Все права защищены. Данная электронная книга предназначена исключительно для частного использования в личных (некоммерческих) целях. Электронная книга, ее части, фрагменты и элементы, включая текст, изображения и иное, не подлежат копированию и любому другому использованию без разрешения правообладателя. В частности, запрещено такое использование, в результате которого электронная книга, ее часть, фрагмент или элемент станут доступными ограниченному или неопределенному кругу лиц, в том числе посредством сети интернет, независимо от того, будет предоставляться доступ за плату или безвозмездно.

Копирование, воспроизведение и иное использование электронной книги, ее частей, фрагментов и элементов, выходящее за пределы частного использования в личных (некоммерческих) целях, без согласия правообладателя является незаконным и влечет уголовную, административную и гражданскую ответственность.

МҰРАГЕР

— Ең бастысы, жоқтан өзгеге ренжіп, абыржушы болмаңыз, — деді Мейнелл дәрігер өз әріптестеріне тән сабырлылықпен.

Көңілдің хошы үшін айта салған дәрігердің жаңағы сөздеріне Гартер ханым имандай сеніп, илана қойған жоқ, қайта кез келген науқастың көңілін аулау үшін айтылатын жаттанды әңгімеге құлай сенбей, екіойлы болып отырып қалды.

— Сөз жоқ, жүрегіңізде ақау бар, — деді дәрігер сөзін қайта сабақтап, — бірақ соншалықты абыржитындай ештеңе жоқ. Бұған кәміл сеніңіз. Әйткенмен үйіңізге жеделсаты қондырып алсаңыз, артық болмайды. Бұған не дейсіз?

Гартер ханым дәрігерге мазасыздана қарады.

Мейнелл дәрігер өзіне дән риза сияқты. Ол қалтасы жұқа кедейлерден гөрі ауқатты адамдарды көбірек жағалайтын. Себебі қалтасы қалыңдар оның аузынан шыққанын екі етпей, не айтса соған көне кететін.

— Иә, жеделсаты қондырып алыңыз, — деді ол бұдан басқа еш нәрсенің орайын келтіре алмай, — оны орнаттырып алсаңыз, шамадан тыс қимыл жасап қиналмайсыз. Күн сайын жазық жерде ғана серуендеп, ойлы-қырлы жерден аулақ болғаныңыз жөн. Бәрінен бұрын көңіл күйдің тыныштығы керек, алайда денсаулығыңызды көп ойлап сарыла бермеңіз.

Чарлз Риджуэйге жасы ұлғайған нағашы апасы туралы дәрігер тым мылжыңдап кеткен сияқты көрінді.

— Мені теріс түсіне көрмеңіз, — деді дәрігер Чарлзге қарап. — Нағашы апаңыз әлі жүз жасайды, амандық болса. Дегенмен аяқасты реніш, қобалжу немесе шамадан тыс оқыс қимылдың қатты әсер етуі де ғажап емес.

Осы тұста дәрігер саусағын бір шырт еткізді.

— Иә, ол кісіге ашулануға, қатты шаршауға немесе артық қозғалуға мүлде болмайды. Бірақ солай екен деп, ертеден қара кешке дейін тек сырқатын ойлап, сарыуайымға салынып кетпеуін де қадағалаған жөн. Қолдан келгенше көңілін аулап, сейілту жағын естен шығармаған абзал.

«Көңілін аулау керек дейді» деді ішінен Чарлз Риджуэй ойға шомып.

Чарлз көп ойланатын жігіт еді. Сонымен қатар ыңғайы келіп тұрса, өз көкейіндегісін іске асырудың мүмкіндігін де қалт жібермейтін. Сол күні кешке қарай ол нағашы апасына радиоқабылдағыш сатып алайық деп өтініш жасады. Гартер ханым онсыз да арзанға түспейтін жеделсатының жайын ойлап басы қатып отырған, жиенінің мына қалауын құптай қоймады. Бірақ Чарлз үндемей қалған жоқ, қайта үгітін одан бетер үдете түсті.

— Жаңа пайда болған дүниелерге көңілім онша соқпайды, оларға әуестігім де жоқ, — деді Гартер ханым жақтырыңқырамай. — Толқындарды білесің ғой өзің, әлгі электр толқынын айтамын. Сол денсаулығыма жақпауы мүмкін.

Чарлз нағашы апасының бұл пікірінің мүлдем дұрыс емес екендігін шыдамдылықпен бипаздап түсіндіре бастады.

Ғылымның бұл саласынан бейхабар бола тұрса да, Гартер ханым өз дегенінен қайтпай, Чарлздің сөзіне бірден құлақ асып, илана қоймады.

— Электр дегенің, — деді ол қорқақтап, — сен не десең о де, Чарлз, кейбіреулердің денсаулығына, шынымен де, жақпайды. Мысалы, күн күркіреп, найзағай ойнарда басым айналады. Өзімнің сырым өзіме белгілі, — деп, Гартер ханым басын маңғаздана шұлғыды.

Төзімді жігіт болғанымен, Чарлздің бірбеткейлігі де өз басына жетерлік. «Қымбатты Мэри апа, мен сізге бәрін де түсіндіремін», — деп, ойын қайта жалғастырды.

Чарлз радионың ұңғыл-шұңғылын жетік білетін. Осы тақырыпқа лекция оқып тұрғандай. Ол өз мақсатына қалайда жету үшін радио тетіктерін біртіндеп сипаттай бастады.

Гартер ханым ұшы-қиыры жоқ көп сөздің тасқынына көмілді де, ештеңеге түсіне алмай, ақыры жиеніне ризашылығын беріп құтылды.

