автордың кітабын онлайн тегін оқу  Өзбекәлі және мәдени майдан

Санжар Керімбай, Әділбек Нәби

ҚЫЗДАРҒА ҚОРҒАН ТАБЫЛДЫ

– Қаулының жобасына неге қол қоймадың?

– Григорий Андреевич, солярка сасыған қызға қандай жігіт жолайды? Қыздың келешегін ойлау керек. Мыңдаған еркек офисте қағаз кеміріп отыр. Трактор айдайтын адам табылмаса, соларды жіберейік. Керісінше, қыз-келіншектер кеңсеге ауысса, ұқыптылық пайда болады, – деді ол.

Сол сәтте М.Батраков орнынан ұшып тұрып:

– Көрдіңіз ғой, Григорий Андреевич, бітіп тұрған шаруаны комсомол хатшысы әдейі қиындатып отыр, – деп безілдеді.

– Сіз әлі де түсінбей тұрсыз. Мен трактор бригадасына қарсы емеспін. Бригада құрылсын! Жұмысын жасай берсін! Бірақ бригаданы қыз-келіншектен жасақтауға үзілді-кесілді қарсымын!

– Неге қарсысың? Олар барса не болады?

– Ештеңе болмай ма?

– Не қылады екен?!

– Ендеше өзіңіз әйеліңіз бен қызыңызды тракторшының курсына жіберіңіз. Сіз жіберсеңіз, мен құжатқа қол қоямын. Бірақ олай етпейтініңізге сенімдімін. Біреудің әлпештеген әйелі мен еркелеткен қызын ауыр жұмысқа үгіттеп, егіске айдап салу – оңай іс. Кезек өзіңе келгенде кібіртіктеп қала-сың, – деді қаймықпай.

Оның кескінінен «мен тірі тұрғанда ешбір қазақ қызы трактордың рөліне отырмайды» деген кесінді рай білініп тұрды. Содан болар, мысы басып М.Батраковты ықтырып қойды. Ол айтарға сөз таппай тосылды.

Осы кезде үнсіз отырған Г.Рогинец сынып кетті ме, әлде аяқ астынан шыншыл болып шыға келді ме, белгісіз?! Бірақ:

– Хатшы дұрыс айтады. Әйелден бригада құруға мүдделі адамның бірі – мен. Сөйте тұра оған қарсымын. Соғыс кезінде талай әйел тракторға отырған. Солардың 30 пайыздан астамы кейін бала көтере алмай қалды. Осыны ескермесе болмай-ды, Григорий Андреевич, – деп мұның жағына шықты.

Бұдан соң олардың алдыңғы арыны басылып, жұмсарып сала берді. Ақылдаса келе:

– Арнайы қаулы керек емес. Қыз-келіншектен бригада құрғысы келгендер алдымен оған жағдай жасасын. Сосын барып бұл мәселеге қайта айналып соғамыз, – деп тарасты.

Бұл дау 1965 жылдары Григорий Андреевич Мельниктің кабинетінде болып жатыр (ол 1963-1972 жылдар ара-лығында Орталық комитеттің хатшысы болған). Дау былай басталған: республикалық «Казселхозтехника» бірлестігі «қыз-келіншектен егістікке трактор бригадалары құрылсын» деген кесір ұсынысты өкіметке ұсынған.

М.Батраков – осы қаулыны ұсынған бірлестіктің төрағасы. Ал Г.Рогинец – Ауыл шаруашылығы министрі. Осы үш мық-тымен тіресіп отырған отыз төрт жастағы Комсомол хатшы- сы – Өзбекәлі Жәнібек. Біздің кітаптың басты қаһарманы осы жігіт ағасы болмақ.

Комсомолдың қырсық хатшысы карьерасын бәйгеге тігіп, не үшін өкіметпен тіресіп отыр? Себебі ол «қыз-келіншек бригадасы» дегеннің астарында «қазақ қыз-келіншегі» деген солақай саясат жатқанын жақсы біледі. Мұндай ауыр жұмысқа жегілгенде үлбіреген қазақ қызының нәзіктігінен төрт-бес жылда түк те қалмайды. Бұл жұмыстың ауырлығы табиғаты қолайлы оңтүстік аймақта онша білінбейді. Бірақ ауа райы қатал солтүстік өлкеде трактор айдаған әйелдер бала таппайтын бедеу болып қалатын. Бір қызығы, ақжүрек Рогинец мұны жақсы біледі және ол да бұл қаулыға қарсы.

Дәл осы уақытта орыстың қыз-келіншектері Алматыға пропискаға бірден тіркеліп, оп-оңай пәтер алып, астың асы-лын ішіп, тонның қамқасын киіп, сенбі-жексенбіде Медеуде коньки теуіп жүретін. Бұл қаулының түбін қазсаң, жіптің ұшы кремльге тіреледі. Ондағы сұмпайы коммунистер Қазақстанда мәдени геноцид жүргізіп жатқан. Яғни қазақ жұртын сталиндік кезеңдегідей аштықпен қырып, тұрпайы жолмен атып, итжеккенге айдап, физикалық түрде жоя ал-майтын. Қолайлысы – мәдени геноцид жүргізу.

Ол былай болады: қазақтарды қалаға жолатпайды. Жігіт тұрмақ, қызының өзін оқуға түсірмей, қара жұмысқа жегеді. Жолы болып қалаға орнықса да, баласын қазақша оқытуға мүмкіндік бермейді. Қазақ мектебі мен балабақшасын қол-дан тұншықтырады.

Осыншама тегеурінді мәдени геноцид күшінде тұрғанда отыз төрт жастағы Өзбекәлі қорықпай өкіметтің саясатына қарсы қимылдап тұр. Ол биліктің тетігін жақсы біледі. Ере-же бойынша комсомолдың бірінші хатшысы қол қоймаса, партияның ешбір қаулысы жүзеге аспайтын.

Алматыдағы коммунист көсемдер мұндай қарсылыққа алғаш рет тап келіп тұрса таңғалмаңыз. Себебі бұдан бұрын да жоғарыдағы шенеуніктер ешкіммен ақылдаспай, желігі басылмаған жастарға ұнай кететін түрлі ұран ойлап тауып, комсомолдарды елдің кез келген түкпіріндегі қара жұмысқа сұраусыз сала беретін. Өзінен басқаны жағымсыз жұмысқа жегу – Ресей империясынан мирасқа қалған дерт. Әріге бармай 1916 жылдың «Июнь жарлығын» еске алыңыз. Ақ патша бұрынғы уәдесін жұтып, қазақтарды І дүниежүзілік соғыстың қара жұмысына жеккен. Торғайдағы көтеріліс содан шықты. «Теңдік» әпергіш «әділ» совет өкіметі орнаған соң да, қазақтың бағы жанбады. Қазақ ұландарын советтік ұрандармен көрінген саланың қара жұмысына жұмсай беретін. Өзбекәлі комсомолдың бірінші хатшысы болған соң осындай қауіпті қаулылардың желкесін қиды. Оның аргументі мен әруағының үстем түскені сонша, сол кездегі орталық комитеттің екінші хатшысы Н.Титов Өзбекәлімен санасып қана қоймай, қолдауға мәжбүр болды. Ол кезде екінші хатшы – Қонаевтан кейінгі екінші адам. Биліктегі мұндай ықпалды кісіні ықтыру немесе дегеніңе көндіру оңай шаруа емес. Бәлкім, қауіпті...

ҰРДА-ЖЫҚ ҰРАН

1963 жылдардың басында Семей облысының Шұбартау ауданында басталған «қой бағу» ұраны бірнеше жылда Қазақстанды жайпап кетті. Ұранның әсерлі болғаны сонша, мектепті алтын медальға бітірген оқушының өзі қой бағып, өкіметке ет өткізуді абырой санаған. Осындай ұранның тұза-ғына түсіп қалған аңғал қазақтың бірі – тарихшы Қойшығара Салғараұлы. Кітап жазу барысында онымен сұхбаттастық. Ол Торғайда Өзбекәлімен істес болған екен. Сұхбатта бүй деді:

«Мектепті жақсы оқыдым. Кітапты бір оқысам, түгел жат-тап аламын. Мені бәрі Алматыға барып, ғылым қуып, ғалым болады деп ойлаған. Аудан деңгейінде танылып та қалған шамам бар. 1957 жылы «Лениншіл жас» газетіне қой бағуға кетіп бара жатқан жастардың тартымды фотолары шықты. Ол кезде тоғызыншы класта оқимын. Сол ұранға елтіп, жатсам-тұрсам «100 қойдан 130 қозы алу» деген арманға ма-талдым. Сабағым нашарлап кетті. Кітап оқуға деген ынтам азайды. Мектепті бітіре сала өзім сұранып, малға аттандым. Сол жылдары екі-үш жыл қой бақпасаң, аттестатыңды бер-мейтін. Кіммен сөйлессем де: «Өкіметке ет керек», – деп күпініп сөйлеймін.

