КЕНЕСАРЫ

ӘОЖ 821.512.122
КБЖ 84(5Каз.)
Н 90
ОТБАСЫ ХРЕСТОМАТИЯСЫ ЖОБАСЫ
Н 90 КЕНЕСАРЫ: Отбасы хрестоматиясы/ – Алматы: «Отбасы» Баспа үйі, 2024. – 176 б.
ISBN 978-601-81124-7-8
Кітапта Нысанбай жыраудың «Кенесары-Наурызбай» жыры мен Иманжан Жылқыайдарұлы-ның «Кенесары-Саржан» жыры беріліп отыр. Жыр-
да қазақтың соңғы ханы – Кенесарының ерлікке
толы жорықтары, орыс отаршылдарына қарсы кү-ресі, даңқты сарбаздарының есімдері дәріптеледі.
Бұл кітап мектеп оқушылары мен мұғалімдерге, бала тәрбиелеп отырған ата-аналарға, қазақ та-рихына қызығатын барша оқырманға арналады.
© «Отбасы» Баспа үйі
© Абзал Құспан

Кенесары қазақ жұртының кеудесінде ең қаһарман хандардың бірі ретінде қалды. Себебі ол Ресей империясы әбден күшіне мініп, Орта Азияға ғана емес әлем жұртына айбат шегіп тұрған дәуірде бас көтеруге ерік-жігері жеткен қас батыр. Бұған дейінгі хандар да елі мен жерін қорғау үшін өлгенше аттан түспей айқасып өткені хақ. Бірақ ол кезде екі жақтың күші бір-біріне теңбе тең жағдайда сынасатын. Ал Кенесарының кезінде мылтық былай тұрсын, алыстан ататын зеңбіректің дәурені жүріп тұрған. Қала берді, қазақ да-ласын әскери қамалдармен шырмап, енді жаппай шоқындырып, діні мен тілінен айыру жо-басын кешенді түрде іске қоса бастағанда Кенесарының қорықпай қол жинап, империяға қарсы тұруы батырлықтың ерекше нұсқасын талап етеді.
Ең қызығы қарабайыр қарумен қарсы шық-са да, империяның отты қарумен мұздай қаруланған қатыгез әскерінен бірден жеңіліп қалмады. Тіпті кей кездері айқас стратегиясын сәтті құрғаны сонша бірнеше бекінісін басып алып, өртеп жіберді. Әлбетте империяның шеңгеліне оңбай іліккен қазақ жұрты оның көтерілісін қару-жарақтың күшімен қолдап кетуге дәрмені болған жоқ. Қала берді, патшадан шен алып, империяның мүддесіне қызмет етуге еті үйреніп кеткен шынжыр балақ, шұбар төс байлар статус-квоны өзгертуге құлықты болған жоқ. Бірақ сонда да айбынды ханның тәуелсіздік үшін басын бәйгіге тігуі жақтастарына жігер сыйлап, дұшпандарының құрметін оятты. Кенесары ХІХ ғасырдың қақ ортасында өмір сүріп, соңына дейін күресіп, шейіт болғасын ол жайындағы деректер жақсы сақталған.
ХХ ғасырдың басында дербес ел болудан бір жола түңілуге айналғанда 1917 жылғы ақпан төңкерісі автономды ел болса да, өз алдына бір республика құрудың жылт еткен мүмкіндігін туғызды. Әлихан бастаған сауатты қазақтар осы мүмкіндікті пайдаланып, Алаш автономиясын құруға бар күшін салды.
Сол кезде ерік-жігері тапталып, отарлыққа көндігіп те қалған қазақ халқының ұлттық рухын оятуда Кенесарының күресі мен ерлігі аса маңызды рөл ойнады. Алайда Алаш қозғалысы сәтсіз аяқталды. Бірақ Алаш туының астына жиналған оқымысты қазақтар Қазақ ССР-і кезінде де Кенесары рухын тірілтуге тырысты. Әсіресе, 1941 жылы ІІ дүниежүзілік соғыс басталған соң халықтық мұрамен санасуға мәжбүр болған Сталиннің бір сәттік жұмсақтығын ұлттың мүддесіне пайдаланып қалды. Осылайша соғыс жылдарында қазақ жауынгерлерінің әскери рухын шыңдау мақсатында деген сылтаумен Кенесары мен Наурызбай тұлғалары барынша жаңғырып үлгерді. Алайда соғыс біткен соң азаттыққа қатты ұмтылып, ұлттық рухын күшейтіп алған қазақ интеллигенциясының сағын сындыру үшін 1950 жылдан бастап қазақтың тарихи жады мен эпикалық санасын оятуға қабілетті ірі ғалымдардың бәрін жаппай қудалап, бірнешеуін ұзақ мерзімге соттап жіберді. Міне осы жылдары Кенесары мен Наурызбайды жырлау, насихаттау тенденциясы күрт әлсіреді.
1960 жылдардан бастап қазақ мектептері жаппай жабылып, орыстану науқаны қарқын алған кезде бұл саясатқа қарсылық ретінде Ілияс Есенберлин Кенесары жайлы «Қаһар» романын жазды. Осы романдағы Кенесары ханнан ерік пен жігер тапқан қазақ жастарының намысы мен қайраты 1986 жылы желтоқ-сан оқиғасын туғызды.
Тәуелсіздік алған соң Қазақстан Респуб-ликасы он бес жылға жуық ауыр экономикалық күйреуді бастан кешті. Бұл кезде балапан басына, тұрымтай тұсына кетті. Экономика реттеліп, елде ақша көбейгенде мемлекеттің іш-кі саясатында ұлтсыздану ұраны көтерілді. Елбасының өзі біртекті, бір ұлтты, унитарлы мемлекет құруға ұмтылудың орнына қолдан жасалған 130 ұлт идеясы мен «Қазақстандық ұлт» деген концепциясын тықпалаумен болды. Қала берді экс-президенттің жеке басына табыну тенденциясы белең алды да Қазақстанның ел болуы Н.Назарбаевтан басталғандай көңіл күй туғызды. Тіпті сол мақсатта оқу орындарында Қазақстан тарихын 1991 жылдан бастайтын сорақы әдістер ойлап тапты. Осындай жалған тарих пен жалған идеалдар тұтас бір буынды ұлтсыз, жігерсіз, жасқаншақ, жағымпаз, өзін қорсынатын, ұлттық батырларын әжуаға қосып мазақтап сөйлейтін нигилистер буынын өсіріп шығарды. Өзінің ұлттық қаһармандарын қорлаудың соңы тәуелсіз еліңнен айрылып, өмір бақи біреудің есігінде жалшы боп өтетін бақытсыздықпен аяқталады. Ұлтсызданудың соңғы нәтижесі осы.
Осындай қауіптің алдын алу үшін «Кенесары» жайлы тарихи жырларды қайта шығарып отырмыз.