— Әрине, Чарлз, — деп міңгірледі ол, — өзің лайық деп тапсаң…

— Апатай-ау! — деді Чарлз кемпірдің шашбауын одан ары көтере түсіп, — радио деген, біле білсеңіз, мына сіз үшін таптырмайтын нәрсе ғой. Кешке дейін сарыуайымға салына бергенше, бір мезгіл соны ермек қылмайсыз ба?

Көп ұзамай дәрігер айтқан жеделсаты да орнатыла бастады. Бірақ мұның Гартер ханымға пайдасынан зияны көп болды: әлгі жеделсатыны орнату үшін үйге келген бейтаныс еркектерден зәресі кетіп, жан тапсыра жаздады. Жасы ұлғайған адамның әдеті емес пе, дүниесіне көз тігіп, торып жүрген біреулер шығар деп, жанын қоярға жер таппады.

Жеделсатының артын ала радиоқабылдағыш та орнатылды. Гартер ханым алғашында абажадай көп тетікті сандыққа күдіктене қарап, көп ойланды. Ал Чарлз болса, нағашы апасының назарын аудару үшін тағы біраз әрекет жасады. Радионы дамылсыз мақтап, тетіктерін бұрап, елпең қағып түсіндірумен болды. Мұндайда Гартер ханым арқасы биік орындығына жайғасып отырып алып, осы бертінде ғана пайда болған жеделсаты мен радио сияқты заттардың түкке тұрғысыз дүние екенін қайталап айта беретін.

— Тыңдап көріңізші, Мэри апа, сөйлеп тұрған Берлин! Тамаша емес пе? Диктордың даусын естіп отырсыз ба?

— Ызың мен қиқудан басқа еш нәрсе естіп отырған жоқпын.

Чарлз радиоқабылдағыштың тетігін одан ары бұрай түсіп, бір кезде «Брюссель!» деп қуана айқайлап жіберді.

— Шын ба? — деді Гартер ханым, енді, расында да, қуана жымиып.

Чарлз радиотолқынның тетігін тағы бір қозғап жіберіп еді, үйдің іші бейне бір ит қора секілді беймаза шуға толды да кетті.

— Енді біз ит қора толқынына тап болдық, білем, — деп, Гартер ханым қулана күлімсіреді.

— Ха-ха! — деді мәз болған Чарлз қуанышы қойнына сыймай, — енді сіз қалжыңдауға кірістіңіз бе, Мэри апа? Міне, мұныңыз тамаша!

Гартер ханым еріксіз езу тартты. Ол Чарлзді, шынымен де, жақсы көретін. Көп жыл бойы қолында Мириам Гартер дейтін жиен қызы тұрып келген. Мұрагерім сол болар деп ниет қылып жүргенде, Мириам үмітін ақтамай кетті. Шыдамы таусылды ма, әлде нағашы апасынан мезі болды ма, әйтеуір бір себеп болды. Гартер ханым іздегенде үйден табылмай, есіл-дерті сыртта болып, дала безер қызға айналды. Сөйтіп жүргенде, нағашы апасының көңілінен шықпайтын бір жас жігітке тап болды. Мұны білген Гартер ханым бір парақ қағазға себебін түсіндіріп жазды да, Мириамды анасының қолына қайтарып жіберді. Көп ұзамай-ақ Мириам әлгі жігітке тұрмысқа шығып алды. Нағашы апасы енді оған жаңа жыл мейрамы қарсаңында ғана сыйлық жіберіп тұратын болды.

Жиен қызынан әбден көңілі қалған Гартер ханым пейілін енді жиен баласына сала бастады. Чарлз оған бірінші күннен бастап-ақ қатты ұнаған. Айтқанын екі етпей, елпілдеп тұрады. Жас кезінде басынан өткерген оқиғаларын әңгімелей бастаса, құлшына тыңдайды. Бұл жағынан Мириам Чарлздің тырнағына да тұрмайтын. Мириам сондай шыдамсыз, тұйық болса, Чарлз салмақты, елгезек әрі өте көңілді жүретін. Күніне нағашы апасын жүз рет мақтап, мәз қылып, іші-бауырына кіріп кететін.

Жиен баласына көңілінің ауғандығы сондай, Гартер ханым бір күні адвокатына хат жолдап, мұра жөніндегі өсиет қағаздарды Чарлздің атына аударып жазуды өтінді. Көп ұзамай ол қағаздар келіп еді, Гартер ханым қарап шықты да, бірден құптап, қолын қойып жіберді.

Енді, міне, Чарлз радиосымен де нағашы апасын тез үйіріп әкетті. Басында онша ұнатпаған Гартер ханым, келе-келе бойы үйренді ме, енді радиоқабылдағыштан бір елі ажырамайтын болды. Әсіресе үйде Чарлз жоқта радиомен қатты әуестенеді. Өйткені жиені үйде болса, радионың құлағынан түспей отырып алатын. Гартер ханым жұмсақ орындығына жайғасып алып, симфониялық концерт, атақты адамдар жайлы дәріс тыңдап немесе тағы сондай бірдеңелерді қызықтап, дүниенің жан рахатына бататын. Ал Чарлз радиоға тыным таптырмайтын. Шет елдердің радио стансаларын ұстаймын деп әбігерге түсіп, құлақтан қиқу кетірмей, әр толқынды бір ұлытып қоятыны бар. Ол жолдастарымен бірге сыртта тамақтанып, үйге кеш оралған күндері радиоқабылдағыш түгелдей Гартер ханымның еншісіне тиеді. Белгілі бір толқындағы кешкі бағдарламаны жалғыз өзі рахаттанып тыңдайды.

