күні маған айтты Сейіт Ахмет,
Расулдың оқиғасы сирада бар.
Әр тілмен муснафтар жазғаны үшін,
Түркінің ауамдары білмейділар.
Кітап қып шығарсаңыз сияр тілін,
Назым етсең, оқымаққа қылмай қиын.
Ауамдар оңайлықпен түсіне алса,
Расулдың кезіндегі істің түрін,
– дейді. Оған да сол замандағы ишан-қожалар «мынау пайғамбардың сиярының тілі күрделеніп кетті, жас буын оны түсіне алмайды. Сен осыны қарапайым тілде өңдеп қайта жаз» деп айтқан. Ол сол замандағы жырдың мақамына, буын түрлеріне, өлең құрылысына лайықтап жазып шыққан.
Ақиқатын айту керек, қазақ мәдениеті – совет өкіметінің езгісінде болған ел. Өзінің дәстүрлі дүниетанымынан ажырап қалған. Сондықтан дәл бұрынғыдай классикалық қиссалар енді жырланбайды. Себебі тарихи жолмен қалыптасқан бұрынғы діни білім беретін ошақтар толық жойылған. Бірақ аса қатты өкініп қажеті жоқ. Біздің қорда жатқан қолжазба қиссалардың көптігі сондай: солардың өзін өңдеп, қазіргі қазақ тіліне бейімдеп отыру жүздеген жылдарға созыла береді. Бұл кітаптың ең басты ерекшелігі ретінде тілдік құрылымын айтар едім. Авторлар ескі мәтіндерді қорықпай бұзып, олардың өзегіндегі алтын идеясын шашау шығармай сол қалпында алып шыққан. Тіпті пайғамбар мен сахабалар арасындағы диалогтар қазақ абыздарының арасында өтіп жатқандай әсер қалдырады. Бұл ұтқыр әдіс пайғамбарды қазақ халқының ең бір жақын, ең бір жанашыр атасы етіп көрсетеді.
Мен осы кітапты оқып отырып, он жасымда әбден санама сіңген, өзіме туған атамдай болып кеткен мейірімді Мұхамбетпен қайта табысқандай күй кештім. Қазіргідей дін бұзылып, ғылым ақсап тұрған алмағайып заманда «Сияр Шәріптің» дәстүрлі форматта қайта жазылуы – зор қуаныш. Енді қалыптасып келе жатқан жас ұрпақтың рухани әлемде бағыт-бағдарын анық айқындауда таптырмайтын құрал. Тіпті бұл кітап әрбір қазақтың сөресінде тұрса, артық етпес.
Мен академиялық білім иесі ретінде бұл «Сияр Шәріпті» қазіргі заманның шығыс сарынындағы жаңа үлгісі деп атар едім. Меніңше, «Отбасы хрестоматиясы» командасының мүшелері қазіргі қазақ жастарын көне заманның ғұламаларымен, әулие-әнбияларымен, дана шайырларымен қайтадан тілдестіруді мақсат тұтқан сияқты. Олай болса, баршаңыздың бойыңызға «Сияр Шәріптегі» Мұхамбет пайғамбардың ақыл-парасаты дариды деп сенемін.
Мақсұт ШАФИҒИ,
шығыстанушы ғалым,
көне қолжазбалар маманы
«СИЯР ШӘРІПТІ» НЕ ҮШІН ТАҢДАДЫҚ?
«Сияр» деп Мұхамбет пайғамбардың өмірбаяны жазылған кітапты айтады. Орта ғасырда бұл кітап Бұхар, Самарқанд, Қарнақ, Түркістан сияқты медреселерде 12 пәннің бірі ретінде оқытылған. Содан білім алған ишандар мен ахундар қазақ сахарасында Мұхамбет пайғамбар жайлы көп қиссалар мен аңыздардың жайылуына түрткі болады. Жыраулар ел арасындағы жиын-тойларда міндетті түрде пайғамбардың өмірінен насихат айтуды дәстүрге айналдырған. Соның арқасында «Киік», «Қақпанға түскен киіктің хикаясы», «Қисса ан-хазірет Расулдың миғражға қонақ болғаны», «Көдек бала қиссасы», «Бозторғай», «Ыбырайым қиссасы», «Қисса Мұхаммед Расул Алланың дәрул пәниден дәрул бақиға рихлат еткен мәселесі», «Мұхамбет пайғамбар» сияқты қисса-дастандар көптеп жарық көрді. «Сияр Шәріпті» тыңдаған ел-жұрт пайғамбардың кемел қасиеттерін әртүрлі қырынан тани бастады. Мысалы, «Киік» немесе «Бозторғай» қиссасында Мұхамбет пайғамбар өзгенің өмірі үшін өзін аямайтын, тіпті жан-жануарға дейін қамқор болатын тұлға ретінде айтылады. Енді «Ыбырайым қиссасында» ол ет пен сүйектен жаралған адам ретінде көрінеді. Баласының қазасына қайғырып, егіліп жылап төсек тартып жатып қалады. Ал енді «Мұхамбет пайғамбар» дастанында жауырыны жерге тимейтін палуан, әлсіздерді жылатпайтын нағыз батыр, алып тасты аспанға ататын қара күштің иесі ретінде сипатталады. Тіпті оған Хадишаның бала күнінен ғашық болғаны, оған арнап кестелі шапан, көрпеше сыйлағаны айтылады. Есейген шағында да пайғамбар парасатты қызға ғашық бола білетін жігіттің сұлтанындай суреттеледі. Қазақы қиссада пайғамбар тек Құдайдың дидарына ғана ғашық болып, әйел, бала-шағасын тасжүрек кейіпте құрбандыққа шалып кете беретін діни фанат ретінде баяндалмайды.
Бір байқағанымыз: қазақы сияр нұсқалары қисса дәстүрі сияқты уақытқа тәуелді емес. Тарихи хронология, логикалық үндестікке мән берілмейді. Қиссашы негізгі нысанаға пайғамбардың парасаты мен мейірім-шапағатшыл мінез-құлқын ғана алады.
