Алғысөз

Ардақты оқырман! Қолыңыздағы кітап арқылы Ұлы даланың батырларымен таныса аласыз. Ауыздан-ауызға тарап, ғасырлар бойы халық жадында, жүрегінде сақталған батырлар жыры кейіннен қағаз бетіне түсті. Ол жырлардың тіпті бірнеше нұсқасы бар. М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты осы бай мұраның бәрін жинақтап, «Бабалар сөзі» сериясымен 100 томдық кітап шығарғаны еліміз үшін үлкен жаңалық екені рас.

Бұл кітапты жазу барысында осы 100 томдықтың батырлар жыры мен тарихи жырларға байланысты томдары мен көп кітаптарды оқып, іздендік. Батырлар жырындағы әр батырды суреттеген, жырлаған түрлі нұсқаның біреуін ғана таңдап алдық. Жаңа заманға сай, қарапайым, түсінікті тілмен сол жырдың оқиғаларын қысқаша жазып шықтық.

Кітапқа батырлар жырынан 19 батыр, тарихи жырлардан 10 батыр енгізілді. «Отанды сүю отбасынан басталады», «Отан үшін күрес – ерге тиген үлес», «Өсер елдің баласы бірін-бірі батыр дер» деген сияқты мақал-мәтелдер көп. Елге пайдалы болуымыз үшін осы батырлардың оқиғаларын, шайқастардағы жеңістерін оқығанымыз абзал. Рухымызды биіктетіп, еңсемізді тіктейтін ұлтжандылық, отансүйгіштік сезімдерімізді арттыру үшін батырлардың орны айрықша.

Жерін, елін, атамекенін қорғаған батыр бабаларымыздың ерлікке толы жорықтары, күш-қайраты, ар-намысы, жігері, адалдығы, әділдік үшін күресі бүгінгі ұрпаққа өнеге.

Бұл кітаптағы оқиғалар елге қорған болуға, әлсіздер мен зәбір көрген адамдарды қорғауға үйретеді. Қиындықтарға қарсы тұрып, күресуді, төзімді, табанды болуды да осы кітаптан, ғибратқа толы батырлардың өмірінен үйренуге болады. Сергек жүріп, салауатты, мықты, рухты, күшті болу үшін де батырлар жайлы кітапты оқу керек. Қазақтың батыр халық екенін осы батырлар жыры мен тарихи жырларға негізделген 29 батырдың қысқа әңгімелерінен біліп, бағамдай аласыз.

Еліміздің дамуына, Тәуелсіздігіміздің баянды, мәңгі болуына үлес қосу жолында батыр бабалардың рухын, айбынын, ерлігін біз де жалғай білуіміз керек. Бабалардан келген ұлттық рух пен батырлық, ерлік, батылдық, отансүйгіштік бізбен шектеліп қалмай, бізден кейінгі соңымыздан ерер ұрпағымызға да жетуі тиіс. Батырлар жырын, тарихи жырларды оқитын рухты ұрпақ тәрбиелеу үшін оларға қазақтың арыстан жүректі, бөрі текті батырларын үлгі-өнеге ете білуіміз керек.

Қазіргі балалар өзін Өрмекші-адам, Бэтмэн, Халк, Капитан Америка, Супермэн, Тор, Темір-адамдарға емес, Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғын, Қамбар, Бөгенбай, Қабанбай, Райымбек, Жанқожа батырларға ұқсатса. Айбынды батыр бабаларымыздай намысты ерлер көп болсын! Қазақ – батыр халық. Әрқайсымыз бейбіт күннің бір-бір батыры болайық. Төл тарихымызды, ана тілімізді, ұлттық рухымызды қадірлеп, сақтап, сол үшін күресіп, қорғай білген жан мен үшін бүгінгі заманның батыры!

Саят Қамшыгер,

«Алтын сақа» баспасының бас редакторы, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, «Серпер» сыйлығының лауреаты, ҚР Ақпарат саласының үздігі

Қабанбай батыр

Абылай хан қалмақтар қазақтардан тартып алған жерлерді қайтарып алу үшін үлкен кеңес өткізеді. Сол алқалы жиынға барлық батырлар жиналған екен. Бөгенбай батыр Арқа жерінен келеді. Ажықожа, Көкжал Барақ, Қосай, Мәмбет, Дәулетбай сияқты батырлар да жетіпті.

Ұзақ жыл қазақ әскерінің бас қолбасшысы болған, ел қорғағанда Хан батыр, Дарабоз атанған, сол кезде қартайған Қабанбай батыр да Қубас атына мініп жолға шығады. Бір ай жүріп Алатауға жетеді.

Қазақ батырлары сай-саладан құйылып, жан-жақтан жиылып, ақылдаса келе жаумен соғысуға аттанған еді.

