автордың кітабын онлайн тегін оқу  Төрт маусым

Стивен Кинг

1

Американың әрбір штаттық және кез келген аймақтық түрмесінде қалаған затыңды жеті қат жердің астынан болса да тауып беретін мен секілді жігіттер баршылық. арнайы тапсырыспен марихуанадан жасалған бір қорап шылым, ұлыңның немесе қызыңның мектеп бітіргенін атап өту үшін не болмаса жай ғана еш себепсіз ішуге бренди шөлмегін қаласаңыз, әрине, мұның бәрін алдыруға болады. Әйтсе де мұндай тапсырыс жиі бола бермейді.

Шоушенкке келгенімде жасым жиырмаға енді толған еді, мұнда адам өлтіргенім үшін түстім. Дегенмен өзіміздің шағын ғана «бақытты отбасымызда» істеген қылмысына өкінбейтін жалғыз адам болса, сірә, ол мен болармын. Өзімнен үш жас үлкен әйелімді қомақты қаржыға сақтандырып, әкесінің үйлену тойымызға сыйлаған «Шевроле» көлігінің тежегішін істен шығардым. Бәрі менің жоспарыммен жүзеге асып жатқан-ды. Тек әйелімнің көлікте жалғыз болмайтыны — көрші әйелді ұлымен ала кетіп, оларды жолай Кастл Хиллға қалдырғаннан кейін ғана әрі қарай қалаға кететіні ойыма келмепті. Тежегіш істен шығып, машина бар жылдамдығымен қалалық алаңның шетіндегі қалың бұтаға барып кірген. Куәгерлердің айтуынша, көлік елу немесе одан да жоғары жылдамдықпен Азамат соғысының құрбандарына арнап тұрғызылған ескерткішке соғылып, содан соң отқа оранған.

Қылмысым әшкереленіп, ұсталып қалармын деген ой тіпті үш ұйықтасам түсіме де кірмеген, әйткенмен тұтылып қалдым. Міне, енді талай жылдан бері осы жерде жазамды өтеп жатырмын.

Мэн штатында өлім жазасы жоқ. Сондықтан аймақ прокуроры мені үш адамның өліміне айыпты санап, үш мәрте өмір бойы бас бостандығымнан айырды. Жазамды да бірінен соң бірін өтеуге тиіспін. Сондықтан бұл мені шартты түрде мерзімімнен бұрын босап шығу мүмкіндігімнен айырды, тіпті ұзақ уақыт бойы ол туралы ойламасам да болады. Сот төрешісі менің істегенімді «сұмдық қатыгез, өте ауыр қылмыс» деп атады. Солай болғаны рас, әйтсе де енді ол да өткеннің еншісінде. Оны тек «Касл-Рок Коллдың» сарғайған парақтарынан ғана таба аласың. Онда маған кесілген жазаның соқырға таяқ ұстатқандай ғып бадырайып ірі қаріппен жазылған тақырыбының өзі Гитлер мен Муссолинидің немесе ФДР-дің әріп агенттері [1] туралы жаңалықтардың қасында өте күлкілі әрі түкке тұрғысыз боп көрінетін.

Сірә, «Кінәңді жуып-шайып, айыбыңды өтеп, түзелдің бе?» деп сұрағың келетін болар. Алайда өз басым осыны түсінбеймін, мүлде түсіне алмаймын. Түрме мен түзету мекемелерінде қайдағы түзелу, қайдағы кінәні жуу? Меніңше, бұл саясаткерлердің сөзі сияқты. Мұның басқа да мағынасы болуы мүмкін, бәлкім, оны білетін мүмкіндік те туып қалар. Әйткенмен ол тұтқындар көп ойламауға тырысатын болашақта ғана болады-ау.

Ол кезде қылшылдаған жаспын әрі сымбатты болатынмын, өзім қаланың кедейлер қоныстанған ауданынан шыққанмын. Карабин көшесіндегі көне үйлердің бірінде тұратын сүйкімді де бірбеткей қызды кезіктірдім. Қыздың әкесі маған өзінің меншігіндегі оптикалық компанияда жұмыс істеп, «соның айтқанымен жүріп-тұруға» келіссем ғана некелесуімізге келісімін беретінін айтты.