Тағы бір баса айтатын ерекшелігі: Орта Азияда таралған «Сияр Шәріптің» ішінде пайғамбардың соғыстары өте аз кездеседі. Тіпті кейінгі ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында жырлаған Шәді төре Жәңгірұлының «Назым Сиярында» жорықта қару асынып жүрген Мұхамбет пайғамбарды көре алмайсыз. Сол кездегі сияр авторларының өзі агрессияға қатысты идеяларды туғызбаудың барлық амалдарын қарастырған. Тіпті, мәдениет өркендеді деген ХХІ ғасырда жиі айтылатын «мүшірік», «кәпір», «жиһад», «харам», «ширк» деген сөздер ол кездегі мәтінде мүлде кездеспейді десе де болады. Керісінше, біздің заманда ұмытыла бастаған мейірім-махаббаттан туындайтын барлық ізгі қасиеттерді мейлінше молынан уағыздауға тырысқан.
Пайғамбардың образын қазақы дүниетанымға бейімдеу үшін тіпті оның тұтынатын заттары мен сөйлеген сөздеріне дейін көшпелі өмірдің өрнегіне түсіруге тырысқан. Мысалы, «ат ойнатып», «шоқпар ұстап», «құрықпен іліп алып итше сүйреп», «ер-тұрман», «дырау қамшы», «тақия», «шапан», «саптама етік» деген сияқты сөз тіркестерін көп байқайсыз. Пайғамбар диалог құрғанда да қазақтың би-шешендері сияқты толғатып, мақалдатып сөйлейді.
Тәуелсіздік алған жылдары Мұхамбет пайғамбардың өмірі жайлы бірнеше кітап араб және түрік тілдерінен тікелей аударылды. Ол кітаптар пайғамбар өмірін барынша тарихи тұрғыда дәл беруге тырысқан. Хронология қатаң сақталады. Пайғамбардың ұлттық бет-бейнесі араби тұрғыда сипатталады. Географиялық атаулар мен адам аттары барынша араб тіліндегі нұсқасында жазылады. Пайғамбардың өсиеттері тірі диалогпен емес, орта ғасырдағы сірескен хадис форматында баяндалған. Үмбетті сақтап қалу жолындағы қарулы қақтығыстарды «қасиетті жиһад» деп ерекше шабытпен суреттейді. Егер біз қазақ сияры мен бөтен мәдениеттегі сиярды салыстырып қарар болсақ, қазақ халқына өзінің төл мәдениетіне жақыны жұғымды келеді. Ал пайғамбардың ақыл-парасаты мен қайталанбас көркем мінез-құлқы жоғарыда аталған «арабтық ерекшеліктің» тасасында қалады. Яғни, өзге мәдениетті зорлап таңуды жақтырмайтын зиялы жұрт ұлтшыл пайғамбарды қабылдамайды. Мұхамбет пайғамбар арабтың ұлттық батыры емес. Сондықтан да оның кез келген ұлт пен ұлыстың рухани әкесіндей болып көрінуі – заңды құбылыс. Осы заңдылық бұзылғанда әлемге рақмет үшін келген мейірімді Мұхамбет өзге жұрттағы үмбетінен оқшауланып, рухани көсемдік келбетінен айырылып, араб жұртына тәуелсіздік сыйлаушы саяси лидер сияқты болып қалады. Соның кесірінен орта ғасырларда Мұхамбетті мадақтаған жыр-дастандар халыққа қайта таралмайды. Мұхамбет әлемге ортақ тұлға болғандықтан, оның өмірі мен өсиеті қазақ мәдениетінің елеулі бір бөлшегін сөзсіз құрайды.
Ең қызығы: әлемді пайғамбардың нұрынан тарататын орта ғасырлық «Нури Мухаммад» концепциясы қазақ топырағына терең сіңген. Мысалы, қазақ арасында кең таралған жыр нұсқаларында бұл концепция былайша өріледі:
Ғаламнан он сегіз мың әуел бұрын,
Жаратты пайғамбардың асыл нұрын.
«Әуелі мақұлықатта нұрым» деген
Хақында дәлел болды хадис мұның.
Немесе:
Әуелі нұры жаралған,
Ақыры өзі жаралған,
Үмбетінің күнәсін
Бір Тәңірден сұраған
Құдайдың досы – Мұхамбет.
* * *
Кім білер әуел-ақыр Хақтың сырын,
Нәрсе жоқ бір өзінен басқа бұрын.
Ғаламға өзін заһар қылмақ үшін,
Жаратты Мұхамбеттің әуел нұрын.
* * *
Әнбиялардың ішінде
Баршасынан абзалы
Мұхамбет екен алтыны.
Ең әуелі жаралып,
Он сегіз мың ғаламнан
Нұры бұрын балқыды, – делінеді.
Бұл концепцияның көп кездесетіні соншама: оның бәрін тізіп шығу мүмкін емес. Бұл идеяның өміршең болуы да заңды. Себебі адам санасы жаралыстың түпкі бастауын тапқысы келіп іздеп тұрады. Бірақ тым құдіретті, өте тылсым Құдай тағала идеясына адам ақылы бойламайды. Ал нақты бір құдіретті бастауды көзге елестетуге мүмкіндік беретін «Нури Мухаммад» концепциясы адамның ақылына мықты тіреу болады. Бір қызығы: осы ортағасырлық бұл идея біздің замандағы әлемді нақты ғылымның негізінде бір жарықтың жарылуынан тарататын «үлкен жарылыс» теориясымен де қабыса береді. Ең өкініштісі: СССР кезінде қазақ халқы осы ғажайып дүниетанымнан айрылып қалды. Бұл қазақ ұлтына орны толмас қасірет әкелді. Алаш баласының психологиясына, этнографиясына, ұлттық дүниетанымына, тұрмысына, дін ұстану салтына оңалмастай соққы берді. Қазақ даласында ғасырлар бойы синтезделіп шыққан тұтас бір мәдени қабат «Нури Мухаммад» концепциясымен бірге ғайыпқа сіңіп жоғалды.