Бір күні ауылға бұрыннан таныс, көзі ашық райкомның бір басшысы келеді. Ол Қойшығараны көріп:

– Әй, сен бала, мұнда не істеп жүрсің? – деп сұрады.

– Не істеп жүргені қалай? Қой бағып жүрмін, – дедім майданның шебінде тұрған жауынгер құсап.

– Мен сені ғалым болады деп ойласам, – деді ол күрсініп.

– Отанымыз СССР-ге ет керек! Ол үшін мал басын көбейту қажет. Бұл да бір ғылым, – деп соғып тұрмын.

– Әй, басты қатырма! Қойды жаздың басына дейін баға-сың. Сосын Алматыға оқуға жіберем. Дайындала бер.

– Мен бармаймын. Бәріміз оқу қусақ, малды кім бағады? Өкіметке кім ет береді?

– Сен бала, не білесің? Мұның астарында қисық саясат жатыр. Елге шамшырақ болып, жол көрсететін өзіңдей ақылды азаматтар қой бағып, жайына кетті. Ертең осының кесірінен ел азады. «Ақылдының мал табуға септігі жоқ, ақымақтың мал табуға кемдігі жоқ» деген. Қойды кез келген адам баға алады. Тілің мен жағыңа сүйенбей, Алматыға бар! Не саясат екенін барғасын көресің, – деп ашуланды.

Райкомның айтқаны айнымай келді. Сол кездегі Киров атындағы ҚазМУ-ге түскен соң қазақ ұлтының қандай ая-нышты хәлде екенін көзбен көрдім. Журналистиканы бітіріп, тұлғалармен тілдескенде бұл тақырыпқа тереңдей түс-тім. «Бақсам, бақа екен» дегендей, қазақтың төл тарихын оқуға тыйым салынған екен. Осыған ерегесіп, мен кейін та-рих ғылымына ауысып кеттім».

Дәл осындай оқиға Әбіш Кекілбаевтың да басынан өткен. 1955 жылы Нұртас Оңдасынов «мәдени айдауға» ұшырап, қызметі төмендетіліп, Гурьев облысы Атқару комитетінің төрағасы болып бекітіледі. Бірақ тағдыры оны талантты жазушының бағын ашу үшін мұнда әкелгендей көрінді. Себебі сол жылы мектеп бітірушілерді қой бағуға жіберіп жатқан. Нұртас мұның алдында ғана Әбіштің бір мақаласын газет бетінен оқып, жазу қабілетін байқаған еді. Бір күні ол қой бағып жүрген жастар бригадасының тізімінен Әбіш Кекілбаевтың атын оқып қалады. Дереу оны өзіне шақырып, мән-жайды түсіндіреді де, Алматыға оқуға жібереді.

* * *

Бірде Өзбекәлі Кентауға жиынға барды. Облыс басшысы:

– Жақында Кентаудың жастары мал бағуға аттанады. 100 қойдан 130 қозы алатын батырлар бізден де шығады, – деген ұранды түйдек-түйдегімен төгіп тұр екен. Мұны естігенде Өзбекәлінің қаны басына шапты. Шыдай алмай:

– Білдей облыс басшысысыз. Сізді түсіне алмадым. Біз қазақ жастарын өнеркәсіптің сан саласына бейімдей алмай жатырмыз. Маманданған қазақтың саны санаулы. Аз қазақ-ты тиімді пайдаланудың орнына оларды неліктен қалаға емес, қырға қуып жатырсыз? – деді.

– Жо-жоқ, мені дұрыс түсінбедіңіз. Қой бағуға қазақтар ғана емес, өзге ұлт өкілі бірге аттанады, – деп басшы ақ-талғандай болды.

– Осы сөзіңізге өзіңіз сенесіз бе? Қойшылыққа қазақтан басқа орыс не татарды, гректі жібере алмайсыз ғой. Әлде Степановты ұмытып қалдыңыз ба? – деп ұраншыл басшы-ның аптығын басып тастады.

Себебі мұның алдында ғана мамандығы слесарь Степанов деген орысты Созақ ауданындағы «Құмкент» совхозына қойшы қылып жіберген. Безіп кетпесін деп жағдайын да жасаған. Ол соның өзінде бұл шаруаның азабына төтеп бере алмапты. Бір ай болмай жатып Шымкенттегі жылы ұясына тайып тұрған.

Осындай оқиғаның бірі Отырар ауданында да жүріп жат-ты. Шәуілдір ауданының басшысы Тайбеков мектеп бітірген жастардың қолына комсомолдың қызыл туын ұстатып, қой-шы ауылдарға лек-легімен аттандырып жатқан. Өзбекәлі оған да тосқауыл қоюға тырысып:

– Ең болмаса, қыздарға тиіспеңдерші. Қойшыға күйеуге тисе, онсыз да қойшы болады ғой. Бәрін бірдей малға сала-тындай бастарыңа не күн туды? – дегенде ісіне адал парто-рг:

– Амал жоқ, тапсырма солай! – деп шынын айтып қойды.

Өзбекәлінің «қойшыға тисе, онсыз да қойшы болады» де-ген ымбалын былай пайымдауға болады. «Жас жігіттің бәрін қойға қудың. Олар енді оқи алмайды. Өмір бақи қойшы бо-лады. Енді оқыған қызың да амалсыз қойшымен тұрмыс құрғанда оның да оқуы жайына қалады. Яғни «жапалақпен тасты ұрсаң да жапалақ өледі, таспен жапалақты ұрсаң да жапалақ өледі» деген ақиқатты астарлап тұр. Ол кезде мек-тепті жаңа бітірген он жеті жасар қызды айдалаға апарып, еркектердің арасында қой бақтыру қауіпті болатын. Қорғансыз қызға үнемі қатер төніп тұратын. Олардың талайы абыройдан айырылып, аборт жасатып, тағдырын күл-талқан қылды. Осы нүктеде Шыңғыс Айтматовтың «Қош бол, Гүлсарысын» еске алыңыз.

Бұл оңбаған ұран улы жемісін жылдам берді. Бір жылдың ішінде-ақ қаладағы үлкен оқуға аттанатын қазақ жас-тарының саны екі есеге кеміп кетті.

МӘДЕНИ МАЙДАННЫҢ БАСТАЛУЫ

Қалай десең де, қазақты қараңғы халыққа айналдыру процесі іске қосылды. Миы коммунистік партияның идеоло-гиясымен уланып қалған облыс пен аудан басшылары ас-тына «Волга» мініп, қолына қызыл ту алып ұрандатып шауып жүрген. Мұндай үлкен маховикке жалғыз Өзбекәлі қарсы тұра алмайды. Оның үстіне сол кездегі Қазақ ССР-нің бірінші хатшысы үнсіз қалды.

Ұранға елтіген жастар лек-лек болып қойшы ауылға ат-танып жатқан. Жамандықты көш жерден сезетін Өзбекәлі мұның түбі ұлттық апат екенін түсінді. Яғни қазақтар Канада-ның алыс аймағында түкке жарамай, резервацияда қалып қойған байырғы ұлттың өкілдері (үндістер) сияқты екі буын ауысқан соң мал баққаннан басқа түк білмейтін мешеу ұлтқа айналары хақ.

Өзбекәлі енді күрестің басқа тәсілін таңдады. Қойшылар оқу-ағарту өнімдері мен мәдени құндылықтан кесіліп қал-мас үшін оларды осы әлсіз тарапынан қолдап, қолпаштап, мәдени өніммен қамтамасыз ету жағын қолға алды. Алды-мен портативті радиоқабылдағыштар жөнелтілді. Енді кез келген қойшы Қазақ радиосы мен Шалқардың таратқан ақпаратын жайлауда жүріп-ақ қиналмай тыңдайды. Мүмкін болған аймақтарға шағын электростанциялар орнатты. Қой-шылар сығырайған майшамнан құтылып, цивилизацияға жалғанып алды. Көшпелі моншаға тапсырыс көбейді. Ыстық су арқалаған үлкен көліктер шопандарды аралап, апта сайын отбасымен моншаға түсіретін. Сол заманның орасан байлы-ғы – ағаш жиһаздарды да жеткізіп берді. Оқу-тоқу ісінде қа-райып қалмасын деп жайылымдарда оқу пунктерін ашты. Газет-журнал мен көркем әдеби шығармаларды жылдам жеткізу жолға қойылды. Осы стратегияның ұтымды болғаны сонша, кейбір шопандар қаладағы онша-мұнша оқымысты қазағыңмен аттан түспей сөйлесетін деңгейге дейін жетті.

