ӘОЖ 821.512.122-93

КБЖ 84 (5Қаз)

А 40

Халық аңызының ізіменен құрастырып өңдеген

Қалқаман Әбдіқадыров

А 40 Алдар көсенің басынан кешкендері. – Алматы: «Самға» баспасы, 2025. – 76 бет.

ISBN 978-601-82119-0-4

Халық әдебиетінің ел арасында көп тараған шығармасының бірі – Алдар көсе әңгімелері. Бұл аңыз тек қазақ халқының арасында емес, түркімен, қарақалпақ, өзбек халықтарының арасында да көп айтылады. Алдар көсенің жұрт аузында тараған тамаша әңгімелері көп. Халық өзінің қоғамдық дамуының әрбір сатысына қарай, өзінің сүйікті кейіпкері туралы жаңа қасиеттер қосып толықтырып, жаңа түсініктер беріп, сан түрлі нұсқаларын тудырып отырған. Алдар көсенің түпкі мақсаты – кедей табының алдап-арбап қанын сорушы хан, бай, би тағы сол секілді озбырларға қарсы, әлеумет өміріндегі әділетсіздікке қарсы күрес жүргізу. Бұл мақсат қаншалық орындалды, оны шығармамен танысқан оқушыларымыз өздері айтар деп сенеміз.

Көпшілік оқырман қауымға арналады.

ӘОЖ 821.512.122-93

КБЖ 84 (5Қаз)

ISBN 978-601-82119-0-4

© «Самға» баспасы, 2025

© Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1955

Алдардың дүниеге келуі

Алдардың әкесі Алдан момын адам болыпты. Оның өмір бойы кәсібі қой бағу екен. Баққан қойы байдікі болған соң:

– Бай, құдай күнімді саған қаратып, қойыңды баққалы отырмын, беретін ақыңды айтқаның жөн болар еді, – дейді жалданарда.

– Несін сұрайсың, байғұсым… Біздікі деген көл емес пе! Асты жатып ішесің, мал десең айдап кетесің, тек бағуыңды біл. Аржағын өзіме қоя бер… Құдай бар да, мен бар. Ащы терің жерге төгілсе төгілер, менің дәулетім төгілмес, бардан ауысады, балдан жұғысады, жүзді айдап бірді жетелейсің, – дейді екен бай оған.

Оның «жатып ішетіні» рас бопты, жұмыстан шаршаған Алдан басын көтере алмай асты жатып ішіпті. Уәделі уақыты бітіп, кетерінде бай бір ешкі жетелетіпті.

– Кетем дедің, кеттің, бір оқыстық еттің, мына беріп отырғаным – «есің кетсе ешкі жи» деген ешкі. Егіз туса екеу болады. Ендігі жылы төртеу болады. Е… дегенше жүз болады. Жетелеп кеткен бірің де осы, айдап кеткен жүзің де осы. Байғұсым, бара ғой, – деп бай алдапты. «Шариғат солай» деп қожа алдапты. Базарға барса саудагер және алдапты: «жаңылып жалпақ еттім, ұмытып үлкен еттім» деп нан сатқаны, «жіп, деп жібектен тоқыппын, түк деп түбіттен тоқыппын» деп мата сатқаны алдапты. «Барыпкелім айтты» деп бақсы алдапты. «Көзіңді жұмсаң керемет көресің» деп ұры алдапты. Адал еңбегін алдап алып күн көрушілер көбейген кезде Алдан налып, зарын шағатын әкім таппай жүргенде, әйелі бір ұл туыпты.

– Қарағымның атын «Алдар» қояйын, алдаушылар көбейген заманда туды ғой. Мені алдаған арсыздар мендей қып мұны да алдасын, болмаса, «көп асуда бір тосу» болып алдаушыларға тосу болсын деп, Алдар қойыпты.

Қартайғанда көрген ұлын әлдилеп отырып, алдаушылардың арсыздығын жыр қылып айтып шерін тарқатады екен:

Алдаушы арсыз көбейіп,

Ардан тойдым, қарағым.

Әділеттік табылмай,

Заңнан тоңдым, қарағым.

Арсыз заман – азаптан,

Жаннан тойдым, қарағым.

Арашашым болсын деп

Алдар қойдым, қарағым, – депті.

Бала балғындай тез өсіпті. Былдырап тілі шығыпты. Батпандап есі кіріпті. Әкесінің әлдиін аңғарып, сұрау беріпті:

– Әке, сені кім алдады?

– Ақы бермей бай алдады.

– Оның барып есесін алам.

– Қара жүрек хан алдады.

– Оған барып қан қақсатам.

– Базар толған саудагер бар, өтірікші өңшең мұңсыздар! Мен байғұсты көп алдады.