Ал қазіргі исламды насихаттаушылар бұл идеяны мүлде пайдаланбайды. Олар «Алла барлық затты жоқтан бар етті» деген классикалық көзқарасты тым жалпылама түрде уағыздағанды жақсы көреді. Соның кесірінен пайғамбардың ұлық образы көмескілене түседі. Ол бейне бір өзі де күтпеген жерден Құдайдан уахи алып, жаңа дін үшін арпалысып өтіп кеткен батырдай баяндалады.
Тағы бір біз байқаған ерекшелік: ортаазиялық сияр жазушылар пайғамбардың сыртқы киімдерін араби үлгіде сипаттауға үйір болмаған. Олар оның жомарт, міскінге қарасатын қамқор, жетімді жылатпайтын мейірімді, кешірімшіл, дұшпанға да әділ, ұлағатты ұл, адал жар, жақсы әке, сенімді жолдас, серттен таймас батыр, аң-құсты да аялай білген адами қасиеттерін насихаттауға барын салған. Мысалы:
Ол расул дүниедегі нұрлы жүзді,
Сөйлесе, өзі әдепті, шырын сөзді,
Өзі еңселі, сымбатты, ұзын бойлы,
Ат жақты, қиылған қас, қой көзді.
Расулдың көлеңкесі болмас еді,
Үстіне бүрге, шыбын қонбас еді,
Нұр еді іші-тысы бәрі жарық,
Пақыр мен міскіндерге жолдас еді.
Ол расул шырын сөзді, нұр сипатты,
Сөйлесе, бек мүләйім балдай тәтті,
Бір Алладан басқадан қорықпаған,
Өзі жомарт, ғаділетті, мархабатты.
Сабырлы, тәуекелшіл, мейірбанды,
Әр жерде қысылғанға шапағатты, –деп суреттеген.
Пайғамбардың осындай рухани сүндеті мен кемел тұлғасын толық танымағандықтан да, кейбір дінге сенушілер қазіргі кезде оның сақал, балақ, сүндет киім сияқты сыртқы атрибуттарын ғана сіңіріп алады.
Ал көнеден жеткен сиярларда қазіргі кезде жай халық тұрмақ, дін ұстанатын жамағаттың өзі ұмытуға айналған және бір дәстүр бар. Ол – пайғамбарға салауат айту дәстүрі. Барлық сиярда салауат жолдаудың шарапатының маңызы тоқтаусыз айтылады. Қазіргі кездегі кейбір діншілдер тарататын «Мұхамбет деген – Құдайдың көп құлының бірі» немесе «жай елші ғана» деген түсінік мүлде жоқ. Керісінше, кез келген міскін салауатты көп айтумен пайғамбардың есімін екі дүниесіне де тірек қылады. Барлық қолжазбада қияметте пайғамбардың өзіне салауат айтқан момынға қалай жанұшыра болысатыны неше түрлі нұсқада әдемі әсермен баяндалған. Біз сондықтан да бұл кітапта көне дәстүр бойынша салауатқа арнайы бір бөлім арнадық.
Бұл жолғы сиярдың ең үлкен жаңалығы – Мұхамбетті сүю, оның нұрына ғашық болу концепциясының насихатталуы. Бұл идеяға әу баста пайғамбардың «Кімде-кім мені ата-анасынан да артық жақсы көрмесе, кәміл иманның нұрына жете алмайды» деген хадисі негіз болған. Орта ғасырларда тақуалар рухани кемелдікке жеткен кезде пайғамбарға деген ғашықтық тебіреністерін арнайтын дәстүрі болған. Бұл олардың пайғамбар рухымен барынша үндескеніне айқын дәлелі саналатын. Олардың тебіренісі ынталы көңіл, шын жүректің эталоны ретінде қабылданған. Бұл эталондар шын иман іздеушіге бағдар сілтеуші рухани маяк қызметін атқарған. Мұндай дәрежеге олар Мұхамбеттің атына сансыз салауаттар айтумен көтерілетін. Дәл осы тебіреніс әлемдегі ең творчестволық туындылардың дүниеге келуіне түрткі болды. Арғы тарихты айтпағанда күні кеше ғана дүниеден өткен ақжаулықты әжелер пайғамбардың аты аталса, газет-журналдан Мекке мен Қағбаның суретін көрсе, тебіреніп жылаушы еді. Қазір мұндай рухани халді жай адам тұрмақ, діннің жолына белсеніп түскен тақуаның бойынан да көре алмайсыз. Осы тебіреністің жоғалуы да – ислам руханиятының тоқырағанына дәлел. Сол себепті бұл кітапта әулие-ғұламалардың шынайы тебіренісі үлгі ретінде үзінді етіп берілген. Егер олардың өзін бөлек жинасаң, томдаған кітаптарға айналар еді.
Кітаптың ең соңғы бөлімінде британиялық дінтанушы ғалым Карен Армстронгтың пайғамбар туралы жазылған академиялық еңбегінің бір бөлімі ықшамдалып берілді. Себебі онда жалпы Батыс әлемінің Мұхамбет пайғамбарды жек көру тарихын тарқатады. Кітап авторының ойынша, ғасырлар бойына бұрмаланып жеткен деректер еуропалықтардың Мұхамбет пайғамбарды теріс тануына әкеліп соққан. Оның әсері әліге дейін жойылмаған. Соның кесірінен Еуропа елдерінің кейбір баспасөз құралдары пайғамбардың карикатурасын жасаймыз деп дауға шатылды. Кей жағдайларда ондай даудың соңы кісі өлімімен аяқталды. К. Армстронг осы проблеманы барынша жұмсарту мақсатында пайғамбар туралы «Muhammad. A biography of the prophet» деген тұтас бір академиялық еңбек жазып шыққан. Бұл «Сияр Шәріп» бір шетінен сол еңбекті таныстыру болса, екінші жағынан, мұсылман жұртына кең тараған «еуропалықтар Мұхамбетті жек көреді» деген таяз түсінікті жоюға септеседі.