Әдетте қоғам идеалсыз өмір сүре алмайды. Олар болма-са, тәжірибесіз жас буын жігері мен қайратын баянсыз іске сарп қылады. Абайдың сөзімен айтсақ, болмасаң да ұқсап бағатын бір тұлға керек. Ауыл-аймақтағы қазақ жастарының бәрі 100 қойдан 130 қозы алатын Социалистік Еңбек Еріне жаппай еліктей бастаған. Провинциядағы дилетант ақындар мен композиторлар оларға өлең арнап, идеалға айналдырып жатқан. Оқушылар бұл өлеңдерді жатқа оқып, ұранға елтіп «Өскесін қойшы боламын!» деп кеудесін ұрып мақтанатын. Сол кезде әр ауылда әнге қосып, мақтанып айтатын өз шопаны бар еді.

Шопан ер, естіп пе ең Мұқан ерді?
Неше рет осы топқа талай келді.
Омырауда қос ордені жарқылдаған,
Шіркін-ай, жақындатқан алыс жерді.
Жүз қойдан он мың қойды өзі өсіріп,
Осындай бір тамаша өнім берді.

* * *

Атақты шопаным бар Біргебаев,
Табысы қанаттанған ірге жайып.
Жүз қойдан жүз қырықтан төл өсірді,
Табыскер өресі өскен елге лайық.

* * *

Туып өскен жерімде
Күн құлағы шығып тұр.
Тана қашып, тай тоқтап,
Саулық егіз туып тұр.
Жүз саулықтан жүз елу
Қозы өсіріп беріп тұр.
Шопандар мен жылқышым
«Құтты құрық» болып тұр.
Қартабаев Сатылған,
Еңбектері ағылған.
Жүз биеден жүз құлын
Аман-есен қосылған.

Бұл – қауіпті тенденция. Ұлт өзінің интеллектуал по-тенциалын бір ғана кәсіптің жолында жоғалтатын түрі бар. Сол кездегі геройлар туралы ел ішінде мынадай күлкілі әң-гіме бар:

Бірде Бауыржан Момышұлы пойызбен жол жүріп келе жатып, Еңбек Ері жұлдызын омырауына таққан бір кісімен сапарлас болыпты. Пойыз қозғалып, ұзақ жолға бет алған кезде Баукең:

– Ал енді таныспаймыз ба, бір үйге тіреу болғандай бой-сойыңыз бар екен, кім боласыз? – депті.

Баукеңнің сөзіне бейтаныс қазақ ыңырана жауап беріп:

– Кім екенімді көрмей отырсың ба, герой боламын! – дей-ді. Бұл жауап Баукеңе ұнамады да, қатқылдау үнмен:

– Бұл Батыр атағын не үшін алдыңыз? – деп сұрайды.

– Жүз биеден жүз құлын алғаным үшін! – депті бейтаныс қазақ. Сонда Баукең:

– Айғыр шапты, байтал тапты, оған сенің қандай қатысың бар? Герой атағын саған емес, жүз биеге жүз құлын таптыр-ған айғырға беру керек. Текке мақтанып отырсың. Ал мына мен Москва түбінде – Волоколамск тас жолында қалың жау-ды жайратсам да, омырауыма медаль таққам жоқ. Бірақ халық қойған Батыр атағым бар! – деген екен.

Мұны естігенде бейтаныс қазақ орнынан атып тұрып:

– Баукең екенсіз ғой, ағасы менен бір әбестік кетті, кеші-ріңіз! – деп қолын алған екен деседі.

* * *

Совет өкіметі кезінде қолдан жасалған қаһармандар ғана насихатталған. Осының кесірінен қазақтың жас буыны өмір-дің асыл мұратын дұрыс көздей алмайтын. Өмірде шалыс басу, адасу, шатасу, сәтсіз қартаю, абыройсыз өлу деген сияқты экзистенциялық апаттың бәрі даңқы өшпес батырлар мен болмысы өлмес әулие, хазірет, ишан және бишешендерді танымағаннан басталатын. Осындай қауіпті түсінетін кейбір зиялылар қолынан келгенше ықпал ету аймағын пайдаланып, студент шәкірттерінің санасына енгізуге тырысатын.

Актер Тоқсын Құлыбеков мынадай естелік айтады:

«Біз сегіз бала екінші курстан бастап Асқар Тоқпановта оқыдық. Тоқпановтың әр сабағы Абайдан басталатын. Бірде ол менен:

– Сен қай жақтансың? – деп сұрады.

– Талдықорғаннан, – дедім.

– Наймансың ба, жалайырсың ба?

– Жалайырмын.

– Жалайырдың игі жақсыларынан кімді білесің?

– Нұрмолда Алдабергенов – екі мәрте Еңбек ері, Жазылбек Қуанышбаев... (бізде Талдықорғанда қызылшадан батыр болғандар көп қой, солардың атын да тізіп ала жөнелейін).

– Әй, атаңа нәлет!– деді бір кезде Асекең, – Ескелді, Балпықты неге айтпайсың? Қабан жырауды неге айтпайсың? Бақтыбай ақынды неге айтпайсың? Сенің «дважды геройла-рың» маған бес тиынға да керегі жоқ. Маған өкіметтің қол-дан жасаған геройларын айтпа!

Содан кейін маған екі сағат Ескелді, Балпық туралы лек-ция оқыды. Осыдан бастап осы әулиелерді біле бастадым».

* * *

Өзбекәлінің бағына орай Ілияс Омаров деген шенеунік оны қолдады. Ол Қазақ ССР Мемлекеттік жоспарлау комиссиясы төрағасының бірінші орынбасары болатын. Ол Өзбекәлінің мәдени ағарту жоспары мен жобаларын қуатта-ды. Әдебиетте Олжас Сүлейменов, Тұманбай Молдағалиев, Сәкен Жүнісов сияқты жас таланттардың төбе көрсеткенін есіне салды. Сөйтті де: «Сен осыларға қамқоршы бол!» – деп Өзбекәліге тапсырды.

«Іздегенге – сұраған» деген осы. Жас талант көрсе таныт-қысы келіп тұратын Өзбекәлі дарынды жастарды идеалға айналдырумен шындап шұғылданды. Көп ұзамай Олжас Сүлейменовтің даңқы дүрілдеді. Артынша оған еліктейтін қазақ жастарының шоғыры пайда болды. Олжас сияқты Алматыда білім алу, әдемі киініп жүру ауылдағы оқушының арманына айналды.

Ал Тұманбай болса, Өзбекәлі ұйымдастырған комсомол-дар бюросына разы болғаны сонша, ол бірде: «Болашақта менен танымал ақын шығатын болса, осы бюроға өлгенше қарыздар боламын», – депті. Осы бюроға қатысқан Тайыр Жароков Өзбекәлінің жас таланттарға көрсеткен жәрдеміне қызығып: «Әй, Өзеке, жастарға қамқор болғаның дұрыс. Бірақ біз сияқты кәрі комсомолдарды да ұмытпасаңшы», –деп ағынан жарылыпты.

ҒАНИ МҰРАТБАЕВ ФЕНОМЕНІ

Өзбекәлі Жәнібек 1956 жылы ауданнан көтеріліп, Шым-кент облысының комсомол ұйымына бірінші хатшы болып келді. Қазақ жастарына идеал табу деген проблема бұл кезде шегіне жетіп тұрған. Осыдан жиырма жыл бұрын қа-мыстай қаулап шыққан Алаш арыстарын Сталин баудай қырған. Репрессиядан аман қалған сол кездегі атқамінер қазақтың бәрі алаштықтарды ұмытпаған. Олар жайлы шағын жиындарда сыбырлап қана сөйлесетін. Сол кезде ұмыт бола бастаған қазақтың бір арда азаматын ұлықтауды қолға алды. Ол – Ғани Мұратбаев.