– Базарына барайын, бар алтынын алайын.

– Қожасы бар, молдасы бар, бақсы-балгер жолдасы бар. Шайтан, ұры, сиқыршысы, жұртты соның бәрі алдады.

– Ер жетейін, ел аралайын. Алдаушылармен арбасып көрейін! – депті баласы. Сол бала сөйтіп ер жетіпті, алдаушылармен айқасуға кетіпті.

Алдардың ұрыдан ат алуы

Алдар ауылынан шығып, алыстағы елге жаяу кетіпті. Шөлейт жерде түнде жүріпті, сулы жерде күндіз жүріпті. Жер қажаған егінші ауылға, байға жалданған малшы ауылға қонып, апта жүріпті, ай жүріпті. Алдар қонған қойшының үйіне түйешінің баласы жүгіріп келіп:

– Шығайбайдың тоқалының үйіне қандыбалақ ұрысы ат алып келді. Түгі торқа, құйрық-жалы құндыз екен, тісі маржан, көзі жұлдыз екен. Шапса желден, желсе құстан озған жүйрік дейді. Шығайбай үйірге салғалы, жүйрік сұлу құлын алғалы алыстағы елден ұрлатып алыпты. Түгіне тозаң тигізбей жібек көбінге орап жібек ноқтамен жетелеп келеді екен. Әкем айғырды көріп: «Тұқымын елге тарататын асыл тұқым екен. Шығайбай оны жанға көрсетпей, шығанға айдап, құртатын болды», – дейді.

– Әрине солай болады. Шіркіннің бір құлынын алар ма еді… – десіп, малшылар күрсінеді.

– Оның несіне арман етесіңдер, ұрыдан сұрап мен алайын, менен бір-бір құлынды сендер алыңдар, – депті Алдар.

– Шырағым-ау, қас тіккенді қандаған, ел біткенді жалмаған алатұяқ қой…

– Шығайбайдың өзі кимес киімін кигізіп, өзі мінбес жүйрігін мінгізіп жұмсап отырған алатұяғы. Ол саған неге берсін, – деседі ауыл адамы.

– Ұры қашан жүреді екен? Қандай жолмен кетеді екен?

– Еменді тоғайдың ішкі жолымен ертең ерте Шығандағы Шығайбайдың үйіне жүреді.

– Ендеше мен бүгін жүрем, – деп Алдар жүріп кетіпті. Еменді тоғайдың жалғыз аяқ жолында, қалың шыбықты қайырылыс жерінде ұрыны тосып отыра беріпті.

Түн ұйқысын жойып, тоқалдың қымызына тойып шыққан ұры күн қыза тоғайға кіріп, жол үсті қалғи бастайды. Алдардың аңдығаны да осы еді, алдымнан өте бергенде, жетек аттың ноқтасын ағытып жіберіп, қалың ағашқа кіргізіп байлап, жібек жабуын сыпырып жіберіп, өзі үстіне жамылып бетін балшықпен сипап ноқтаны басына іліп, ұрының жетегінде жүре береді. Біраз ұзаңқыраған соң шірене шегініп қалыпты. Қалғыған ұры көзін ашып, «айтшу» деп артына қараса ат жабуға оранған балшық бетті бәлеге көзі түседі де, үрейлене зәресі ұшады. Ат деп жетектеп жүргені адам ба, албасты ма әйтеуір шошынарлық бір нәрсе болып шығып, шылбырын тастай береді де, атын қамшылап қаша жөнеледі.

– Айғыр баласы деп алдың ба мені? Көртоғайда қалдырма мені? – деп, жабуын жалпылдата жүгіріп біраз жерге шейін қуады.

– Бысымылда, құл қуакет, бетің құрысын пәлекет? – деп ұры ышқына қашыпты. Шығайбайға барып шынын айтқан екен, – дейді, ол балағаттап, астынан атын, үстінен тонын алып, ұрыны ұрып-ұрып үйінен қуып жіберіпті. Алдар көкқасқа айғырға мініп, ауылына келіпті. Кедейлердің бір-бір биесін жинап үйірге салып, қазақтың «қазан ат» дейтін көкқасқа жылқысының тұқымы сонан туған екен деседі.

Алдардың саудагерлерге есек сатуы

– Әке, енді қалаға барам, саудагерге кеткен ақыңды алам, – депті Алдар.

– Жолың болсын, балам!.. Айғырыңа мініп адам сияқты боп бар. Анаңа көптен бері сақталған бір тілда бар еді, жол қаражатыңа соны ал.

– Маған айғырдың керегі жоқ, қойға мінетін көк есегіңді бер. Бір алтынды алсам алайын, көбейту үшін кере