Біздің пайымдауымызша, ислам өркениетіне жалғанған қазақ ұлты әлі де «Нури Мухаммад» концепциясына мұқтаж. Әсіресе, дін бұзылып, қауіп-қатер көбейген қиын кезде оның маңыздылығы арта түседі. Осындай ата-бабасынан мирасқа қалған нағыз жауһар еңбектерден көз жазып қалғандықтан да, қазіргі қазақ жастары өзіне еш қатысы жоқ жат жердегі «соғыстарға» аттанып жатыр. Біздің бұл еңбек ең болмағанда осындай қасіреттің алдын алуға аздап болсын септігін тигізеді деп сенеміз.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні мұсылман ғұламасы Асан ибн Сәбиттің сөзіне келеді. Ол «Мен өлеңіммен Мұхамбетті мадақтаған жоқпын. Керісінше Мұхамбеттің атымен өзімнің жазған өлеңімді ұлықтап алдым» деген. Сол сияқты біздің бұл кітап Мұхамбет пайғамбарды мадақтамайды, керісінше
пайғамбардың өнегелі өмірі біздің кітапты мәңгілік мұраға айналдырады.
Құрастырушылардан
НҰРДЫҢ БАСТАУЫ
НҰРДЫҢ БАСТАУЫ
Әу баста мекенсіз, мысалсыз, барлығы мен бірлігіне ой жетпейтін Ұлық Алла: «Бисмиллаһи рахманир-рахим», – деді. Ол сөз сол заматта бір тамшы Нұрға айналды. Жарық Нұр жарқырап шыққан бойда Ұлық Аллаға құйқылжытып зікір айтып, қараңғы кеңістікке сәуле шаша бастады. Ұлық Алла ерекше махаббатпен ол Нұрға «Мұхамбет» деп есім берді. Оның есімі «Алланы өте көп ұлықтаушы» деген мағынаны білдіретін.
Осылайша ең бірінші Мұхамбеттің Нұры пайда болды. Ол Нұр Құдайдың құдіретімен тауыс құстың бейнесіне енді. Ұлық Алла:
– Ей, менің аяулы Нұрым!!! Сен менің мейір-махаббатымнан жаралдың. Сондықтан да сен мәңгі бақи мейірім-шапағаттың сөнбес жарығына айналасың!!! – деді. Осыдан соң Нұрдың шұғыласынан Ақылды жаратты да:
– Ей, Ақыл, сен менің құлдарыма берген ең ұлы нығметім боласың. Менің шексіз жомарттығымның айқын дәлелі – сенсің! Себебі құлдарым дүниенің жасырын сырларын сенің нұрыңмен таниды. Сенің себебіңнен мен әлемдерге рақым нұрын жіберемін. Сенің тынысың рухани ілім болмақ. Көзіңе ұятты ұялаттым. Тіліңе ақиқатты дарыттым. Құлағыңа хикметті сіңірдім. Жүрегіңе шапағатты қондырдым. Ерік қалауыңа рақымды қосақтадым. Басыңа парасатты қойдым. Өзіңе сабырды серік еттім. Есіңде болсын: сабырсыз құлға сау ақыл нәсіп болмайды, – деді. Сосын Мұхамбеттің Нұрының бір ұшқынынан сабырды жаратты да, ақылмен қауыштырды. Сабыр да жаралған сәттен бастап ұлық Аллаға мақтау мен мадақ айтып, тілін кәлимаға келтірді. Ұлық Алла екеуіне махаббат назарын төгіп:
– Мен енді екеуіңе иман мен таухидты нәсіп етем. Құлдарым менің бірлігімді екеуің арқылы таниды. Ақылды ерден иман қашып құтылмайды, –деді.
Сол кезде Ақылдың көңілі тасып, «Алланың ең кемел жаратқан сүйіктісі мен екенмін» деп ойлады. Ұлық Алла:
– Ей, Ақыл, көңілің тасымасын. Сен бірінші жоғары жаққа назар сал, –деді. Ақыл қарап еді, төбесінде толған айдай жайнап тұрған асыл Нұрды көрді. Ол жарыққа қарап:
– Сен кімсің? – деді тамсанып. Нұр:
– Ей, Ақыл, сен – менің шұғыламсың. Ұлық Алла сені өзінің құлдарына менен нығмет етіп жаратты. Сенің мәртебең менімен ғана өседі, – деді. Ақыл:
– Сенің атың кім? – деді.
– Менің атым – Мұхамбет. Ұлық Алла мені өзінің мейірім-махаббатынан жаратты. Енді күллі әлем менің нұрымнан өсіп-өніп, жан-жаққа таралмақшы, – деді.
Сонан соң Ұлық Алла ғайыптан тағы да он екі дария жаратты. Оның біріншісі – әділет дариясы, екіншісі – ынсап дариясы, үшіншісі – бауырмалдық дариясы, төртіншісі – мейірім дариясы, бесіншісі – бекзаттық дариясы, алтыншысы – сұлулық дариясы, жетіншісі – имандылық дариясы, сегізінші – өнер дариясы, тоғызыншы – білім дариясы, оныншы – ұждан дариясы, он бірінші – ізгілік дариясы, он екінші – шапағат дариясы еді. Пайғамбардың Нұрын әр дарияға мың жылдан малындырып шомылдырды. Нұр дарияның ішінде тұрғанда әр демінде «лә илаһа иллалла» деп зікір айтып тұрды. Сөйтіп Нұрды кемел дәрежеден ең кемел сатыға тағы да көтерді. Дариядағы барлық ізгілік пен парасат Нұрға сіңіп толысты. Ол дариядан шыққан соң, Құдай тағала төрт бұтақты бәйтерек жаратып, тауысты теректің үстіне салтанатпен қондырады. Оның басына ләулік тәжін кигізді. Сол кезде Нұр Ұлық Аллаға тағзым етіп, бес рет сәждеге бас қойды. Кейін бұл ишара бес уақыт намаздың негізіне айналды.