Нысанбай жырау

КЕНЕСАРЫ – НАУРЫЗБАЙ

Дүрі жауһар данасы,
Әркімнің Алла панасы.
Жан біткенге несібе –
Дәрияның аққан саласы.
Үйсіздерге үй болған,
Би – отанның ханасы.
Кенесары, Наурызбай –
Абылай хан-ды бабасы,
Әуелгі мекен-тұрағы –
Көкшетаудың даласы.
Жазғы жайлау қонысы –
Ұлытаудың саласы.
Өте залым болмаңыз,
Мұсылманның баласы.
Ақырында олардың
Қырғыздан болды қазасы.
Кенесары ер болды,
Ел ішінде бір болды.
Қашқан, босқан жиылып,
Өз алдына қол болды.
Жұртқа тиіп кесірі,
Әркімдерге сор болды.
Қарсы келген адамның
Көзінің жасы көл болды.
Ақылменен іс қылмай,
Ақырында қор болды.
Қырғызға барып қырылып,
Ит пен құсқа жем болды.
 
Абылай ханның баласы
Асып туған Қасым-ды.
Арғы тегін сұрасаң,
Шынжыр қатар асыл-ды.
Саржан атқа мінген соң,
Төренің бағы ашылды.
Қарсы келген егесіп
Дұшпанның көңілі басылды,
Жалғыз Саржан не болар,
Есенгелді қосылды.
Кімге апарып теңейміз
Наурызбай сынды жасынды?!
Кенесары, Наурызбай
Атағы шықты аңқылдап.
Жауды үркітіп, қашырды,
Ақ алмастай жарқылдап.
Зәресін алды дұшпанның,
Найзағайдай шартылдап.
Қасына ерген төлеңгіт
Олжаға батты қарқылдап.
 
Кенесары, Наурызбай
Мұсылманға жан тартты.
Ерегескен дұшпанның
Жылқысын алып, зарлатты.
Азырақ күн бақыты
Жанған оттай қаулапты.
Бір күндері болғанда
Тортөбөл атын ұрлатты.
Бас себебі сол болып,
Қырғызға қарай жол тартты.
Іргелі жұртқа кез болып,
Батырларды қан тартты.
 
Көзімен көріп, бұл сөзді
Нысанбай еді жырлаған.
Бар күнәсі қырғыздың –
Жалғыз атты ұрлаған.
Атын алған қырғызға
Хан үйінде жынданған.
Ерегеспен бұздырды
Қанайдың тамын сырлаған.
 
Күмісті садақ, алтын оқ
Кенекең жауға жолықты.
Ақ білегін сыбанған
Балуанды тойға жолықты.
Алыстан тоят көздеген
Ақ сұңқарға жолықты.
Айшылықты бір басқан
Қас тұлпарға жолықты.
Асқындаған пейілінен
Кенекем зорға жолықты.
Нөкерімен теп-тегіс
Бір ажалға молықты.
 
Ұсталар алар қолына
Қышқашы мен балғаны.
Тасқан нәрсе төгілер,
Бұл сөздің бар ма жалғаны?
Қырғыздан қорлық көрген соң,
Кененің көп-ті арманы.
Іледен өтіп жөнелді,
Өр дул