Осы бір таңғажайып тұлғаның атаусыз кетіп бара жатқа-ны Өзбекәлінің арқасына аяздай бататын. Одан басқа танымал тұлғаны жарнама жасау қауіпті. Атылмасаң да, айда-лып кетесің. Тым болмағанда карьераңа мәңгі бақи крест қойылады. Ол кезде Өзбекәлің тұрмақ, даңқы жер жарған Қаныш Сәтбаев, Мұхтар Әуезов, Ахмет Жұбанов сияқты академиктер осыдан төрт-ақ жыл бұрын қудаланып, Мәскеу жағалап жүріп, әупірімдеп аман қалған. Ал бағы жанбаған Ермұхан Бекмаханов, Қажым Жұмалиев, Бекежан Сүлейменов, Қайым Мұхамедханов, Есмағамбет Ысмаилов сияқты ірі ғалымдардың өзі жиырма бес жылға cотталып кеткен.

Осындай қауіпті кезеңде Алматы мен Мәскеуге бірдей жағатын әрі қазақ халқының да жүрегінен орын алған идеал тұлға табу қиын. Аман қалған зиялылар Ленинді ұлықтап, басының амандығын олжа етті. Қандай да бір артық қимыл жасау үшін тәуекелге бел бууың керек.

Өзбекәлі Шымкентке келген бойда Ғанидың тұлғасын жастарға танытуды қолға алды. Аға буын Ғаниды онсыз да жақсы білетін. Себебі Ғани Тәшкенде жүргенде кәнігі ұры-қарыға айнала бастаған қаңғыбас қазақ балаларын қуыс-қуыстан іздеп тауып, жуындырып-шайындырып, интернатқа жатқызған. Соның бірі – профессор Бейсенбай Кенжебаев. Оның интернатқа келіп түскені жайлы А.Анисимова деген әйелдің «Оны Ғани деп атады» деген естелігі бар:

«1920 жылы Ғани Тәшкен базарынан ұрлықпен айналыса-тын алты баланы ұстап әкелді. Ішіндегі атаманы Бейсенбай екен. Ғани оларды базардағы саудагерлерден нан мен жеміс ұрлап, соны бөлісіп жатқан жерінен ұстап алып:

– Алдымен өзімді таныстырайын. Менің атым – Ғани, әкемнің аты – Мұратбай. Қасымдағы жігіттің аты – Әбдікәрім. Сендерді көптен бақылап жүрміз. Мына істерің жарамайды. Ұрлық-қарлықпен өмір бақи тіршілік ете алмайсыңдар. Бір күні қолға түссеңдер, жазаларыңды береді. Жүріңдер, сен-дерді интернатқа апарып орналастырайық. Сонда оқыта-мыз. Бұрынғыдай ұрлықпен күн көрмейсіңдер. Ыстық тамақ пен жылы төсек дайын. Бұған не дейсіңдер? – дейді.

Балалардың атаманы Бейсенбай бас изеп келіседі. Ол кезде Бейсенбай Ғанидан екі жас кіші. Осылайша оларды Тәшкендегі №4 Балалар үйіне әкеледі. Ғани оларға орысша дәріс беріп, сауатын ашқан», – дейді.

Бейсенбай Кенжебаевтың өзі де «Менің тағдырымда Ғани Мұратбаев шешуші рөл атқарды» деп еске алады. Ал осы Бейсенбай Кенжебаевтан білім алған Мұхтар Мағауин, Мырзатай Жолдасбеков, Немат Келімбетов, Рымғали Нұрғали, Алма Қыраубаева, Қойшығара Салғараұлы, Ханғали Сүйіншәлиев, Құлбек Ергөбек сияқты ғалымдар легі қазақ аспанында шамшырақ болып жанып тұр.

Ғанидың осы ізгілікті істің құмарына кіргені сонша, 1920 жылы бір жолдасына жазған хатында: «Ғылымсыз, оқусыз еш нәрсе болмайды екен. Биыл қара табан кедей жастардан 500 баланы оқу орындарына орналастырсам деп жүр-мін», – дейді.

Ғанидың қамқорлығын көрген балалардың бірі – белгілі ақын Асқар Тоқмағанбетов. Ол: «Біз оның шағын кабинетіне түгел сыймадық. Қырыққа жақын орыс, қазақ, қырғыз, өзбек балалары оны қаумалап тұрып алдық. Бізді Пушкин көшесімен профшкола дейтін су мұрабтарын даярлайтын мектепке әкелді. Ғани күні бойы жүріп, бәрімізді осы мектеп-ке орналастырды», – дейді.

Ғани қырғыздың халық ақыны Аалы Тоқамбаевты да ба-ла кезінде қаңғып жүрген жерінен тауып алып, интернатқа әкелген. Ол: «Ғаниды ел сүйетін. Жетімдердің қамқоры еді», – деп тебірене еске алады.

Ғанидың қамқорлығын көрген және бір қайраткер – Нұртас Оңдасынов. Ол да Ғанидың «тұтқынына» түскенде он бес жаста, ал Ғани он жетіден енді асқан.

Шақпақ Артықбаев деген зиялы бүй деп естелік жазады: «Ғани 250 студентке қамқор болып, бір айлық ақшасын түгел беріп жіберетін. Өзін жастар үшін құрбандыққа шалған қандай кең жүрек! Мұндай қамқорлықты ашаршылықта емес, ит басына іркіт төгілген заманда да екінің бірі жасай алмасы шындық. Бұл қамқорлықты кім ұмыта алады?! «Аш-тықта жеген құйқаның дәмі кетпейді» дегендей таршылық-та, қысылтаяңда біреу-екеу емес, 250 студентке көрсеткен қамқорлықты ұмытуға бола ма?!»

Профессор Әбубәкір Диваев 1920-32 жылдар аралығында Түркістан өңіріне экспедиция жүргізіп, жергілікті халық ауыз әдебиетін жинап қалуды ойлайды. Ол көзі ашық ғалым ретінде қазақ халқының ғасыр алмасатын жауапты кезеңде тұрғанын түсінді. Көшпелі өмір күннен-күнге келмеске кетіп жатты. Енді көшпелі цивилизация өндірген таңғажайып ауыз әдебиеті бұрынғыдай өнімді болмайды. Ресейде басталған азамат соғысының қазақ еліне зияны тиіп, бір шетін шарпып өткен. Бұған дейін малының көптігінен сиыр етін жемейтін бақуатты қазақ аштықты алғаш сезіне бастады. Жайылым-ның тарылып, малының қырылуы және кәмпескеге түсуі аш-тық тудырды.

Әдетте біз «аштықта пәлен миллион адам өлді» десе, қаптаған биологиялық денелер өлді деп қабылдаймыз. Сөй-теміз де «өткенге салауат», «орнында бар оңалады», «өзекті жанға бір өлім» деп жеңіл қабылдаймыз.

Алапат апаттың ең үлкен зияны мынау: аштықта өлген өнерлі кісінің жүрегі мен санасындағы қисапсыз құндылық қоса құриды. Мысалы, жыршы, күйші, әнші, шежіреші, қис-сашы, дін ғұламалары өліп қалса, олардың бойындағы құн-дылықты қайтара алмайсың. Сондықтан да аштық апатының моральдық шығынын ешкім, ешқашан өтеп бітпейді. Ал құндылықтан айырылған ұрпақ рухани азуға бейім тұрады. Осындай қауіпті сезген Диваев ел аузындағы құнарлы әң-гімені жазып үлгеру үшін экспедиция ұйымдастырады. Осы міндеттің бір шетін көтеруге Ғани кіріседі. Ол профессорды интернатқа ертіп әкеліп, онда жатқан балалардан ертегі, аңыз, қисса, тақпақ, жұмбақ, жаңылтпаш жазып алады.

Дәл сол жылдары Польшадан жер ауып келген музыка-танушы Затаевич қазақ әндерін нотаға түсіріп жинап жүрген. Ғани оған әйгілі «Дудар-ай» әнін ыңылдап айтып береді. Бұл ән Затаевич үшін таптырмас қазына болды. Қазір «Дудар-ай» әні қазақ өнерін әйгілеп тұратын әсерлі өлеңнің біріне айналды.

Күні кешеге дейін қоғамдық пікір қалыптастыруда ықпа-лы зор болған «Жас Алаш» газетін де алғаш ашқан Ғани.