Радиоқабылдағыш сатып алғаннан кейін үш айдан соң Гартер ханым бұрын-соңды құлақ естіп көрмеген бір сұмдыққа тап болды. Ол күні Чарлз карта ойнауға кеткен болатын.

Бұл кештің бағдарламасы бойынша балладалардан концерт беріліп жатқан. Сопрано дауысты әйгілі әнші шотландтықтардың «Анни Лори» дейтін махаббат жайлы балладасын нақышына келтіре құйқылжытып тұр еді, әннің ортасына келгенде радио кенет тына қалды. Әуен оқыс үзілді де, іле-шала быжылдаған бір дыбыс пайда болды. Ендігі сәтте ол шу да сап тыйылып, сәл үзілістен кейін әлсіз ызыңдаған дауыс естілді. Гартер ханым радионың басқа толқынға қосылып кеткенін қалайша байқамай қалдым деп таңданып тұрғанында, кенеттен ап-анық еркек дауысы болмашы ғана ирландық акцентпен сөйлей жөнелді.

«Мэри, мені естіп тұрсың ба? Мэри, бұл Патрик қой өзіңмен тілдесіп тұрған… Көп ұзамай сені алып кетуге келемін… Дайын бол, Мэрижан, жарай ма, қалқам?»

Артынша бөлме іші «Анни Лори» әнінің тамылжыған ырғағына қайта толды. Гартер ханым отырған орнында мелшиіп қатып қалды. Екі қолы орындықтың жақтауына жабысып қалған. Бұл не, өңі ме, әлде түсі ме? Патрик? Аумаған Патриктің даусы! Дәл осы бөлмеден өзіне тіл қатты ғой. Жоқ, бұл түсі болар. Сәл ғана қалғып кеткен болуы керек. Түске де неше түрлі сұмдық кіреді екен-ау? Эфирден марқұм болған күйеуі тіл қатты ғой.

Гартер ханым шошып кетті. Не деді өзі? «Сені алып кетуге келемін. Дайын бол, Мэри қалқам» дегендей болды ғой? Бұл не, ажалдан келген хабар ма?

Жүрек ауруы есіне түсті. Иә, оның жүрегінің ауырғанына да көп уақыт болды.

— Бұл — ажалдың хабары, иә, дәл соның өзі, — деді Гартер ханым орнынан әрең дегенде тұрып, салы суға кеткендей: «Жеделсаты үшін текке кеткен қайран ақша!» — деп ауыр күрсінді.

Бұл жөнінде ол тіс жарып ешкімге сыр ашқан жоқ. Бірақ екі-үш күн бойы көкейінен кетпей, мазасызданып алаңдаумен болды.

Көп ұзамай әлгі сұмдық екінші рет қайталанды. Бұл жолы да Гартер ханым өзі жалғыз отырған болатын. Оркестрдің орындауында таңдамалы шығармалардан беріліп жатқан концерт өткендегідей аяқастынан үзіліп кетті де, ізінше алыстан сөйлеп тұрғандай, Патриктің үні талып естілді. Даусы, әрине, тірі кезіндегідей емес, біртүрлі ғарыштан, әлде жер астынан шығып тұрған тәрізді.

«Патрик сөйлеп тұр саған, Мэри. Сені алып кетуге көп кешікпей келемін…»

Іле-шала бір нәрсе шырт ете түсіп, зың-зың етті де, оркестрдің үні қайта жалғасты.

Гартер ханым сағатқа қарады. Жоқ, бұл уақытта ол ұйықтап отырған жоқ болатын. Әлбетте, ояу, өңінде, сап-cау отырып Патриктің үнін естіді. Бұл елес емес. Оған титтей де күмән жоқ. Бейжай болып, радиотолқындарының эфирде таралуы жайындағы Чарлздің айтқандарын есіне түсірмекші болды.

Шынымен де, Патриктің бұған тіл қатқаны ма? Даусының эфирден берілгені ме? Кейде екі толқынның ортасында аралық толқын болады деуші еді. Радиоқабылдағыштың шкаласында көрсетілмеген аралық толқындар жайлы Чарлздің айтқандары есіне түсе бастады. Мүмкін, сол толқындар шығар жаңағы сұмдықты жеткізіп тұрған. Иә, бәрі де ықтимал. Патриктің тіл қатқанына қарағанда, ол ғылымның қол жеткен табысын пайдаланып тұр-ау, шамасы.

Қоңырауды сыңғырлатып, Гартер ханым қызметші Элизабетті шақырып алды. Элизабет — жасы алпыстарға келген, ұзын бойлы, қамыстай қатып қалған арық әйел. Сырт көзге ешкімге илікпейтін, салқын адам сияқты көрінгенмен, Гартер ханымды аса құрмет тұтып, қатты қадірлейтін.

— Элизабет, — деді Гартер ханым өзіне шын берілген сенімді қызметкерін көргенде, — айтқаным есіңде ме? Сол жақтағы ең жоғарғы тартпа. Аузы кілттеулі. Ақ шүберекке түйілген ұзын кілт. Барлығы да реттеулі тұр.

— Реттеулі тұр дегеніңіз, немене, ханым?

— Мені жерлеуге қажет ақирет бұйымдарын айтамын да, — деді Гартер ханым ашуланыңқырап, — қалайша есіңнен шыға қалды, Элизабет? Ол дүниелерді өзің жөндесіп едің ғой.

Элизабеттің өңі қуарып кетті.

Жыламсыраған үні қаттырақ шығып: «Ханым-ау, мұндай нәрсеге мән бермесеңізші, қазір әжептәуір жақсысыз ғой», — деді.

— Ерте ме, кеш пе, бұл дүниеден бәріміз де кетеміз ғой, — деді Гартер ханым ажалға мойынсұнып, — жасым болса, міне, жетпіске келді, Элизабет. О несі жылағаны! Егер жылайтын болсаң, көз жасыңды маған көрсетпей, аулақ барып жыла.