Бір жекпе-жекте жетпіс жетіден асқан Қабанбай қырғыздың батырын жеңеді. Ол батырдың қызы бір ақ басты түйені жетектеп әкеп Қабанбайға беріпті. Ақ басты түйеге бәрі қызыққан екен. Сонда Қабанбайдың інісі Дәулетбай батыр ақ басты түйені өзіне беруін сұраған еді.

– Бір ақ басты түйені қайтесің, мен саған өз малымнан жеті түйе берейін, – дейді Қабанбай.

Өкпелеп, ренжіген Дәулетбай інісі Ащысу деген жерге көшіп кеткен екен. Соңынан Шағалақ, Шынқожа батырларды жіберсе де қайтып келмепті.

Күндердің күнінде Қабанбайдың ауруы асқынып, төсек тартып жатып қалған екен. Сонда оны сексен сегіздегі Бұқар жырау іздеп келеді.

– Қабанбай батыр, сен ауырып, төсек тартып қалды дегенді естіп, қалыңды білуге келген бетім. Қашқан жауды құтқармас пырағым, сарқылмас қайнар бұлағым, не болды саған? – дейді келген бетте.

Бұқар жырау Шағалақ пен Шынқожаны Дәулетбайға қайта жібереді. Бұл жолы Дәулетбайдың өкпесі тарқап, ауырып жатқан ағасына әйелін, бала-шағасын алып қайта көшіп келіпті. Әл үстінде жатқан Қабанбай батырға кіріп, қалын сұрайды.

Сонда күрк-күрк жөтеліп ауырып жатқан Қабанбай батыр басын сәл көтереді. Дәулетбай қалқам, келдің бе? Ақ басты түйені ал. Менің күнім таяды. Өлсем басқа малдарым да саған бұйырады. Отбасым мен ауыл-аймақ өзіңе аманат. Жау шапса елді қорға, – дейді.

Сол кезде Шағалақ келіп бірдеңе деп күбірлеп жүріп, адамдарды сыртқа шығарып жатады.

Қабанбай батыр:

– Шағалақ, не деп сыбырлап жүрсің? Қаттырақ айтсаңшы. Не болды?! – депті.

– Әтеке жырық деген қырғыздың батыры кек алуға мың әскермен келіп қалыпты. Тірі тұрғаныңызда кек алмақшы, – дейді Шағалақ.

Сонда Қабанбай:

– Құдайым, маған дем берші, қолдашы. Тағы азғантай өмір берші маған. Жаудың қолынан өлсем – шейітпін, жерге көмсе – бейітпін. Қуат бере көр! Жаумен шайқасып өлейін тым болмағанда! – деп жалбарынады.

Күрк-күрк жөтеліп, әбден ауру меңдеген, қартайған, әл-қуаты қалмаған Қабанбай батыр орнынан тұрып, сауытын киеді. Қару-жарағын сайлап, Қубас атын ерттетеді.

– Қубасым-ай, Қубасым! Сенен артық жылқы көрмедім. Сегіз жасыңа дейін еркін жайылған едің. Сен де қартайдың, мен де қартайдым. Отыз жылдан аса серік болдың. Жауға шапқанымда қанатым ең. Мен де міне, жетпіс сегізге келдім, – дейді атына.

Қабанбай сөйтіп Әтеке жырыққа қарсы шабады. Жаудың әскерін біздің оғландар жеңеді. Жекпе-жекте Қабанбай батыр Әтеке жырықты жер жастандырыпты. Міне, қартайып, ауырып жатса да жау келді дегенде орнынан тұрып, шайқасқан Қабанбай батырдың күш-қайраты мен биік Рухы бәрімізге үлгі.

Бөгенбай батыр

1723 жылы ерте көктемде жұттан тұралап шыққан қазақтарға қалмақтар тұтқиылдан шабуыл жасайды. Ел әбден титықтап, соғыстан қажып, оңтүстікке қарай шұбырады. Бұл кезең ұрпаққа «Ақтабан шұбырынды» деген атпен белгілі.

Бір күні Бөгенбай батыр Толыбай, Атан, Досай, Жантай деген азаматтардың басын қосып, ақылдасыпты. Жауға қарсы қандай қайрат көрсету керек? Ақылдасудың нәтижесінде Бөгенбайға жүздей ер ілеседі. Бір жерге келгенде алыста шауып бара жатқан екі аттыны байқапты. Бөгенбай сонда жанындағыларға:

– Сендер менің соңымнан асықпай келе беріңдер. Мен мына екі аттының кім екенін білейін, – деп алға шауып кетеді.

Екі аттының ізімен ілесіп отырған Бөгенбай төрт жүздей қалмақ әскерінің үстінен түскен екен. Анау екі аттылы сол әскердің шолғыншылары болып шығыпты.

Енді төрт жүз қалмақ Бөгенбай батырға жабылады. Соның үш жүзден астамын жалғыз өзі жер жастандырады. Олардың қалғаны қашып құтылыпты.

Соңынан келе жатқан әскеріне ер-тоқымдарымен үш жүздей атты алып барған Бөгенбай нағыз жүрекжұтқан батыр еді.