Большевиктер 1920 жылы «Алаш Орда» үкіметін талқан-дап таратқан соң көсемдері қысымға түсті. Үміт үзіліп, «Алаш» атауы қайта келместей болған. Сол жылы Ғани батыл түрде «Жас Алаш» деген газет ашып, алаштың жас буынын дайындап жатты. 1921 жылы жауапты хатшы қылып Ілияс Жансүгіровті бекітеді. Сол кезде «Жас Алаш» га-зетінің атын өзгерт, ұлтшылдық лебі еседі» деп оған шабуыл күшейген. Бірақ Ғани көнбей, сол атауды қалдырады. 1925 жылы Ғани дүниеден өткен соң ол газеттің атауы «Ленин-шіл жас» деп өзгертілді. Тәуелсіздік алғаннан кейін бұрынғы атын қайта иемденді.

Ғалым Амантай Шәріптің пікірінше, Ғани Мұхтар Әуезов, Файзолла Ғалымжанов, Мұхамеджан Тынышбаев, Халел Досмұхамедов сияқты алаш қайраткерлерін үлгі етіп, бой түзейді. Тіпті Қазақ-қырғыз институтындағы сауық кешінде Міржақып Дулатұлының «Балқия» драмасын қойған.

Ғани жиырма үш жасында дүние салды. Қамқорлығын көрген қазақ, өзбек, қырғыз жастары оны өлгенше ұмытпа-ды. Бірақ 1960 жылдары оның есімі жаңа буынның жадынан өше бастады.

Өзбекәлі Шымкентке келе сала Ғаниға ескерткіш қоюды қолға алды. Сол заманда оның қол астында істеген жас комсомол Раиса Ахметова мынадай естелік айтады:

«Өзбекәлі Ғанидың тұлғасына ғашық. Жатса-тұрса соның ерлігін бізге үлгі етіп, бар болмысымен еліктеуге тырысты. Менің Өзбекәлінің қол астына кіріп, комсомолда жұмыс іс-теуіме әкем Райымбек Ахметов түрткі болды. Ол Шымкент облысындағы Бөген деген жерде дүниеге келген. 1920 жыл-дары тұрмыс қиындап, мал ұстаудың өзі мұң болған екен. Аштыққа шыдай алмаған әкемнің әулеті теміржол жағалап, Арысқа дейін жаяу барған. Арыстан Тәшкенге жеткен соң әкем қаңғыбас балаларға қосылып, базардағы өзбек әйел-дерінің нанын ұрлаумен айналысқан. Бір күні оларды Ғани ұстап алып, интернатқа өткізеді. Ол кезде қаңғыбас бала-ларды Нұртас Оңдасынов бастап жүрген екен. Бұл жайлы әкемнің өзі жазып қалдырған мынадай естелігі бар:

«1919 жылдың жаз айы. Таң бозара атты. Вагонның шұрқ тесік еденінде баспанасыз балалар ұйықтап жатыр. Олар-дың көптігі сонша, инешаншар бос орын жоқ.

– Балалар, тұрыңдар! – деп әлдекім дауыстап айғайлады.

– Бізді ерте оятуға кімнің дәті барды? – деп ойладым көзімді сығырайтып ашып.

Сасық ауаның әсерінен кірпігім жабысып, бір көзімді аша алмай жатырмын. Кірпігімді қолмен уқалап ажыратуға тура келді.

– Балалар, тұрыңдар! – деді тағы бейтаныс дауыс.

Өзгелер секілді мен де қозғалып, орнымнан тұрдым. Вагон есігінің алдында тәуір киінген бір топ ересек азамат тұр. «Бұларға бізден не керек?» деп ойладым.

– Балалар, біз сендерге келдік. Интернатқа апарамыз, ол жерде тамақтандырамыз, киіндіреміз, мектепте оқытамыз. Егер оқығыларың келсе вагоннан шығып, бізге еріңдер, – деді бір жас жігіт.

Бірнеше қаңғыбас бала орнынан атып тұрып, басы ауған жаққа қаша жөнелді.

– Оларды қумай-ақ қойыңдар. Түсінген соң интернатқа өздері-ақ келеді, – деді әлгі жігіт.

– Бізді оқытамыз, киіндіреміз, тамақтандырамыз дейсің-дер. Шынымен-ақ байсыңдар ма? Біз көп емеспіз бе? Осын-ша балаға ақшаны қайдан алмақсыңдар? Кімсіңдер өзде-рің? – деді Кеңпейіл.

– Менің атым – Ғани, әкемнің аты – Мұратбай. Түркістан Орталық комсомол комитетінің хатшысымын, – деді ол.

Көрікті жігіт бірден ұнады. Жүзі жылы екен. Кескінін мүсіндегенде табиғат жан жылуын аямаған тәрізді. Оның ашық жүзінен, сөйлеген сөзінен жалғандық байқалмады. Ақылды жанары қайырымдылықты, сымбатты денесі қай-раттылықты, бұйра шашы әділдікке ұмтылған табандылықты аңғартып тұр.

Ғани бізге серіктерін таныстырды.

– Менің қасымда тұрған Баймаханов – қалалық ағарту бөлімінің төрағасы, Ақбаев – ҚазПИ төрағасы, ал мына ашаң жүзді жігіт – Сәдуақас Оспанов. Ол сендер жатқан интернаттың бастығы. Енді оны Сәдуақас ағай деп атайтын боласыңдар, – деді.

Біз вагонның ішінде өзара сыбырласып, абыр-сабырға түсіп жаттық. Мені жаңа, бейтаныс өмір қызықтырды. Жүз-ге тарта бала екі қатарға тұрып, Ақбаевтың бұйрығынан соң алға қадам бастық. Көп ұзамай бір қабатты ақ үйдің алдына келдік.

– Тоқтаңдар! – деді Ақбаев.

Ақ үйден балалардың дауысы естіліп жатты. «Бізден де басқа балалар бар екен ғой» деп ойладым.

Санитарлық талапқа сай бізді бөлек жайға орналастыр-ды. Ертесіне шашымызды алып, ескі-құсқы киімді қоқысқа тастатты. Моншаға кіргізіп, сабын беріп жуындырды. Дене-мізге ыстық су тиіп, бір рақаттанып шомылдық. Моншадан шыққан соң жаңа киім беріп, шағаладай етіп киіндіріп қой-ды. Осылайша жаңа өмірге деген қызығушылық күн санап өсе түсті».

Ғани оқытқан осы балалардың алды СССР кезінде ми-нистр болды. Менің әкем де үлкен қызметте отырды. Ол комсомол ұйымын Ғанидың бейнесінде ғана көретін.

– Мені Өзбекәлі жұмысқа шақырды, – дегенімде әкем бірден келісіп:

– Ғанидың жолымен жүрген адам бақытсыз болмайды. Сол Өзбекәліден айырылма! – деді.

Осылайша мен комсомол болып шыға келдім», – деп еске алады Раиса апай.

Ғани 1925 жылдың 15 сәуірінде дүние салды. Алайда бұл күн қазақ үшін қайғылы һәм қуанышты. Қайғылысы – алаш баласы ардақты ұлынан айырылды. Қуаныштысы – қазақ жұрты өзінің ҚАЗАҚ деген тарихи атауын қайтарды.

1925 жылы 15 сәуірде Ақмешітте Қырғыз (Қазақ) АКСР Кеңесінің V сиезі өтті. Осы жиында Сұлтанбек Қожанұлы сөз алып, ресми құжаттарда «қырғыз» аталып келген қазаққа тарихи атауын беру жайлы бастама көтерді. Ресей патшалы-ғы Қазақ хандығын отарлаған соң «қырғыз» атап кеткен еді. Екі жүз жылдан соң қазақ атауы қайта оралды.