Элизабет өксігін баса алмай шығып кетті.

Гартер ханымның іші жылып-ақ қалды, қызметшісіне риза болып, оның артынан біраз уақытқа дейін қарап тұрды.

— Бейшара-ай, енді қайтсін. Мен дегенде жанын беруге дайын. Әуелі көрейінші, мен бұған жүз фунт қалдырдым ба, әлде елу-ақ фунт па екен? Жүзден кем болмауға тиісті, — деп, екіойлы боп қалды ол.

Элизабеттің жайын ойлап біраз отырған соң, адвокатына және бір хат жолдап, мұра жөніндегі құжаттарды тағы бір қарап шығатынын айтып, қағаздарды қайта жіберуді өтінді.

Дәл сол күні ас үстінде Чарлз айтқан бір әңгіме Гартер ханымның тағы да зәресін ұшырды.

— Айтпақшы, Мэри апатай, — деді Чарлз, — осы жоғарыдағы бос бөлмеде ілулі тұрған ана бір суреттегі кім? Каминнің үстіңгі жағында тұрған суретті айтамын. Тері қалпақ киген, самайға жеткізе сақал қоя берген сәнді жігіттің суреті ше?

Гартер ханым жиеніне қатулана қарады.

— Сенің нағашы атаң Патриктің жас кезіндегі суреті.

— Ә, солай ма, апатайым?! Білместік жасағанымды кешіріңіз.

Гартер ханым сәл ғана бас изеді.

Чарлз күмілжіп: «Мен… жай… әншейін сізге…» — деп екіұшты қылып кібіртіктей бастап еді, Гартер ханым жұлып алғандай: «Иә, не айтайын деп едің маған?» — деді.

— Түк те емес, — деді Чарлз енді жеделдете сөйлеп, — адамның миына кірмейтін бір нәрсе, әйтеуір.

Әзірше Гартер ханым жиеніне ештеңе деген жоқ. Бірақ кешке қарай екеуі оңаша қалғанда әлгі әңгімеге қайта оралды.

— Чарлз, шыныңды айтшы. Бағана нағашыңның суреті жайлы сен менен жай сұрадың ба, әлде?..

Чарлз тағы да күмілжіп қалды.

— Бағана айттым ғой, Мэри апа, түсініксіз бір нәрсе деп.

— Чарлз, — деді Гартер ханым қаһарына мініп, — мен енді бәрібір білмей тынбаймын.

— Жарайды, ендеше, қымбатты апатай, айт десеңіз, айтып-ақ берейін. Кеше кешке қарай үйге қайтып келе жатыр едім, ана суреттегі адам шеткі бөлменің терезесінен сыртқа үңіліп тұрған секілді болып көрінді маған. Жарықтың әсері шығар деп онша көңіл бөлмедім, бірақ Виктория заманының адамына ұқсаған бұл кім болуы мүмкін деп дал болдым. Үйге келген соң Элизабеттен сұрастырып едім, үйге қонақ та, бөтен адам да келген жоқ деді. Кешірек бос тұрған бөлмеге бас сұғып едім, каминнің үстіңгі жағында тұрған әлгі сурет көзіме түсті. Дәл терезеден үңілген адамның суреті. Меніңше, бәрін де оп-оңай түсіндіруге болатын сияқты. Адам кейде өзінің не істеп, не қойғанын білмейтін кездері болады ғой. Сол сияқты мен де жаңағы суретті бұрын бір рет көріп, бірақ көргенімді ұмытып қалған болуым керек. Сондықтан да менің адам көрдім дегенім жай елес болуы әбден ықтимал.

— Шеткі терезеден дейсің бе? — деді Гартер ханым жұлып алғандай.

— Иә, онда тұрған не бар?

— Жай әншейін, — деді Гартер ханым.

Солай дегенмен де ол қатты шошынған болатын. Өйткені шеткі бөлме Патриктің киінетін, қырынып-таранатын орны еді.

Жиенімен әңгімелескен түні радионы мазасы кетіп, елегізе тыңдады. Чарлз тағы да үйде жоқ болатын. Егер бүгін әлгі сұмдық қайталанатын болса, онда, сөз жоқ, оның о дүниемен тілдескені.

Жүрегі дүрсілдеп, аттай тулап тұрса да, дәл өткендегі сияқты радио хабары оқыс үзіліп кетіп, ізінше ирландық күйеуінің үні саңқ ете қалғанда, Гартер ханым онша саса қоймады.

«Мэри, сен қамданып болдың ба? Мен саған жұма күні келемін… Жұма күні кешкі сағат тоғыз жарымда… қорықпа, жаның қиналмайды… Дайын бол…»

Соңғы сөзі бітер-бітпестен оркестрдің қаңғырлаған даусы құлақ жара қайта жалғасты.

Гартер ханым бір-екі минуттай қимылсыз отырып қалды. Өңі қуарып, әжім-әжім болған еріндерінің төңірегі көгеріп кетті.

Сәлден соң орнынан ауыр қозғалып тұрды да, жазу үстеліне келіп отырды. Дәрмені кетіп қалған әлсіз қолымен мына жолдарды жазды:

 

«Бүгін кешкі сағат тоғыздан он бес минут өткенде, мен қаза болған күйеуімнің даусын ап-анық естідім. Ол маған жұма күні кешкі сағат тоғыз жарымда келетінін айтты. Егер мен сол күні, сол сағатта жан тапсыратын болсам, онда о дүниемен хабар алысудың әбден мүмкін болғаны. Соның дәлелі ретінде осы жолдарды жазып, қалдырып отырмын».