Толықсып тұрған Нұрдан тіршіліктің барлық мүшелері жеке дара бөлініп шыға бас-тады. Алдымен тауыстың денесінен 124 мың тамшы үзіліп түсті. Олар сол мезетте 124 мың пайғамбардың рухына айналып шыға келді.
Түркі Ислам әдебиетінің алғашқы кезеңінен бастап, болмыс жайында ой толғайтын шығармалар пайда болды. Оның ішінде жаратылыс тәртібін Мұхамбет Пайғамбардың нұрымен түсіндіретін үрдіс шықты. Әсіресе сопылық еңбектердің ішінде «Таухид-нама», «Тариқат-нама», «Иршад-нама», «Ужуд-нама», «Жауһар-нама» сияқты шығармаларда әлемнің бастауын Пайғамбар нұрынан таратады.
Сопылар бұл концепцияны Құранның аяттарына негіздеген. Мысалы Мәида сүресіндегі «шындығында сізге Алла тарапынан бір нұр мен ап-айқын кітап жіберілді» деп келетін аяттағы нұрды Әбу Саид әл-Харраз бин Тустари пайғамбардың кемел нұры ретінде түсіндіреді. Тустари Алла тағаланың Мұхамбетті өз нұрынан жаратқанын, пайғамбардың жаратылыс бастауы болғанын алға тартады. Одан кейін Мансұр Халлаж да «Китабут-Тәуасинде» «Нұри Мұхамбет» концепциясын дамытқан. Оның ойынша Алла тағала, ең әуелі Мұхамбеттің нұрын жаратқан. Ол нұрдан он сегіз мың ғаламды дүреткен. Бұл нұрды «Хақиқат-и Мұхаммедия» деп те бейнелейді. Хадистерде ғаламнан әуел бұрын жаратылған деп сипатталатын «Ақыл» және «Лаухы-Қалам» – Пайғамбардың нұрынан жаратылған.
ҚАЛАМ МЕН ЛАУХЫНЫҢ ЖАРАЛУЫ
Одан соң оң көзінен екі тамшы тамды. Одан Лаухы мен Қалам жаралды. Ұлық Алла Қаламға: «Жаз!!!» – деп бұйырды. Әуелден ақырға дейін болатын оқиғаны Лаухыдағы тағдыр тақтасына тіздірді. Оған Лаухы-Махфуз деп ат берді. Қалам айнадай жарқырап тұрған тағдыр тақтасына ең бірінші «Мұхамбет» деп жазды. Қалам жазып болып:
– Бұл кімнің есімі? – деді. Ұлық Алла:
– Әй, Қалам, әдепті бол. Бұл есімді ерекше құрметпен айтуды бұйырам!!! Мұхамбеттің Нұры болмағанда, сен де жаралмас едің. Менің сырларыма қанығып, Нұрыма шомылып, махаббатыма суарылмас едің. Оған құрмет көрсет және салауат айт, – деді. Сол кезде Қалам өзінің әдепсіздігіне ұялып, мың жыл бойы қорқыныштан дірілдеп, жаза алмай тұрып қалды. Өзіне қайта келген соң «Мұхамбеттің» қасына салауатты қосып жазды. Осыдан бастап Мұхамбет пайғамбардың аты аталса, салауат қоса жолданатын парыз шықты.
Сосын Қаламға:
– Әй, Қалам, барлық пайғамбардың үмбетінің болашақ тағдырын жаз, – деп бұйырды. Қалам жаза бастады. Ұлық Алла айтты:
– Бірінші, Адам пайғамбардың үмбетінен бастап жаз. Кімде-кім жақын бауырын сүйетін болса, оны жаннат бақшама кіргіземін. Ал егер мал үшін арын сатып, кісі баласының қанын ішетін болса, тозаққа тастаймын.
Нұхтың үмбетін жаз. Кім оның насихатын тыңдап, ар-ожданды биік ұстанса, пейіштен орын сайлаймын. Ал азғындыққа салынып, ар-иманын саудаға салса, оған тозағым дайын.
Ыбырайымның үмбетін жаз. Кім оны мойындап, жомарттық пен қайырымдылыққа құмар болса, кәусар бұлағынан қанып ішеді. Дүниеқоңыздықтан жалған дін жасаса, тозақта ішкені у мен заһар болады.
Мұсаның үмбетін жаз. Кімде-кім пұтқа табынбай, Алланы бір деп біліп, надандықпен күресетін болса, жұмағыма кіргіземін. Егер ілімді аяқасты таптап, зорлық-зомбылыққа үйір болса, тозаққа тамызық етемін.
Ғайсаның үмбетін жаз. Кімде-кім жүрегін махаббатқа байласа, пақырлықтан қорықпаса, оны хорларым күтіп алады. Егер сатқындық пен аярлықты елге зорлап таңатын болса, жайы жаһаннамда болады, – деді.
Осылайша Ұлық Алла барша пайғамбардың үмбетін жаздыра берді. 124 мың пайғамбардың үмбеті түгел жазылып болды. Ең соңғы кезек Мұхамбеттің үмбетіне келді. Қалам Ұлық Алланың әмірін күтпестен «Егер кім-кімде кім жүрегін таза ұстап, Алланың алдына кіршіксіз жүрекпен келсе, оны пейішпен қуантам. Мұхамбеттің қарабет үмбеті Алланың атын жамылып адам өлтіретін болса, дінді бетперде етіп қан төгетін болса, ар-намысты аяққа таптап дінді былғайтын болса, тамұқтың түбіне тастаймын» деп жаза бастап еді, Ұлық Алла:
– Әй, Қалам!!! – деді әмірлі дауыспен. Қалам қорқып кетті.
– Ей, Қалам!!! – деді тағы да нықтап. – Асықпа, әдепті бол!!! Бұлар – әлемдердің рақымы болатын Мұхамбеттің үмбеті!!!