Шын мәнінде, мен оның түпкі ойын түсіндім. Өзім әлі олардың үйіне барып тұрғаным жоқ, алайда болашақ қайын атам мені бейне бір сүйкімсіз, абайсызда өзіне қауіп төндіруі мүмкін үй жануарындай қабылдап, жұмса жұдырығында, ашса алақанында ұстағысы келетін секілді. Қия бастырмай, қателігім болса көзіме шұқып көрсетіп, әрбір ісіме бақылау жасау үшін, әрине, оның менімен бір үйде тұрғаны тиімді. Ақырында екеуміздің арамыздағы қарым-қатынас әбден ушығып, оған деген өшпенділігім күн сайын қордаланып, мені амалсыз қылмысқа итермеледі. Егер екінші мәрте мүмкіндік берілсе, әлбетте, олай істемейтінім анық. Әйтсе де бұл менің түзеліп кеткенімді немесе қылмысым үшін опық жеп, өкінгенімді білдірмейді. Қалай болғанда да, айтпағым бұл емес-ті, мен сендерге Энди Дюфресн деген жігіт жайында баяндағым келген. Энди туралы әңгімелемес бұрын өзім жайлы аз-кем түсіндіріп кетсем деймін. Көп уақыт алмайды.

Сендерге осында — Шоушенкте қырық жылдан бері тұтқындардың өтінішін орындап, сұраған затын тауып беретін қызметім жайында айтқан болатынмын. Және ол тек шылым мен ішімдік сияқты тыйым салынған заттармен ғана шектелмейді — бұлар еш уақытта сұраныстан түспейтін, керісінше, әрдайым тізімнің басындағы тауарлар ғой — мен осындағы еркектерге қажетті басқа да заттарды алдырта аламын. Әрине, ешқандай заңға қайшы келмейтін, тұтқындардың күнделікті тұрмыста пайдалануына тыйым салынбаған кейбір дүниелердің өзін табу (әсіресе жазасын өтеп жүргендерге) қиынға түседі. Бірақ соған қарамастан ол заттарды осында алдыру маған кедергі келтірмейді. Мен жердің астындағыны да табамын деп айттым емес пе.

Бізге кішкентай қызды зорлағаны үшін түскен, өзінің бар байлығын басқаларға көрсетіп мақтануға құмар бір жігіт болды. Мен оған қызғылт түсті вермонт мәрмәрінің үш кесегін сыйладым. Ол одан сәбидің, он екі жастағы жасөспірім баланың және сақал-мұртты жас жігіттің тамаша үш мүсінін жасап шықты. Содан кейін оларды «Исаның үш кезеңі» деп атады. Бұл үш мүсін де қазір осы штат губернаторының қонақжайында тұр.

Егер Массачусетстің солтүстігінде туып-өскен болсаң, саған Роберт Алан Коут есімі жақсы таныс деп ойлаймын. 1951 жылы ол Алғашқы Сауда Банкі «Механик Фолсты» тонауға тырысты. Тонаудың соңы сұмдық қанды оқиғаға ұласып, ақырында барлық алты адам да қаза тапқан-ды. Оның екеуі — тонаушы, үшеуі — кепілдегі адам, ал біреуі алдыңғы екі топқа еш қатысы жоқ, банкке ажал айдап келген, оқиғаның кездейсоқ куәгері — штаттың жас полицейі болатын. Әлгі жас полицейді қарақшылардың бірі тура көзінен дәлдеп тұрып атыпты.

Коут тиын жинаумен әуестенетін. Әрине, жинаған «байлығымен» бірге түрмеге кіргізбейтіні айдан анық қой. Соған қарамастан анасы мен бұрын осындағы кір жуатын бөлімде көлік жүргізушісі болып жұмыс істеген танысым арқылы оның әлгі тиындарын түрмеге алдыруға көмегім тиді. Оған:

— Бобби, нағыз ұры-қарының ортасына, мына тас қабырғаға бүкіл жиған-терген тиыныңды алдырып есіңнен адасқан боларсың, — деп едім, ол маған қарап күлді де:

— Оларды қайда сақтау керегін білем. Ешкімнің қолы жетпейді. Уайымдама, — деді.