Мэри Гартер

 

Гартер ханым жазғанын бір қайталап оқып шықты да, конвертке салып, сыртына мекенжайын көрсетті. Содан соң қоңырауды сыңғырлатып еді, кідірмей Элизабет келді. Гартер ханым жазу үстелінен тұрып, жаңағы хатты қызметші әйелдің қолына табыс етті.

— Элизабет, — деді, — егер мен жұма күні түнде дүние салсам, қолыңдағы хатты Мейнеллге берерсің.

Элизабет бірдеңе дейін деп еді, «Жоқ, менімен айтыспа», — деп бетін қайырып тастады.

— Құдіреттің күшіне сенемін деп, маған сан рет айтқаның есіңде болар, Элизабет. Міне, сол құдіреттен маған жаңа ғана хабар келді. Одан соң айтарым, мен саған 50 фунт ақша арнаған болатынмын. Енді оны және 50 фунтқа көбейтем. О дүниеге аттанбас бұрын банкке барып үлгермесем, бұл шаруаны Чарлздің өзі-ақ реттейді.

Элизабетке Гартер ханым бұрынғыша ауыз аштырмады. Өзінің қалдырған өсиетін орындауды жиеніне келесі күні таңертең айтты.

— Есіңде болсын, Чарлз, егер мен олай-бұлай боп кетсем, Элизабеттің еншісін 50 фунтқа көбейтіп бер.

— Кейінгі кезде қабағыңыз салыңқы ғой, Мэри апа, — деді Чарлз көзі күлімдеп, — сізге не болған? Мейнелл дәрігердің айтқаны рас болса, жиырма-отыз жылдан соң жүз жылдығыңызды тойлаймыз әлі!

Гартер ханым жиеніне риза болып жымиғанмен, қайтарып еш нәрсе айтпады. Сәлден кейін: «Жұма күні кешке қарай не істейсің, Чарлз?» — деді.

Чарлз ептеп таңданып қалған тәрізді көрінді.

— Айтпақшы, достарым Эвингтер бридж1 ойнайық деп қолқалап еді. Егер сіз қаласаңыз, үйде-ақ болайын.

— Жо-жоқ, қажет емес, — деп кесіп айтты Гартер ханым, — тіпті де қажет емес. Рас айтамын, Чарлз, ол күні кеште менің оңаша қалғым келеді.

Чарлз түкке түсінбеген адамша нағашы апасына таңырқай қарады, Гартер ханым одан әрі еш нәрсенің шетін шығарып айтпады. Ол батыл әйел еді. Көретін сұмдығымды жалғыз өзім көрейін деген ойда сияқты.

Жұма күні кешке қарай үйдің іші тым-тырыс болатын. Гартер ханым биік арқалы орындығын отқа таяу қойып отырған. Барлық жасау-жабдығын даярлап қойған. Сол күні банкке барып, 50 фунт ақша алып, алмаймын деп жылап-сықтағанына қарамастан, Элизабеттің қолына ұстатқан. Өз бұйымдарын реттестіріп, бірді-екілі асыл тастарын жолдастары мен туыстарына атап, Чарлзге қалдыратын өсиеттерін де жазып қойған. Вустершир шай сервизінің жабдығын жиен қызы Эммаға, француз құмыраларын кіші Вильямға, тағысын тағыларға жеке-жеке арнап қалдырды.

Енді ол қолына ұстаған ұзынша конвертке қарады да, ішінен екі бүктелген қағазды суырып алды. Бұл адвокат Хопкинсон мырза реттеп жіберген мұра жөніндегі құжат болатын. Оны өзі бұдан бұрын зер салып бір рет оқып та шыққан. Ал қазір барлығын қайта еске түсіру үшін қағазды және бір шолып өтті.

«50 фунт ақша жан-тәнімен беріліп, адал қызмет еткен Элизабет Маршалға, сіңлім мен немерелес ініме 500 фунттан, қалған ақшаны түгелдей ең сүйікті жиенім Чарлз Риджуэйдің еншісіне арнаймын».

Гартер ханым басын изеп, ойға кетті. Ол ана дүниеге аттанғанда, Чарлз ұлан-ғайыр мұраға ие болып қалады. Иә, ол нағашы апасын жанындай жақсы көреді. Әрқашан адал пейілі мен құрметін, көңілін аулаған жылы сөзін аяп көрген жоқ.

Гартер ханым сағатқа қарады. Үш минуты кем төрт жарым. Иә, уақыты жетсе, ол дайын. Өңінен қорқу, мазасыздану дегеннің нышаны да байқалмайды.

«Қорықпаймын» дегенді бірнеше рет қайталап айтса да, жүрегінің дүрсілі жиілей түсті, алқымына тығыла бастады. Мұны өзі де сезер емес. Бірақ жүйкелері әбден тозып, шегіне жетіп үзілуге аз қалған еді.

Мезгіл кешкі тоғыз жарым да боп қалды. Гартер ханым радионы қосып қойып, не болар екен деп күтіп отыр, қайсысы бұрын естілер екен? Ауа райын хабарлайтын диктордың үні ме, әлде осыдан 25 жыл бұрын қайтыс болған күйеуінің жерасты дауысы ма?

Бірақ дәл Гартер ханым мөлшерлегендей болып шықпады. Керісінше, құлағына өзі күнде естіп жүрген таныс дыбыс естілді. Әйтсе де бұл дыбыс бүгін оның жанын алуға келген суық ажалдай боп естілген сыртқы есіктің сықырлап ашылған дыбысы болатын.