Қалам өзінің әдепсіздік жасағанын түсінді. Алланың қаһарлы әмірінен қорқып кетіп, екіге жарылды. Тағы да екі мың жыл бойына зәре-құты қалмай, дірілдеп тұрды. Содан бастап, қалам екіге жарылмаса, жаза алмайтын қасиетке ие болды. Ол есін жиған соң:
– Иә, Мейірімді Ұлық Ием, не деп жазайын? – деді. Алла тағала:
– Мұхамбеттің үмбеті ең қиын кезеңде өмір сүреді. Ол кезде дін ұстаған шоқ ұстағанмен бірдей болады. Ұстаса, қолы күйеді. Тастаса, иманы кетеді. Ол заманда жерлер жақындайды. Теңіздер тартылады. Дәстүрі тәрк болады. Дүниеқоңыздық сәнге айналады. Бүкіл бұзық пен қызық жердің бетіне шығады. Дүние де бұрын-соңды болмаған әлем-жәлем, қызыл-жасыл түрге енеді. Ол кезде уақыт үш есеге қысқарады. Адамдар құлшылыққа уақыт таппай қиналады. Мұндай шырғалаңнан діннің турасын тауып, әділдік үшін күресу екінің біріне нәсіп болмайды. Бірақ сонда да олардың арасында арды күзетіп, әділдікті түзететін дидар талап құлдарым болады. Олар мені сүйеді. Мен оларды сүйем. Табанды құлдарым момындарға жұмсақ, қараниет залымдарға қатал келеді. Елдің өсек-аяңынан қорықпай, Хақтың ілімін таратуға тырыса береді. Оларға пейіштен де бөлек артықша нығметтерім бар. Ол – менің дидарым! Қияметте менің дидарымнан асқан қызық та, нығмет те болмайды, – деді. Қалам аса ілтипатпен жазып жатты. Ұлық Алла:
– Заманның қыспағынан ғапылдыққа бой алдырған Мұхамбеттің үмбеті көп болады. Оларға Мұхамбеттің шапағатшы нығметін нәсіп етемін. Себебі Мен әділетті Құдаймын. Бірақ шарты сол: олар пайғамбарына салауат айтсын. Мұхамбетті өзінің туған ана-анасынан да артық жақсы көретін дәрежеге жетсін. Кешірім сұраса, тәубесін сол мезетте Мұхамбеттің құрметіне қабыл етемін, – деді.
Сол кезде болашақ үмбетінің қиын тағдырын біліп тұрған пайғамбардың Нұры Алланың шапағат нығметін естігенде шаттанып: «Иә, мейірімді Алла, мен саған ризамын», – деп емірене тіл қатты.
ПЕРІШТЕЛЕРДІҢ ЖАРАЛУЫ
Тағы да екі тамшы Тауыстың сол көзінен тамды. Ол екеуі Ғаршы мен Күрсіге айналды.
Мүбарактың оң құлағынан екі тамшы үзіліп барып, Жебірейіл мен Мәкәйіл періштеге айналып шыға келді. Сол құлағынан үзіліп түскен екі тамшыдан Ысрапыл мен Әзірейіл періштені сомдады. Самайынан аққан тамшылардан миллиондаған періштелер қалқып шықты. Бір тамшыдан миғраж түнін жаратып, оған барша қасиет пен киені дарытты. Біреуінен қанатты пырақтарды бейнелеп:
– Ақырдың соңында менің пайғамбарым Мұхамбет маған адам бейнесінде қонаққа келеді. Кім өзін осы бастан тақуа ұстаса, сол менің досымды маған қонаққа әкелуге лайықты болады. Хабибіме серік болып, менің рақымыма бөленеді, – деді. Мұны естіген барша пырақтар желдей жүйткіп, жарыса жөнелді. Олар сол сағаттан бастап Мұхамбет пайғамбар миғраж түні аспанға ұшқанға дейін оны тағатсыздана күтіп, бір-бірінен тақуалықта озуға тырысты.
Төртінші тамшыдан және бір періштені жаратып:
– Ақырдың соңында Мұхамбет миғражға көтеріледі. Менің дәргейіме жақындаған кезде періште де, пырақ та жылжи алмай, дәрменсіз халге түседі. Сол кезде осы жайнамаз ғана хабибімді маған жеткізе алады. Сен сол жайнамазды қазірден бастап тоқисың. Миғраж түні сүйікті досымның жайнамазы дайын болсын!!! – деп әмір етті. Періште жайнамаз тоқуды сол сәтте бастап кетті.
Осыдан соң Жебірейілді періштелердің патшасы етіп тағайындады. Оның нұры он сегіз мың жыл бойына Ғаршы ағланың астында тұрды. Күллі періште оның құзырына қарады. Сол кезде Жебірейіл өзін барша жаратылыстан артықпын деп ойлады. Сосын ол:
Иә, Тәңірім, менен де артық, менен де үлкен жаратылған нұр бар ма? – деп сұрады. Сол кезде Алла:
– Әй, Жебірейіл, көкке қара, – деді. Қараса, төбесінде жарқыраған үлкен Нұр тұр екен. Көркем Нұрдан көзін айырып ала алмай, есеңгіреп тұрып қалды. Есін жинап, зер салып қарап еді, оның қасында төрт нұр және жанып тұр екен.
– Уа, Тәңірім, бұл қандай Нұр? – деді. Тәңірі тағала:
– Әй, Жебірейіл! Әдепті бол. Сенің өзіңді осы Нұрдың бір тамшысынан жараттым. Ол Нұр болмаса, сен де мына нығметтің ұшқынын да көрмес едің. Бұл – Мұхамбет Мұстафаның Нұры. Ол – менің хабибім. Сен оған салауат айт!!! – деп бұйырды. Жебірейіл салауат айтты. Сосын:
– Жанындағы төрт нұр кімдікі? – деп сұрады.
– Ол – Мұхамбеттің төрт серігі, төрт шадияр – Әубәкір, Омар, Оспан, Әлидің нұры, – деді.