Рас айтыпты. Бобби Коут 1967 жылы ми ісігінен қайтыс болды. Тиындары сол күйі ізім-қайым жоғалды, еш жерден таба алмадық.

Еркектерге Әулие Валентин күні шоколад сыйладым. О’Мэлли есімді есалаң ирландыққа Әулие Падди күнінде Макдональдста ғана сатылатын түсі жасыл ерекше сүтті коктейльдің үшеуін сатып әпердім, тіпті фильмді жалға алу үшін бар жиған-тергенін қалтасының түбінен қағып берген жиырма тұтқынға түн ортасында «Deep Throat» («Терең жұтым») және «The Devil in Miss Jones» («Жын иектеген Джонс ханым») киноларын көруге мүмкіндік жасадым. Алайда артынан осы ісім үшін сазайымды тарттым — бір апта карцерде [2] — жалғыз адамдық камерада отырып шықтым. Дегенмен ол шақ тәуекел деп тас жұтатын ессіз кезім еді ғой. Менде небір анықтамалықтар, анайы мазмұндағы кітапшалар мен бір жағынан сыңғырлайтын қолқоңырау, бір жағынан қышытатын ұнтақ сияқты әзіл-қалжыңға арналған әртүрлі ұсақ-түйектер болатын. Түрмеде талай уақыттан бері отырған тұтқындардың әйелдерінің немесе сүйген қыздарының лыпасын алдыратыны бар. Түні жылға созылып, уақыт бір орында тапжылмайтындай көрінетін мұндай жерде жігіттердің ол заттармен не істейтінін шамалап отырған боларсың. Әрине, мен ол қызметтің бәрін тегін істемеймін. Кейбір заттарды абақтыға алдыру құны кәдімгідей қымбатқа шығады. Әйтсе де бұл шаруамен мен тек ақша үшін айналыспаймын. Ақшадан маған не пайда? Бәрібір еш уақытта өзіме «Кадиллак» көлігін сатып ала алмаймын ғой, ақпан айында Ямайкаға екі апталық демалысқа ұшып кету — мәңгілік арман. Мұны жақсы қасапшы тек қана жас малдың етін сатады деген ұстаныммен істеймін: осында әжептәуір беделім бар, соны сақтап қалғым келеді. Бірден айтып қояйын, қару және есірткімен байланысқым келмейді. Сондықтан бұл екі затқа тапсырыс бергендерге тауып бере алмайтынымды айтып, бірден бас тартамын. Басқа адамның өзін не болмаса өзге біреуді өлтіруіне себепші болғым келмейді. Онсыз да бір басымда ғұмырыма жетерлік кісі өлімі бар.

Иә, мен қарапайым ғана Нейман-Маркуспын. 1949 жылы Энди Дюфресн жаныма келіп, түрмеге Рита Хейвортты әкеліп бере аласың ба деп сұрағанда, оның еш қиындығы жоқ деп жауап берген едім. Бірақ олай болмай шықты.

2

1948 жылы Энди алғаш Шоушенкке келген кезде отыз жаста болатын. Жирен шашты, орта бойлы, аяқ-қолы қысқа, дене тұрқы шағын жинақы жігіт еді. Жиектемесі алтын көзілдірік киіп, тырнағы үнемі егеліп, қашан көрсең де тап-таза болып жүретін.

Ер адамды осылай еске алған қызық көрінетін шығар, әйткенмен Эндиден ерекше есімде қалғаны — оның осы тап-тұйнақтай жинақылығы. Түріне қарасаң, мойнына тек галстук жетіспей тұрған өте сырбаз жігіт. Шоушенкке түскенге дейін Портлендтегі бір ірі банктің сенімді басқармасында вице-президент болып қызмет атқарған. Банкте қызметкерді лауазымды қызметке тағайындауынан бастап, барлық ұсақ-түйек нәрсеге дейін сауысқандай сақ қарайтынын ескерсек, оның жасындағы жігітке бұл тіпті тәуір қызмет еді. Әсіресе жұрттың басым көпшілігі өз ақшасын басы таз, ышқырын қайта-қайта көтеріп қойып, аздап сылтып басатын орта жастан асқан аға буын өкілдері болмаса, жастарға оншалықты сеніп тапсыра алмайтын Жаңа Англияға бара қалсаң, сақтығың сан есе артуы керек. Энди мұнда өзінің әйелін көңілдесімен бірге өлтіргені үшін түскен.