Жаңағы дыбыс қайта естілді. Осы кезде үйдің ішін бір суық жел аралап өткендей болды. Гартер ханым өлшеулі уақытының жеткеніне титтей де күмәнданған жоқ. Қорқа бастады… Жай ғана қорқып емес, үрейі ұшып, төбе шашы тік тұрған еді.

Кенеттен оған мынадай бір ой келді. «25 жыл деген аз уақыт емес. Патрикті танымай да қалармын».

О, сұмдық! Үрейі одан әрі ұшып барады.

Есік жақтан абайлап басқан аяқтың дыбысы естілді. Тоқтап-тоқтап ақырын жылжитын сияқты. Сәл ғана кідірістен кейін ішкі есік ешбір дыбыссыз айқара ашылды.

Гартер ханым құлап қала жаздап, орнынан әрең көтерілді. Шарасынан шыққан көздері үңірейген есік жақта. Дәл сол сәтте оның қалтыраған саусақтарының арасынан төмен қарай бір нәрсе сусып түсіп кетті. Тұншыға шыққан айқайы тамағына кептеліп, бері шықпай үзіліп қалды. Ашық тұрған есіктің босағасында жирен қаба сақалды, үстінде Виктория заманының үлгісімен тігілген пальтосы бар бір тірі аруақ тұр еді.

Патрик келіп жеткен екен!

Гартер ханымның жүрегі кеудесінен шығып кете жаздап, соңғы рет тулады да, тына қалды. Жансыз денесі үш бүктеліп, еденге сылқ етіп құлап түсті.

Элизабет Гартер ханымның қасына келіп жеткенде, бір сағаттай уақыт өтіп кеткен еді. Дереу Мейнелл дәрігерге хабар беріп, карта ойнап отырған жерінен Чарлз Риджуэйді де шақыртып алды. Бірақ бұл кезде Гартер ханымға ара түсетін ешбір күш жоқ болатын.

Гартер ханым қалдырған хатты Элизабет екі күннен кейін ғана есіне алды. Мейнелл дәрігер өзіне арналған хатты зер салып оқып шықты да, Чарлз Риджуэйге көрсетті.

— Кереметтей сай келуін қарашы, — деді дәрігер ойын сөзбен жалғастырып, — нағашы апаңа марқұм күйеуінің даусы елес болып естілген. Бұған дау жоқ. Бұл оның жанын жегідей жеп, онсыз да нашар жүректі жетер жеріне бір-ақ жеткізген. Өзі де үзілейін деп тұрған адам қанша шыдасын, зәресі кете қорқып, үрейден жан тапсырған.

— Өзінен-өзі дейсіз ғой сонда? — деді Чарлз.

— Иә, солай болуы керек. Мен саған медициналық сараптаманың қорытындысын мүмкін болғанынша тездетіп хабарлармын, бірақ оның дәл мен айтқандай боларына ешбір күмәнім жоқ. Дегенмен мұндай жағдайда, ресми тәртіп бойынша сараптамадан өткізіп алған жөн.

Чарлз дәрігерді мақұлдағандай басын изеді.

Өткен түні елдің көзі ұйқыға кеткен кезде, Чарлз радиоқабылдағыш тұрған бөлменің сыртқы жағымен үстіңгі қабаттағы өз бөлмесіне жасырын тартылған сымды суырып алып тастады. Сол күні кешке қарай күн суытып кеткендіктен, Элизабетке айтып бөлмесіне от жақтырып қойған болатын. Міне, сол отқа иегі мен жақтарына жапсырған жирен сақалды өртеп жіберді. Виктория заманының үлгісімен тігілген нағашы атасының киімін үйдің шатырындағы қалампыр иісі бұрқыраған сандыққа қайта апарып салып қойды.

Әзірге оның басына төнген қауіп бұлты жоқ сияқты. «Күтімі жақсы болса, нағашы апаң әлі талай өмір сүреді», — деп Мейнелл дәрігердің алғашқыда айтқан көріпкел сөзінен кейін-ақ көкейінен орын тепкен бұлыңғыр ойы енді, міне, іске асып отыр деуге болады. Нағашы апасының сүйікті еркебұланы, сүйкімді жігіт Чарлздің жүзіне масайраған күлкі үйірілді.

Дәрігер кетісімен Чарлз өз міндетіне кірісіп кетті. Енді оны марқұмды жерлеуге байланысты кезек күттірмейтін шаруалар тосып тұрған болатын. Алыстан пойызбен келетін туыстарын қарсы алуы керек. Олардың арасында бірлі-жарымы — бір күн түнеп қайтатын адамдар. Өз ойымен іштей арпалысып жүрсе де, бұл шаруаларды Чарлз тыңғылықты тындырды.

«Жолы болар жігіттің жеңгесі шығар алдынан» деп осыны айт! Енді, міне, еңсесін басқан ауыр ойдан арылып, көңілі жай тапты. Өйткені қылкөпірдің үстінде тұрған оның мүшкіл халін ешкім де, тіпті ана марқұм боп кеткен нағашы апасы да білмейтін. Жан адамға сездірмей келген өмірінің көлеңке жағы ашылып, мойнына абақтының тұзағы төніп тұрған-ды. Бір-екі айдың ішінде мол ақшаның көзін таппаса, оның сыры мәлім болып, абыройы айрандай төгілері сөзсіз еді. Міне, енді әлгі қара бұлт сейіліп, жағдайы түзелген сияқты.

Чарлз мұртынан күлді. Күлмегенде қайтсін. Ол қылмысқа барған жоқ. Бар болғаны ептеп қана қалжыңдады. Соның арқасында бір күнде байып шыға келді. Бұл жерде бас қатыратын ештеңе де жоқ қой.