– Иә, Тәңірім, бұл төртеуінің нұры басқалардан артық па? – деді.
Алла тағала:
– Мен төрт шадиярдың бәсін басқалардан артық еттім. Кім бұларды өзіне дос санаса, маған да дос болады. Кім бұларды дұшпан көрсе, менімен қас болады. Бұлардың достарын да дос көрген құлдарымды Мен жұмаққа кіргіземін, – деді.
Сол кезде Жебірейіл тәубесіне келіп:
– Иә, Алла, мен әдепсіз іс қылдым. Өзімді бәрінен артық санадым. Саған қарауға бетім жоқ. Осы айыбымды ақтайтын маған бір міндет жүкте. Мен Мұхамбетке алаңсыз қызмет етейін, – деп сұранды. Ұлық Алла:
– Жебірейіл, ақырдың соңында ол дүниеге барып Хақтың ілімін жаяды. Адамзаттың хикмет кеудесі – жүрек көзін ашуды үйретеді. Құранның Нұрын әлемге шашады. Оның дәрежесі қандай ұлық болса, міндеті де сондай ауыр. Миғраж түні болғанда Мұхамбетті дәргейіме қонаққа шақырам. Сен сол түні оны пырақпен бірге аршы әлемін аралатып қыдыртасың. Жеті тозақ, сегіз жаннатты көрсетесің, – деді. Осылайша Жебірейілдің көңілі жайланды.
Тауыстың тұмсығынан сегіз тамшы және тамды. Одан сегіз жұмақ жаралып, айнала нұрлана түсті. Аяғынан сіркіреген жеті тамшыдан жеті түрлі тозақ жаралды.
ЖЕРДЕГІ ТІРШІЛІКТІҢ БАСТАЛУЫ
Құстың екі бетінен сырғып түскен екі тамшыдан Ай мен Күн жаралды. Маңдайынан бір тамшы су ағып еді, ол миллиардтаған зәрреге бөлініп кетті де, қисапсыз жұлдыздарды шырақ етіп жақты. Осылайша қараңғы түнектің шымылдығы серпіле түсті.
Тауыстың алқымынан төрт тамшы тағы түсті. Біреуі жер болып дөңгеледі. Екіншісі от болып лаулады. Үшіншісі су болып буырқанды. Төртіншісі жел болып дауылдатты. Езуінен екі тамшы сырғанап түсті де, күндіз бен түнді кезекке келтірді.
Оң қанатынан бес тамшы тарамдалып түсіп келе жатты. Олардан әуелі Сидратүл мүнтаһаны, сосын Туба ағашын, үшінші хауыз кәусарын жаратты да, жаннатты зейнеттеді. Төртінші тамшыдан Бәйтүл Мұқаддасты, бесіншіден Адам атаның асасын жонды. Ол асатаяқ Адамнан Шиш пайғамбарға қалды. Ол кейін келе Мұса пайғамбарға нәсіп болды. Одан барша машайықтарға мирасқа қалды.
Сол қанатынан бес тамшы және тамды. Олардан әуелі ұйтқыған боран соқты, екінші тамшыдан жауын-шашын сіркіреді. Үшіншісі найзағай болып жарқылдады. Төртінші тамшыдан Сүлеймен пайғамбардың жүзігі соғылды. Соңғы тамшыдан Ысрапылдың қиямет-қайымда үрлейтін айбынды сүрі сомдалды.
Тауыс құйрығын желпуіш сияқты жайып жібергенде, одан сан мыңдаған қауырсындар шашырай өсіп шықты. Енді әрбір қауырсыннан мөлдіреген тамшылар шық сияқты домалап түсе бастады. Ұлық Алла бір тамшыдан түпсіз мұхит пен телегей теңіздерді жаратып, дөңгелеген жердің үстіне қотарды. Сол мезетте жердің бетін топан су басты.
Екінші тамшыдан топырақты жаратып, судың үстіне тастады. Одан қарайған құрлықтар пайда болды. Су мен топырақтың салмағынан қара жер шайқатылып кетті. Ол өз кіндігінде дұрыс айнала алмай, тепе-теңдігі бұзылды.
Шебер Алла үшінші тамшыдан асқар тауларды жаратты да, жерге қазық етіп жан-жағынан қақты. Қара жердің дірілі кенет кілт тоқтады. Содан бері жер шары өз кіндігінде әліге дейін мінсіз айналып тұр екен. Бір кезде Жерге тіл бітіп, Ұлық Аллаға тәспих-тәхлил айтып, оның тоқсан тоғыз есімін зікірге қосты. Ұлық Алла оған риза болып:
– Қара Жер, ықыласыңа разымын. Сен ақиреттің көлеңкесі боласың. Адамзаттың бес күн жалғандағы сынақ алаңы сенде өтеді. Адам ұрпағы пәни жалғанда еккен егінін ақиретте Менен алатын болады, – деді. Жер:
– Иә, мейірімді ием. Мен де Сенің мәңгілік назарыңда болғым келеді. Сынақ алаңынан басқа маған қандай да бір нығметің нәсіп бола ма? – деді.
– Қара Жер, қайғырма. Мен әділ Құдаймын. Бір үйімді сенің бетіңе соғамын. Құдіретімнің белгісі ретінде қара тасты жерге түсіремін. Тәубе қылып, Менен рақмет тілеген құлдарым Менің үйіме зиярат жасайтын болады, – деді.
Жердің осы тәхлил-тәсбих айтқан аузы қазіргі Меккенің орны екен. Ұлық Алла Адам ата жазықты болып жерге кетерде оған былай деді:
– Әй, Адам, Жерге барған соң Менің үйімді соғасың. Мен әлімсақта қара Жерге құрмет көрсетемін деп уәде еттім. Барлық қылған тәубеңді Қағбаға барғанда қабыл көремін. Қағбаның белгісі қасиетті қара тас болар! – деді.