ҚҰРБАН БОЛҒАН ДАУЫС

«Ғани қайтыс болды» деген қаралы хабар шәкірттерінің қабырғасын қайыстырып жібереді. Оның шарапатын көрген даңқты әнші Құрманбек Жандарбеков Ғаниға ескерткіш ор-натам деп іске кіріседі. Ол мұғалімдік қызметіндегі жалақы-сынан бірнеше айға аванс жаздырып алады. Ағайын-туысын аралап жылу жинайды. Бәрін қосқанда ескерткіштің тұ-ғырына жетер-жетпес қаржының басы құралады. Салы суға кеткен Құрманбек:

– Әй, қарғыс атқыр ақша-ай! Мұншама қадірлі болар ма едің? Не істесем қолыма кеп қонасың? Мен сорлы да әннен басқа байлық жоқ. Бірақ бұл заманда ол кімге керек?! Апырау, Ғани ағам бұл өнерімді «бәсі жоқ байлық» деп мақтаушы еді. Саябақта әлім құрып құлағанша ән салсам, қолыма келіп қонасың ба, әй, ақша? – деп күйінеді. Бұл кезде Құрманбектің жасы он тоғызға енді келген. «Бозбала неліктен бүйтіп аласұрып жүр?» – деп ойларсыз. Оны әншінің өзі баяндайды:

«Мен 1918 жылы Тәшкенге алғаш оқуға барғанда Ғани-ға жолықтым. Оқуға түсуіме көп көмек көрсетті. Білмеген сабағымды түсіндіріп, ұзақ уақыт жәрдем беріп жүрді. Са-бақ оқудан жалыққан сәтте ол менен жәрдем көрсеткені үшін «жалақы» сұрайтын. Алатын «жалақысы» – ақша емес, «Сәулем-ай» деген ән. Екеуміз Тәшкеннің кадет корпусының шығыс бетіндегі мұнарасына шығамыз. Мен «Сәулем-айды» салғанда ол тамсана тыңдап, қайта-қайта айтқызатын. Құма-ры қанған соң: «Бүгінгі жалақымды алдым. Жүр, енді сабақ оқиық», – деуші еді».

Ғани Орта Азия мен Қазақстандағы жастардың сауатын ашуға бар күшін жұмсады. Қараса, көзінен – от, сөйлесе, сөзінен леп есіп тұратын. Адал, мейірбан жан еді. 1925 жылы Мәскеуде қайтыс болды. Сүйікті досыма ескерткіш орнатуға қаржы жинау үшін сатиралық әңгімелер айтатын Әлішер Бейсенов (кейін партия-совет органдарында жауапты қызметтерде болған, дербес пенсионер) екеуміз концерт ұйымдастырдық. Қағаздан билет істеп, соны саттық. Арқан керіп, үлкен шаршы алаң жасадық. Билеті бар адамды ғана шаршы алаңға кіргіздік. Афишаға өзім орындайтын 101 әннің атын тізіп жазып қойдым. Әрине, олардың бәрін бір кеште айту мүмкін емес. Бірақ алпысқа таяуы орындалды».

Құрманбектің ән кешіне өлермендікпен кіріскені сонша жастықтың қызуымен сақтықты ұмытып кетеді. Концерттің жартысына жеткенде мұздай су ішіп қойып, дауысы қарлығады. Осылайша есіл дауыс келмеске кетеді. Бірақ Құрманбек оған қайғырмайды. Оның өзегін өртеген өкініш – ескерткіштің салынбай қалуы. Оның жоғалтқан дауысының өзі талай адамды таңғалдырған.

Ғаниға ән салған кезінде Құрманбек он екі жасар ойын баласы еді. Ал ән тыңдап, тамсанып отырған Ғанидың жасы он алтыда. Он алты жасар баланың қоғамдағы құбы-лысты мемлекеттік деңгейде түсініп, жігіт ағасы сияқты жанкештілікпен әлеуметтік мәселемен күресуі адамды есінен тандырады. Ғанидың өмірі мен ерлігін зерделеген кез келген жас буын өзін бала сезінетін инфантильдік санасынан айығып шыға келетін. Осындай оқиғаларды естіген Өзбекәлі шалқар шабыт алып, өмірін ағартушылық пен мәдени қайраткерлікке бұрды.

ЕСКЕРТКІШ ҮШІН ЕГЕС

Арман болған ескерткіш сол күйі тұрғызылмады. Ғанидың ерлігі мен ғазиз бейнесі шәкірттерінің жүрегінде сақталды. Идеал жағынан совет өкіметінің талабына сай келсе де, Ғанидың жолы жабыла берді. Себебі оның мынадай тарихы бар. Хрущевтің кезінде бұрынғы көсемдерге қойылған ес-керткіштер тұғырынан түсіп жатты. Барлық жерде сынға ұшырап, «жеке басқа табыну» айыпталды. Сондай бір сәтте Қазақ ССР-нің ІІ хатшысы М.Соломенцев: «Оңтүстік жас-тары Ғани Мұратбаев дейтін біреуді тауып алыпты. Егер ол халыққа шын қызмет еткен болса, есімі халық жүрегінде сақталады. Оған сол орын да жетеді», – дейді.

«Құдаймен ойнама, шапаныңды шұрқ тесік қылады» деген. Соломенцев Ғанидың әруағына қасақана қиянат қылып, шындықты аяққа таптады. Бірақ онтология заңы бойынша сұраусыз жатқан шындық жоқ. Яғни бір нәрсе бар болса, оның тууына себеп болған БІРЕУ де бар. Ол БІРЕУ мұндай «еркелікті» көтермейді. Міндетті түрде тәубаңа түсіреді. Осы көпірме сөзінен соң лауазымды басшы күйеуі бар медбикемен некесіз ойнап-күліп, ойда-жоқта ұсталып қалды. Оның абыройына түскен дақ партияның да сүйегіне түскен таңба болды. Абыройдан жұрдай болған Соломенцев-ті Бюро мүшелері дереу қызметінен алып, Ресейдің бір про-винциясына лақтырды. Мұндай құбылысты қазақтар «Құдай ұрған оңалар, әруақ ұрған оңалмас» деп түсіндіреді. Демек астамсыған басшыны Ғанидың әруағы ұрды.

* * *

Биліктен құлық болмаған соң ескерткішті Өзбекәлі өз қолына алды. Комсомолдарды осы идеяға үндеді. Ол кезде оқушылар мен студенттер мақта теру жұмысына тартыла-тын. Сол кезде «Бір күндік жалақымызды Ғанидың мүсінін тұрғызуға аударамыз» деп бастамаға үн қосты.

Қажетті қаржы жиналған соң Өзбекәлі Мәскеудегі атақты мүсінші Давид Шмуйловичке барды. Ол Өзбекәлінің дене тұрқын өлшеп, соған сәйкес Ғанидың денесін мүсіндеді. Бір нұсқасын гипстен, екіншісін Ленинградтағы бір зауытта қоладан құйдырды. Гипс те, қола да Шымкентке астыртын жеткізілді. Былай қарасаң, хас шебердің қолынан шыққан айбарлы мүсін мінсіз жарқырап тұр. Ендігі іс – тұғырына қондыру. Бірақ қазақтан идеал шығару оңай шаруа емес. Сол кездегі облыс басшысы И.Макаров «Шымкентте Ленинге ескерткіш қойылған жоқ. Оның жанында Ғани Мұратбаев кім?» деген сылтаумен мүсінді алты жыл қоймада ұстады.

Бұл кезде Өзбекәлінің қызметі жоғарылап Алматыға ауысты. Бірақ Ғаниды тұғырына қондыру үшін күресе берді. Макаров кеткесін оның орнын А.Ливенцов басты. Ол да Макаров құсап Ғанидың мүсінін қапастан шығармады.

Мұндай қысастықтың негізгі себебі қарабайыр. СССР кезінде «старший брат» деген ұғым болған. Яғни орыс ұлты бәрінен үстем. Он төрт елдің үлкен ағасы. Кіші республикалар ағасының айтқанын бұлжытпай орындау керек. Ағасына сөз қайтарса, әдепсіз бала атанып оңбай таяқ жейтін. «Орыс халқының арқасында бәріміз адам болдық. Тіпті дербес ел болуға шамасы жетпеген қазақ халқы Ресейге өз еркімен қосылған екен» деген миф ойлап тауып, оны республика деңгейінде үлкен мереке қып атап өтетін. Бұл мифтің жалған екені тәуелсіз тарихшылар архивке түсіп, көне құжаттарды қопарған кезде ғана анық болды.

Тіпті Қазақ ССР-нің әнұранын жазғанда да орыстардың аға халық екенін насихаттап тұратын мәтіндер кіргізген еді. Мысалы:

Дақ салмай Лениннің жеңімпаз салтына,
Ұрпағы қосты даңқ Отанның даңқына,
Одақтас, ұрандас елдердің қамқоры,
Көп алғыс айтамыз ұлы орыс халқына.

Осындай тегеурінді идеология жан-жақтан жүріп жатқанда қазақ халқының өзін екінші сортты адам санап, орыс көрсе шегіншектеп тұратын психологияға ұрынуы заңды құ-былыс. «Біз тұрғанда сендерге не бар?» деген шовинистік пиғыл Ғанидың культін жоюға әкелді.