Ол осы ойымен отырғанда, Элизабет есіктен бас сұғып, Хопкинсон мырзаның келгенін және оның Чарлзбен кездескісі келетінін хабарлады.

«Бұл да нағыз дер кезінде келді» деп Чарлз ішінен қуанып кетті. Ысқырып әндетіп жіберуге ыңғайланып қалып еді, өзін тежей қойып, қайғылы адамның кейпін киіп, кітап тұрған бөлмеге қарай беттеді. Сол арада марқұм апасының ширек ғасыр бойы ресми кеңесшісі болып келген қарт адвокатпен кездесті.

Адвокат Чарлздің өтінуімен орындыққа жайғасты да, құрғақтау бір жөтеліп алып, келген шаруасын айта бастады.

— Маған жазған хатыңызды онша түсіне алмадым, Риджуэй мырза. Хатқа қарағанда, марқұм Гартер ханымның мұра жөнінде қалдырған өсиет қағазын біздің қолда деп ойлайтын сияқтысыз.

Чарлз жалт қарады.

— Нағашы апамның солай дегенін өз құлағыммен естігенмін.

— Кезінде ол құжаттың бізде болғаны рас.

— Болғаны қалай?

— Жаңа айттым ғой, кезінде деп. Гартер ханым маған хат жолдап, қағазды өткен сәрсенбіге жіберуді өтінген болатын.

Чарлздің дегбірі қаша бастады. Осындай бір пәленің боларын күні бұрын сезгендей.

— Қағаздардың бір жерінде жүрген болар, — деді адвокат сөзін қайта жалғап.

Чарлздің үні шықпай отырып қалды. Тіл қатуға дәрмені жоқ. Ол Гартер ханымның үстеліндегі қағаздарды түгел сүзіп шыққан. Олардың арасында әлгі құжаттың жоқ екенін айдан анық білетін. Мұны ол адвокатқа сәлден кейін, өзіне-өзі келген соң ғана айтты. Өз дауысы өзіне жат көрініп, арқасынан суық тер бұрқ ете қалды.

— Ол кісінің заттарына басқа ешкім қол тигізген жоқ па?

Чарлз адвокатқа қызметші әйел Элизабеттің араласқанын айтты. Хопкинсон мырзаның ақылымен дереу Элизабетті шақырып алды. Қызметші әйел қабағы қатулы, қақиған күйі өзіне қойылған сауалдарға жауап беріп жатыр.

Элизабет Гартер ханымның киім-кешегі мен ұсақ-түйек заттарының бәрін де өз қолынан өткізіп реттепті. Алайда олардың ішінен өсиет қағазға ұқсайтын ресми құжат көре алмапты. Әйткенмен ол қағазды Элизабет жақсы білетін боп шықты, себебі бейшара Гартер ханым қайтыс болатын күні таңертең марқұмның әлгі қағазды ұстап тұрғанын өз көзімен көріпті.

— Бұған анық сенімдісіз бе? — деді адвокат жұлып алғандай.

— Иә, мырза, маған ханымның өзі айтқан. Содан соң ол кісі алмаймын дегеніме қоймай, қолыма 50 фунт ақша ұстатты. Ал өсиет қағазы ұзыншалау көк конверттің ішінде болатын.

— Рас айтады, — деді Хопкинсон мырза.

— Есіме енді түсті, — деп, Элизабет сөзін қайта сабақтады, — келесі күні жаңағы көк конверт мына үстелдің үстінде жатқан. Бірақ ішінде еш нәрсе жоқ болатын. Үстелге конвертті мен өзім қойғанмын.

— Үстелдегі конвертті мен де көргенмін, — деді Чарлз.

Ол орнынан тұрды да, жазу үстелінің қасына барды, келесі сәтте кері бұрылып, қолындағы конвертті Хопкинсон мырзаға ұсынды. Адвокат конвертке үңілді де, басын изеді.

— Иә, бұл өткен сәрсенбіде мен өсиет қағазды салып жіберген конверттің дәл өзі.

Енді екі еркек те аңырайып Элизабетке қарады.

— Менен тағы сұрайтындарыңыз бар ма? — деді Элизабет.

— Әзірше жоқ, рахмет.

Элизабет есікке қарай беттеді.

— Сәл кідіре тұрыңызшы, — деді адвокат, — сол күні үйге от жағылып па еді?

— Иә, от кешке дейін маздап тұрды.

— Рахмет сізге, енді жүре беріңіз.

Элизабет шығып кетті. Чарлз еңкейген күйі дірілдеген қолдарымен үстелді таянып тұрып қалды.

— Хопкинсон мырза, сіз мұнымен не айтпақсыз? Нені меңзеп тұрсыз өзіңіз?

Адвокат басын шайқады.

— Үміт үзбейік, мүмкін, әлі де болса табылып қалар…

— Ал табылмаса ше?

— Онда жалғыз-ақ қорытынды шығаруға болады. Нағашы апаңыз мұра жөніндегі өсиет қағазды жою үшін әдейі алдырған ба деп қорқамын. Олай дейтінім, Элизабет бір тиынсыз қалмасын деп, 50 фунт ақшаны оған өз қолымен тапсырған.

— Қалайша, не үшін? — деп, Чарлз еңіреп қоя берді.

Хопкинсон мырза тамағын қырнап бір жөтеліп қойды. Тағы да құрғақ жөтел.

— Нағашы апаңызбен бір нәрсеге келіспей қалған немесе түс шайысқан жеріңіз жоқ па еді, Риджуэй мырза?

Чарлз жасқа булығып: «Жоқ, әрине», — деді. Өксігін баса алмай: «Біз ең соңғы күнге дейін бір-бірімізге деген шынайы ықыластан айырылып көрген жоқпыз», — деп иегі кемсеңдеп кетті.