Бөгенбай өз серіктерімен қалмақтарды шауып, қазақтардан тартып алған малды қайтарып алып отырған. Ол малдың бәрін ашығып, қиналған халыққа бөліп берген.

Осыдан соң халықтың еңсесі көтеріліп, рухы биіктеп қалыпты.

Бөгенбайдың жанына уақыт өткен сайын әскер жинала береді. Қазақтың үлкен қолына айналады. Абылай ханмен танысып, жолыққан соң Бөгенбай қазақтың ең ірі батырларының бірі ретінде аты асқақтап, белгілі болған.

Абылай ханның ең сенімді батыры, қолбасшысы болған Бөгенбай батыр – ұрпақ үшін өнеге болар тұлға. Ол жайында ел ауызында көптеген жырлар, аңыз әңгімелер бар. Бұл оқиға Бөгенбайдың тек ең алғашқы жорығы жайлы ғана.

Жанқожа батыр

Қарақалпақтың Тықы батыры бастаған әскер қайта-қайта қазақ жеріне баса-көктеп кіріп, малдарын айдап кетіп отырыпты. Сырдарияның бойындағы тәуір жерлерді тартып алып, ауылдарымызды шауып кетіп, тонай берген екен.

Қазақтың басы құралып, бір күні Бекбауыл деген батыр қолбасшы болып, жеті жүз сарбаз Тықы батырға қарсы аттанады. Қарақалпақтың қамалына келгенде алдынан Тықы батыр шығады. Сонда он жеті жастағы Жанқожа батыр оған қарсы шауып, жекпе-жекте айбалтасын шебер пайдаланып, Тықы батырды жеңіпті. Жанқожаның жеңісінен жігерленген қазақтар қарақалпақ қорғанының дарбазасын талқандап кіріп, әскердің бәрін жер жастандырыпты.

Тартып алған малдың бәрін қайтарып, мол олжамен біздің әскерлер елге қайтқан екен. Елдің бәрі Жанқожа батырдың ерлігін айтып, ол халық арасында танымал болады.

Енді бір кезде қазақтарға Бабажан деген сарт қайта-қайта шабуыл жасап, алым-салық жинап, елді қинай бастапты. Жанқожа батыр солай қарай аттанады.

Сөйтсе Бабажан сарттың Әйімбет, Нұртай деген батырлары бас болып отыз адам қазақтан алым-салық жинап жүрген жерінен кездеседі.

Жанқожаның алдынан күндей күркіреп, маңдайынан аққан тері жаңбырдай сіркіреп Әйімбет батыр қарсы шығады. Екі батыр жекпе-жекте бақ сынайды. Екеуі де аюдай ақырып тұр. Екеуі де батыр. Бәрі сілтідей тынған. Қайсысы басым болады екен?

Жанқожа Әйімбет батырды сұлатып түсіріпті. Енді Жанқожаға қарсы Нұртай батыр шығады. Нұртайды да әп-сәтте жер жастандырады.

Сол бетімен Жанқожа батыр өзінің серіктерімен қалаға барып, Бабажан сарттан да халықтың кегін алыпты.

Ол уақытта Сыр бойында жатқан халыққа бір жағынан орыстардан қауіп төнсе, екінші жағынан Қоқан хандығынан да толассыз шабуылдар көп болған. Жанқожа батыр екі мың әскермен Кенесары ханның әскеріне қосылыпты. Енді бәрі бірігіп Созақ қаласын алуға аттанады.

Төрт күн бойы қазақтар Созақтың қамалын бұзып өте алмайды. Ішіндегі өзбектер мылтықтан оқ жаудырып, жақындатпай қойыпты. Біздің қаншама ұландарымыз оққа ұшады.

Бесінші күні Кенесары хан Жанқожаны шақыртқан екен.

– Жанқожа батыр, саған кезек келді. Қолың жеңіл батырсың ғой. Қорғанның қақпасына жетіп, бұзып кіріңдер, – депті хан Жанқожадан үміттеніп.

Жанқожа тәуекел етіп, жігіттерімен айналып, қорғанды бір шолып шығады. Созақтың халқы көп екен. Қорғанның үстіне мергендер тұрып алып оқ жаудырады. Ал біраз әскер үстіден от тастайды екен. Қаланың айналасына ор қазылған, одан аттардың орғып-қарғып өтуі қиын.

Жанқожа мен сенімді серіктері қорғанның үстіндегі мергендерді садақпен атып құлатады. Қалқандарымен қорғанып, үстіден түскен отты да дарытпай қақпаға келеді. Жанқожа батыр дарбазаны сындырып ашып, қалаға әскерді бастап кірген екен.

Қоқан хандығын жеңген соң Жанқожа батыр Ұлы далаға көшіп келіп, бекіністер орната бастаған орыс отаршылдарына қарсы шығады.

Райымбек батыр