Өзбекәлі тұлғасының мұғжизасы осы жерде көрінеді. Оның санасында өзін екінші сортты адам санайтын бейшара психология қалыптаспаған. Өзі комсомолдың құлағында отырса да ,1918 жылғы алаш арыстары сияқты ашық күрескен. Бір қызығы, ұлтшыл позициясын ашық көрсетіп жүрсе де, пәлеге шатылмай, қуғындалмай, сотталмай биліктің биік сатысының бірі – Орталық комитеттің ІІІ хатшысы деңгейіне дейін өсті. Мұның әртүрлі метафизикалық себебі болуы мүмкін.

Соның бір айғағы былай: пенде ақыл-парасаты өзінен асып түскен екінші бір ірі тұлғаны танытуға тырысып, күн-шілдікке салынбай, соның ерлігін паш етпек болғанда өзі де автоматты түрде кемел адамға ұқсап шыға келеді. Ғаниды танытам деп төбелескен Өзбекәлі Ғани сияқты тау тұлғаға айналды.

* * *

Мәдени майданда шегіну мен жеңілуді білмейтін Өзбекәлі бұл мәселені Орталық комитеттің жиналысында көтеріп, Ливенцовты сынады. Бұдан соң Ливенцов та қарап қалмады. Үзілісте екеуі кәдімгідей ұстасты. Сын қанша жерден сыпайы әрі әділ айтылса да, ол сынды көтере алмай шарт кетті. Шарт кетуінің негізгі себебі де «кішкентай інісінің старший братқа тіл тигізгенін» көтере алмады. Ол кезде оларға қарап қазақтардың тіке сөйлеуінің өзі үлкен оқиға. Өзбекәлі шегінудің орнына:

– Қазір тағы да сөз алып, әңгімені ортаға салам, – деді. Арты қуыс болып тұрған Ливенцов сол сәтте сынып кетті. Бірден жұмсарып:

– Ғанидың ескерткішін пионерлер паркіне орнатайық, – деді. Өзбекәлі:

– Жоқ. Комсомол көсемі пионерлер паркінде тұрмайды! Оған орталық саябақ қана лайық, – деді.

Келіскен сыңай танытқан Ливенцов түлкі бұлаңға салып:

– Облыстағы Бюро мүшелерімен ақылдасайық. Олар келіссе, сөз жоқ, орнатамыз, – деді.

Сөйтті де, Шымкентке бара салысымен қоймадағы мүсінді Келес ауданындағы Ғ.Мұратбаев атындағы совхозға орнатуға пәрмен берді. Ал өзі Қара теңізге демалуға кетті.

Бұл оқиғаның куәгері Қалаубек Тұрсынқұлұлы бүй деп естелік айтады:

«Ғаниға қойылатын ескерткіш Бюрода талқыланды. Бюроға мүше болғасын сол жиынның ішінде отырдым. Бізді облатком төрағасының орынбасары Жұмабек Тәшенов қана қолдап сөз сөйледі. Біз бірінші ескерткіштің гипстен жасалған нұсқасын көрсеттік.

– Оны неге гипстен жасаттыңдар? Ұзақ тұрмайды ғой, – деді Тәшенов жаны ашып.

– Темірден жасалған нұсқасы да бар. Оны автор әзірше бермей отыр, – деп жауап бердім.

– Бізге гипстен жасалған нұсқасы да жетеді. Қола нұсқасын мүмкін Алматыға қояр, – деп Ливенцов қысқа қайырды да:

– Ескерткішті салтанатты түрде ашыңдар. Оған біздің аты-мыздан обком хатшысы С.Задин қатыссын, – деді.

Ескерткіш «Шымкент» қонақүйінің алдындағы скверге ор-натылатын болды. Оның оңтүстік шетінде театр құрылысы са-лына бастаған. Яғни адам көп жүретін жер. Біз межелі жерге мәрмәр тастан белгі қадап, «осы жерде Ғани Мұратбаевқа ескерткіш орнатылады» деген жазу жазып қойдық. Белгітас-тың ашылу салтанатын үлкен той етіп өткіздік. Оған облыс басшыларынан Жұмабек Тәшенов ағамыз ғана келді. Обком-ның бөлім меңгерушісі Сәкен Қалғынбаев еңбек, соғыс арда-герлерімен қатар әскери құрамның бір взвод жауынгерін ша-қырған екен. Белгітастың тұсауын кескенде олар аспанға оқ атып, жиынның салтанатын қоюлатты.

Ертесі күні кабинетте отырсам, Сәкен Қалғынбаев кіріп келіп:

– Біздің қойған белгімізді біреу қиратып кетіпті, – деді ызаға булығып.

– Сонда қалай? – дедім орнымнан атып тұрып.

– Жазу жазылған жағын әбден бүлдірген, – деді ол.

Біз кабинеттен жүгіріп шықтық. Ғимараттан шыға берісте Жұмабек Тәшенов ағамыз кездесе кетті.

– Мен бәрінен хабардармын. Тез арада қалпына келті-ріңдер, – деді. Шамасы ол кісі милиция қызметінің хабар-лауымен білсе керек-ті.

Бардық, көрдік. Екі күннен кейін Сәкен бәрін қалпына кел-тірді. Бірақ бір айдан соң белгітасқа тағы шабуыл жасалып, мәрмәр тасын түгелдей қопарып әкетіпті. Біз қайта қалпына келтіруді жөн деп таппадық. Ескерткішті тезірек қоймай, ша-буыл тоқтамасы анық еді.

Облыс басшысы В.Ливенцовтың алдына қайта кіріп, ес-керткішті тезірек орнатуға рұқсат сұрадық. Бірақ ол:

– Алдымен театр құрылысын бітіріп алайық. Ескерткіш ешқайда қашпайды. Театрға да жастар барады ғой. Бір жағы Мәскеумен де ақылдасу керек, – деген сылтау айтты. Істің сиырқұйымшақталып бара жатқанын түсіндік. В.Ливенцовтың ескерткіш қоюға құлқы жоқ. Оның алғашқы ойынан айнуына Мәскеу жақ ықпал еткен сияқты. Өйткені ол көп мәселеде Кремльде отырған идеолог достарымен ақыл-дасатын.

Болған жайды Өзбекәліге хабарладым. Ендігі шайқас Кремль қабырғасына ауысты. Өзбекәлі де қарап қалған жоқ. Мәскеудегі таныстарына хабарласып, Ливенцовқа қоңырау түсіре бастады. Өзбекәлінің бір ұнайтын мінезі – алған бетінен қайтпайтын. Ақыры Мәскеуден «Еш қарсылық жоқ. Лайықты тұлға. Ескерткіш қоя беріңдер» деген қағаз алды-рып алды. Ендігі мәселе Ливенцовтың өзіне келіп тірелді. Өзбекәлі оған сылтау айтатын саңылау қалдырмады. Осымен іс бітті, әне-міне дегенше ескерткіш тұғырға қонады деп күт-тік. Сөйтсек қызық алда екен. Бір күні әріптесім Виктор Прокопенко телефон соғып:

– Қалеке, бізде бір масқара тірлік болып жатыр, – деді.

– Не боп қалды? – дедім тағатсыздана.

– Ғаниды ұрлап кетті.

– Ғаниды? Қай Ғани?

– Ғанидың ескерткішін айтамын.

– Не деп тұрсың? Оны кім ұрлаушы еді? Милицияға хабар-ладыңдар ма?

– Мұнда милиция іздейтіндей ұрлық жоқ. Ескерткіш жо-ғалмаған. Оны бізге білдірмей қоймадан жасырын әкетіп, Келес ауданындағы Ғани Мұратбаев совхозына апарып, ор-натып қойыпты. Маған жаңа ғана хабарлады. Анық-қанығын білмеймін, – деді.

Ғанидың ескерткішін біржақты қылған соң Ливенцов алаңсыз Қара теңізге демалысқа кеткен еді».