Негізі түрмедегілердің қай-қайсысы болса да өзін жазықсызбын деп есептейтінін мен сендерге айттым ғой деймін. Олар бұл сөзді теледидардан «Киелі Өсиетті» оқып тұрғандай соғады дейсің. Сөзіне сенсең, бәрі де қайырымсыз тасжүрек соттың, біліксіз заңгерлердің, топас полицейлердің құрбаны болған, яки абайсызда от басқан. Олар «Киелі Өсиетті» оқып тұрғанмен, алайда жүздерінен мүлде басқа «өсиетті» көруге болады. Мұндағы қылмыскерлердің көпшілігі — адамгершілік қасиеттен ада, адамдықтың ең төменгі деңгейіне түсіп кеткен, өзіне де, өзгеге де еш пайдасыз жандар. Тіпті оларды анасы тоғыз ай құрсағында көтеріп, дүниеге аман-есен әкелгенінің өзін сәттілік деп айтуға ауыз бармайды.

Шоушенкте болған жылдарымда өзін жазықсыз санағандардың ішінде тек он шақты адамның әділетсіз қамалғанына сендім. Олардың бейуаз [3] екеніне бірнеше жылдан кейін ғана анық көз жеткіздім. Энди Дюфресн солардың бірі болды. Егер 1947–48 жылдары сот отырысы өткен қарбалас алты аптада Портлендтің Жоғары Сотында оның ісін тыңдаған алқабилер арасында болсам, мен де оны айыпты деп таныр едім.

Бұл өзі егжей-тегжейі анықталған сұмдық қызық іс болды. Қоғамдық дау тудырған қылмыс туралы жергілікті басылымдардың бәрі жалпақ әлемге жар салып, таласа жариялап жатты. Сот отырысында қоғам белсендісі — сұлу әйел (қайтыс болған) мен спортшы жігіттің (бұл да қайтыс болған) және жас та болса есімі жұртшылыққа жақсы таныс белгілі банкирдің ісі қаралды. Айыптау ісі ашық және жабық түрде өтті. Сот ұзаққа созылды. Өйткені аймақ прокуроры өзін АҚШ Конгресі төменгі палатасына ұсынуды жоспарлап жүрген. Сондықтан Джон К. Паблик түйіндемесінің жақсы болғанын қалады. Ол осындай шулы істі дабырайтып көрсету арқылы өзі де ұпай жинайтынын білді. Ақырында бұл іс қоғамдық пікірталас тудырып, сотқа қатысушы көрермен күннің қақап тұрғанына қарамастан өздеріне ыңғайлы орын тауып, жайғасып алу үшін отырысқа таңғы төртте келіп алатын заңсыз цирк болды.

Энди ешқандай дауласпай тыңдаған айыптау фактілері мынадай еді: Оның әйелі Линда Коллинз Дюфресн гольф ойынына қызығушылық таныта бастайды. Сөйтіп, 1947 жылдың маусымында қала сыртындағы Фалмут-Хиллз клубына гольф үйренуге барады. Клубтың жаттықтырушысы кәсіби гольфшы Гленн Квентин болған. Ал тамыз айының соңында Энди әлгі жаттықтырушы Квентин мен өз әйелінің көңілдес екенін біледі. Ерлі-зайыптылардың арасында оныншы қыркүйекте (түстен кейін) қатты жанжал туындайды. Олардың ұрысының басты себебі — зайыбының ерінің көзіне шөп салуы. Линда шындықтың ашылғанына қуанды деп куәлік берген. сондай-ақ әйелі Эндиге үнемі қашып-пысып, жасырынып жүруден жалыққанын айтыпты-мыс. Линда күйеуіне Реноға барып, ажырасуға өтініш беретінін де ескертіпті. Ал Энди оған: «Сені Ренодан бұрын тозақта көрем» деген екен. Содан әйелі Квентиннің гольф алаңына жақын маңайдан жалдап тұрып жатқан бунгалосына [4] түнеуге кетеді. Келесі күні сол жердің тазалықшысы екеуін төсекте өлі күйінде табады. Әрқайсысын төрт реттен атыпты. Дәл осы соңғы факт Эндиді кінәлауда салмақты себеп болып шықты. Аймақ прокуроры өзінің кіріспе сөзінде және істі қорытындылаған кезде де осы жайтқа жұртшылықтың назарын аудартып, баса айтты. «Эндрю Дюфресн көзіне шөп салған әйелінен кек алуға тырысып, ашу қысқан еркек қана емес, — деген прокурор, — оның ашу-ызасын түсінуге де болады, бірақ оның дәл осылай кек қайтарғаны сұмдық қаныпезерлік», — деп атап көрсеткен-ді.