Содан бастап Қағба Құдайдан рақмет тілеп, қажылыққа баратын барлық тақуа-тауазылардың киелі мекеніне айналыпты.
Ұлық Алла тауды жаратып, Жерге қазық еткеннен кейін Жердің бір жағына Айды, бір жағына Күнді әкеліп орнатты. Күнді құдіретімен от қылып жақты. Ал Ай болса, оның нұрынан қарыз алып, жер бетіне әлсіз ғана сәуле шашатын болды. Сансыз жұлдыздарды кеңістікке тарыдай шашып жіберді де, самсатып жағып қойды. Тек Темірқазық жұлдызын ғана жылжымайтын етіп, ортасына қадады. Осылайша аспан әлемі жұлдыздармен зейнеттеліп, хикметке толып шыға келді.
Төртінші тамшыдан бұлттар буланып шықты. Ұлық Алла құдіретімен найзағай оты мен кемпірқосақ бояуларын бұлттың арасына жасырды. Қалың бұлт жердің бетін жауып тұрды. Сол кезде бір шетінен самал желді тұрғызды. Самал жел қалың бұлтты қақ айырып, жан-жаққа будақ-будағымен айдай жөнелді. Бұлттар әлемі бір тәртіппен жылжу үшін төбесіне көк аспанды күмбез етіп кигізді. Осылайша көк аспан сәнделіп, әсем түрге бөленді. Бірақ жердің беті әлі де ұсқынсыз еді.
Ұлық Алла қауырсыннан аққан бесінші тамшыдан жасыл желекті жаратып, жердің бетіне шашып жіберді. Сол мезетте жердің беті ну орманға, қалың тоғайға, жасыл жазираға айналып шыға келді. Теңізге түскен шөптер балдырға айналды.
Алтыншы тамшыдан бір топ мақұлықты жаратып, алдымен суға жіберді. Олар теңіз бен мұхитта ғұмыр кешетін миллиондаған тіршілік иесіне айналып, жердің ажарын аша берді.
Жетінші тамшыға жан бітіріп, топыраққа тастады. Одан сан мыңдаған жан-жануар мен есебі жоқ жәндіктер өсіп шықты. Осылайша жердің беті тынымсыз тіршіліктің қайнаған мекеніне айналды.
Сегізінші тамшыны алды да, аспан астына шашты. Шашырай түскен тамшылар жер бетіне жетпестен, қисапсыз құстарға айналып, өзіне ыңғайлы мекендерге қарай ұша жөнелді.
Тоғызыншы тамшыдан Әубәкір, Омар, Оспан, Әлидің рухтары бөлініп шықты.
Оныншы тамшыдан әуелден ақырға дейін дүниеге келетін барша адамның рухын жасап, оларға әр түрлі кескін-келбет, тіл жаратты.
Тауыстың көкірегінен аққан бір тамшы нұрдан ілім-білім, өнер, кәсіп жаратып, барша рухтың үстіне шашты. Сондықтан да барлық адамның бойына белгілі бір ғылым мен өнерге бейім болып тұратын қасиет дарыды. Дүния тіршілігін бастаған кез келген адам ерінбей еңбек етсе, осы әуелден дарыған дарынын жарыққа шығара алады екен. Ұлық Алла:
– Уа, Менің құлдарым!!! Сендердің барлығың Мұхамбет пайғамбардың Нұрынан жаралдыңдар. Оның рухына қарап, құрмет көрсетіңдер!!! – деп бұйырды.
Барлық әруақ пайғамбардың рухына қарап, тағзым етті. Сол кезде оның басын көргендер даналықпен ел билеген сұлтандар болды. Мүбарактың жүзін көргендер қазы, би болып, әділдікке қызмет етті. Момындардың ақысын жегізбей, таразыны тең ұстады. Пайғамбардың көзіне қарағандар абыз, қары, ғұлама болып, Құранды жүрекке тоқыды. Ел сыйлаған құрметті кісілерге айналды. Мұхамбет пайғамбардың қасына көзі түскендер ақылды, білімді жандар болып, білім-ғылымның нұрын шашты. Жүзін көргендерге даналық дарып, хакімдік мәртебені иеленді. Олар сонымен бірге мың бір дерттің шипасын білетін болды. Ауру-сырқауды емдеп, халықтың алғысын алды. Пайғамбардың екі ернін көзі шалғандар патшаға уәзір болып, қызмет етті. Аузын көргендердің дүниеде істері сәтті, берекелі болып, көңілдеріне қайғы-қасірет келмеді. Көз жасын байқағандардың ажар-көркі асып, сұлу да сымбатты адам болып тіршілік кешті. Пайғамбардың құлағына назары түскендердің пешенесіне елші болып, екі елді елдестірмек міндеті жазылды. Мүбарактың алқымына назар салғандар тәхлил-тәсбих айтатын тақуалардың сапынан орын алды. Пайғамбардың екі қарына көзі түскен жандар ержүрек, батыр болып, жаудан мерейі асты. Кімде-кім оң алақанын көрсе, ұстаға айналып, он саусағынан өнер тамған зергер болды. Сол алақанын көргендер таразы ұстап, сауда ісін дөңгелетті. Екі қолына бірдей назар салғандар қолы берекелі, жомарт жандар ретінде халыққа танылды. Осылайша жерге түспей тұрып, Алланың қалауымен Мұхамбет пайғамбардың рухын тамашалап, оның қасиетті денесін көргендер дүниеде атақ-лауазым, мәртебе, кәсіптерін еншіледі.
Сол кезде Аршы, Күрсі, Лаухы, Қалам, жеті қат көк, жеті қат жер, тау-тас, ағаштар, сулар, періштелер, он сегіз мың ғалам: «Мұхамбеттің Нұрын біз де жақыннан көрсек. Нұрды бізге бер», – деп Тәңіріне арыз айтты. Ұлық Алла:
– Бұл Нұр барша адамзатқа ортақ. Мейірім мен махаббатқа құмар болған барша мақұлықат бұл Нұрға жақындай түседі, – деді.