— Е-е-е! — Хопкинсон мырза Чарлзге тура қарамай.

Адвокаттың күдіктеніп тұрғанын сезгенде, Чарлздің жүрегі зу ете қалды. Кім біледі, мына кәрі қақпастың білмейтін, естімейтін пәлесі жоқ. Бәлкім, Чарлз туралы бөтен әңгіме мұның құлағына да жеткен шығар. Бірақ ондай өсек-аяңның ұшы шықса, бұл ең алдымен Гартер ханымның құлағына жетсе керек еді де, нағашы мен жиен бұл жөнінде қайтсе де жүз шайысып, иә болмаса есеп айырысқан болмас па еді? Бірақ олай болған жоқ қой!

Чарлз өз өмірінің ащы сәтіне тап келді. Осы уақытқа дейін сан саққа жүгіртіп айтқан өтірігі өрге басып өте беретін. Ал қазір шын сөзі зая болып, оған сенбей отыр. Тағдырдың тәлкегі ғой бұл! Нағашы апасының өсиет қағазды жағып жіберуі миға сыймайтын нәрсе ғой. Жоқ, мүмкін емес…

Кенет ол тығырыққа тірелді. Көз алдынан өткен әлгі сұмдық сурет қалай еді?.. Кемпірдің бір қолы жүрегінде… ал екінші қолынан бір нәрсе… Қағаз болуы керек… сусып қып-қызыл шоқтың үстіне құлап түсіп еді ғой…

Чарлздің қаны қашып, өңі күлдей боп кетті. Келесі сәтте ол өзінің: «Егер ол қағаз табылмаса, қайтеміз?» деген үрейлі үнін естіді.

— Бізде Гартер ханымның бұдан біраз бұрынғы жазып қалдырған мұра жөніндегі өсиет қағазы сақтаулы тұр. 1920 жылдың қыркүйек айында тапсырылған құжат. Бұл құжат бойынша Гартер ханымның бүкіл мұрасы жиен қызы Мириам Гартерге, яғни қазіргі Мириам Робинсонға тапсырылуы тиіс.

Мына қақпас не оттап кетті? Мириамы несі? Сонда ұлан-асыр ақшаның Мириамға, оның ана адам сиқы жоқ күйеусымағы мен қыңсылаған төрт күшігіне тиетін болғаны ма? Мириамға дейді!

Дәл осы кезде Чарлздің шынтағының түбінде тұрған телефон шар ете қалды. Ол трубканы көтеріп еді, ар жағынан дәрігердің дос көңіл даусы естілді.

— Риджуэй, сен бе тыңдап тұрған? Саған қажеті болар деп соғып тұрғаным ғой. Медициналық сараптаманың қорытындысы осы қазір ғана дайын болды. Сол баяғы мен айтқандай болып шықты, тек жүрегінің ауруы тірі кезінде мен мөлшерлегеннен әлдеқайда қауіпті екені анықталды, қандай шара қолдансақ та, ең әрі дегенде екі айдан аспағандай екен. Сен мазасызданып жатыр ма деп хабарласып тұрғаным ғой. Көңіліңе медеу ғой қанша айтқанмен.

— Ғапу етіңіз, — деді Чарлз дәрігерге, — немене дедіңіз?

— Әрі кеткенде екі-ақ ай өмірі қалған екен деймін, — деді дәрігер, енді даусын сәл қаттырақ шығарып. — Сынбайтын темір, тозбайтын өмір жоқ, жігітім, мұны өзің де жақсы түсінесің ғой…

Чарлз тұтқаны орнына сылқ еткізіп тастай салды, құлағына енді адвокаттың даусы шалынды.

— Ойпырмай, сырқаттанып қалғаннан саумысыз, Риджуэй мырза?

— …Бәрі де құрысын! Мұрнын көтерген адвокат та, анау тілі удай кәрі есек Мейнелл де құрып кетсін!

Қол ұшын беретін ешкім жоқ. Барар жер, басар тауы біреу-ақ, ол — абақты.

Чарлзге осы уақытқа дейін біреу өзімен жасырынбақ ойнап келген тәрізді болып көрінді. Шоқ-шоқ деп, мазақ қылып тұрған секілді…

АРЗАН ПӘТЕРДІҢ СЫРЫ

Осыған дейін мен қағазға түсірген оқиғаларда, мейлі, ұрлық жайлы болсын, Пуароның әрекеті ең алдымен негізгі айғақты тексеруден басталып, шегіне жеткенше тарқатылып, жүйелі желімен өрбитін. Ал әңгіме еткелі отырған мына жағдай бәрінен ерекшелеу. Мұнда оқиғалар тізбегі ең әуелі Пуароның назарына іліккен қарапайым ұсақ-түйектерден өрбіп, адамның үш ұйықтаса түсіне кірмейтін небір сорақы әрекеттермен шектеледі.

Бірде кешкісін ескі досым Джеральд Паркердің үйінде отырғанбыз. Менімен үй иесінен бөлек тағы да бес-алты адам бар-тын. Әдетте, Паркер отырған жерде әңгіме қалайда баспана іздеу мәселесіне қарай ойысатын. Бұл жолы да дәл солай болып шықты. Әңгіме арқауы Лондоннан пәтер іздеп табудың қиындығы жайында болатын. Баспана іздеу, пәтер ауыстыру Паркердің үйреншікті кәсібіне айналған еді. Соғыстан2 бергі уақыт ішінде ол ең кемінде бес-алты пәтер ауыстырған шығар. Бір жерге қонар-қонбастан және бір арзан үйге ықыласы ауып, дүние-мүлкін арқалап көше жөнелетін. Дегенмен әрбір көшіп-қону