* * *

«Ұрланған» ескерткіш жайлы естігенде Өзбекәлі екі есе ерегесті. Ол жауапты шенеунікке хабарласып, ескерткішті қайтарып алды. Сөйтті де оған: «Ливенцов келгенге дейін Ғанидың мүсіні Шымкенттің ең көрнекті жерінде тұратын болсын!» – деп бұйырды. Бұйрықтан бөлек салтанатты ашылу шарасын өзі тікелей ұйымдастырды. Бұл шараға бастан-аяқ қатысқан көзі тірі куәгердің бірі – Раиса Райымбекқызы. Ол бүй дейді:

«Өзбекәлі бұл іске ерекше махаббатпен кірісті. Мүсінді қаланың ең көрнекті жеріне жайғастырды. Басына қоятын гүл шоғының ұзындығы алты метрден асып кетті. Оны көтеріп апарып ескерткіштің алдына қоятын жас жігіттер мен қыздар да мұқият сұрыптаудан өтті. Ең сауатты, көрікті әрі әдепті жастар іріктеп алынды. Шарадан бұрын репетиция қатаң өткізілді. Ливенцовтың келуіне екі-үш күн қалғанда дайындық толығымен бітті. Мүсіннің үстіне ақ мата жауып, лентасын тартып қойды. Ливенцов Қара теңізден оралғанда қолына қайшы ұстата қойды. Енді байғұстың шегінерге жері қалмады. Ол басшы ретінде лента қиып, жиында сөз сөйлеуге мәжбүр болды. Осылайша Шымкентте Ғанидың ескерткіші бой көтерді».

1925 жылы Ғаниға ескерткіш орната алмай арманда кеткен Құрманбек Жандарбековтің идеясы қырық жылдан соң 1965 жылы әрең дегенде жүзеге асты. Бұл кезде Құрманбектің өзі де алпысты алқымдап қалған ақсақал еді. Бұл жаңа-лықты естігенде өшкені жанып, өлгені тірілгендей: «Алмас қылыш қап түбінде мәңгі жатпасын біліп едім. Қырық жыл кешігіп жетсе де, әділдік ақыры салтанат құрды ғой», – деп иегі кемсеңдеп, көзіне жас алып, бір заманда Ғанимен болған жарқын естеліктерін есіне алыпты.

Тарихқа көз жүгіртсек, Ғани Мұратбаев дүние салғанда Мәскеу жұрты үш күн аза тұтыпты. Орталық алаңда салтанатты түрде шеру тартып, оның мүрдесін соңғы сапарға шығарып салған. Куәгерлердің сөзінше жұрт алаңға сыймай кеткен деседі. Газет беттерінде Ғаниды еске алған, комсомолдарға көңіл айтқан мақалалар қаптайды. Жиынның бәрі оны бір минуттық еске алумен басталыпты. Балтық теңізінің екі жүз жауынгері салтанатты киіммен үш күн бойы оның моласында құрметті қарауылда тұрыпты. Ғанидың сол замандағы басқа марапаттарын қоспағанда «Шығыстың шамшырағы» деген атағының өзі жер жарыпты.

Құрметті оқырман! Қалай ойлайсыз, осындай атақты тұл-ғаның тез ұмытылуы немен байланысты?

Жауабы қарапайым – қазақ болғаны үшін. Шовинистік мінез сүйегінен өтіп, кемігіне сіңген старший браттар басқа ұлттан шыққан шамшырақты қасақана көрмеуге тырысатын. Тырысқаны сонша, оның Мәскеудегі моласының өзі аз уақытта қараусыз қалды. Басындағы белгітасы тез жоғалды.

Сол заманда өмірде болған-болмағаны белгісіз, бірақ туған әкесін үкіметтің затын ұрлады деп милицияға ұстап берген Павлик Морозов деген боқмұрын баланың ерлігі жырланып жатты. Балалардың идеалына жылдам айналды. Себебі ол қазақ емес еді. Морозов культінің күшті дәріптелгені сонша, Павлик құсап әкесін милицияға ұстап беруді армандайтын қазақ балалары да өсіп қалып еді. Жалпы қазақы тәрбие алған, жүрегі таза, сезімтал кісі Морозовтың ерлігінің теріс саясат екенін бірден ұғатын. Осындай рухани вирус қазақ жастарының ой-санасын уламас үшін Өзбекәлі Ғани Мұратбаевтың идеал тұлғасын насихаттай берді.

Ол комсомол көсемі кезінде Мәскеудегі Ваганьков зи-ратына бірнеше рет экспедиция жіберіп, қабірін іздетті. Моласын тауып, басын қарайтып, арнайы жиын ұйымдас-тырды. Оның моласын Мәскеуге жолы түскен қазақ жаста-рының арнайы зиярат ететін міндетті маршрутына енгізді.

БОЛГАРИЯДАҒЫ БҮЛІК

1968 жылы Болгарияның астанасы Софияда жастар мен студенттердің дүниежүзілік ІХ фестивалі басталды. Бұл фес-тивальға СССР де қатысатын болды. Мәскеудегі арнайы комиссия 15 республикадан ең талантты өнерпаздарды кон-курстан сұрыптап алу керек. Өкінішке қарай Қазақ ССР-нен ешкімді ұсынбапты. Не бір ансамбль, не жеке орындаушы комиссияның көзіне түспеген. Өзбекәлі бұл кезде іссапар-мен Цейлонда жүрген. Алматыға келген бойда жайсыз жаңа-лықты естіп, тағы да қаны басына шапты. Дереу Мәскеуге телефон соғып, мәселені қайта көтерді. Мәскеудегі жауапты маман: «Өзің біреуді ұсын! Мен қосымша енгіземін», – деп уәде берді. Қызық енді басталды. Ұйымдастыру комитетінен біреу Өзбекәліге телефон соғып:

– Сонымен кімді ұсынатын болдыңыз? – деді.

– Әлі бекіткем жоқ. Хас талантты іздеуім керек, – деді Өзбекәлі. Осы кезде старший браттың шовинистік мінезі қалқып бетіне шықты. Ол ұялмай-қызармай:

– Сізде бір таяққа екі ішекті тағып қойып тартатын аспап бар еді ғой. Міне, сол күшті болар еді. Еуропа үшін ол аспап – экзотика. Соны ойнайтын біреуді ұсынсаңыз қатып кетер еді, – деп қойып қалды.

Кеудесін кісіге бастырмайтын Өзбекәлі:

– Кімді ұсынатынымда сенің жұмысың болмасын. Қажет деп тапсам биші жіберемін, – деді де трубканы тастай сал-ды. Сөйтті де биші іздеді.

Қазақстанда виртуоз домбырашылар толып жатса да, Өзбекәлі не үшін бишіні таңдады? Себебі ол кезде ұлттық бидің жоқтығы қазақтарды кемсітуге таптырмас сылтау болатын. «Қазақтар өркениет көрмеген. Мәдениеттен жұрдай. Өнер дегенді ұқпайды. Ұшы-қиыры жоқ далада жөн-жосықсыз көшіп жүре берген. Бұларды адам қылған – орыс» деген сарындағы мәдениетсіз әңгімені көрінген жерде айта беретін. Осы бір жабайы мінездің шовинистерге сіңісті болғаны сонша, 1970-80 жылдары Алматының өзінде қоғамдық көлікте өзара қазақша сөйлессең: «Эй, колбит, нормально разговаривай на человеческом языке», – деп тыйып тастайтын болған.

Ең қызығы, осындай жабайы мінезге не мемлекет та-рапынан, не зиялылар атынан ескерту, түзеу, жазалау сияқ-ты шаралар қолданбаған. Өкіметке шағым айтса, «ұлтара-лық араздық туғызбаңдар» деп өздеріне тап беретін. Тіпті Мәскеу мен Ленинградта отырған орыстың зиялы қауымы да осы бір жабайылықпен күресуге ықыласты болмаған. Яғни өзге ұлтты кемсітуді қалыпты табиғи процесс деп қабылдаған.

* * *

Бұдан соң Өзбекәлі беделін салып, бишілерді іріктейтін комиссияны Алматыға алдырды. Сыннан өткен биші келесі емтиханды Мәскеуде тапсыруы керек. Мәскеудегі сынаққа бұған дейін халықаралық жарысқа қатысып көрмеген жиырма жасар атыраулық биші Гүлжан Талпақова аттанды.

Іріктеу жарысы оңай емес. Шығыс биін көрсетуге өзбек, қырғыз, түркімен, тәжік, әзірбайжан елінің өнерпаздары да баратын. Тәңір берген талантыңа сенбесең, тамыр мен та-ныстың, телефонның ықпалы жүрмейді. Комиссия құрамында Мәскеу мен Ленинградтағы опера мен балет театрының тарландары отырды. Олардың көсемі – «Большой театр-дың» жетекшісі, атақты биші Иосиф Михайлович Туманов. Соншама дүлділ арасынан олардың көзі Г