— Ойлап көріңіздер! — деді прокурор алқабилерге дауысын көтеріп. — Төрт және төрт! Алтау емес, бақандай сегіз оқ! Тапаншасында оғы таусылғанша атып… содан кейін оны қайтадан оқтап, селт етпестен оларға тағы да оқ атқан!

«ТӨРТЕУІ ӘЙЕЛІНЕ, ТӨРТЕУІ ОНЫҢ КӨҢІЛДЕСІНЕ». «Портленд күні» басылымы осындай тақырыппен жар салса, «Бостон Регистрі» оны «Қанішер Стивеннен өткен қаныпезер» деп атады.

Льюстонның қару сататын дүкеніндегі клерк [5] кісі өлімінен екі күн бұрын Эндрю Дюфреснге полицейлерге арналған алты оқпен қоса отыз сегізінші калибрлі тапаншасын сатқанын айтса, қала сыртындағы бар-клубының бармені оныншы қыркүйек күні кешкі сағат жетілер шамасында Эндидің барға келіп жиырма минуттай отырып, осы уақыт ішінде үш стақан виски ішкенін хабарлайды. Бар үстелінен тұрып бара жатып Энди барменге Гленн Квентиннің үйіне баратынан айтыпты-мыс. Сосын: «Қалған оқиғаны газеттен оқып аласың», — деген екен. Ал Квентиннің үйінен бір миль қашықта тұрған «Handy-Pik» дүкеніндегі клерк сотқа Дюфресннің дәл сол түні тоғызға он бес минут қалғанда келгенін айтқан. Ол темекі, үш бөтелке сыра және бірнеше асүй сүлгісін сатып алыпты. Аймақтың медсарапшылары Квентин мен Дюфресннің әйелі қыркүйектің онынан он біріне қараған түні сағат он бір мен екі аралығында өлгенін дәлелдеді. Осы істің басы-қасында жүрген бас прокурор кеңсесінен келген детектив бунгалодан он жеті ярд жердегі бұрылыстан сотта көрсетілген заттай айғақтарды тапқан. Оның бірі — айыпталушының саусақ іздері қалған «Narragansett» сырасының босаған екі бөтелкесі, екіншісі — он екі тал темекі (барлығы да айыпталушы сатып алған «Kools» шылымы) тұқылы. Ал үшінші зат — дөңгелек ізі қалған гипс (айыпталушының 1947 жылы шыққан «Plymouth» көлігінің протекторы мен шинасының ізімен дәлме-дәл сәйкесетін бедері түскен).

Квентиннің бунгалосының қонақжайындағы диваннан төрт асүй сүлгісі табылыпты. Онда оқтан ойылған ойықтар бар екен. Детектив (Эндидің қорғаушысы жанталасып қарсылық танытса да) қылмыскер тапаншаның дауысын басу үшін қаруды сүлгімен ораған деген болжамын алға тартады. Энди Дюфресн болса, өзін қорғап, болған оқиғаны сабырлы қалпынан танбай, суық, салмақты баяндап берді. Ол әйелі мен Гленн Квентин жайындағы сыбысты шілде айының соңғы аптасында естігенін айтады. Тамыздың соңында жанын қоярға жер таппай, істің анық-қанығына жеткісі келген. Бір күні Линда гольфтен келгеннен кейін, екі кештің арасында Портлендтегі дүкенге бармақ болады. Энди әйелі мен көңілдесі Квентинді оның жалға алған екі қабатты үйіне (газетке шыққан мақалаларда ол жерді «махаббат ұясы» деп атаған) дейін аңдып барған. Содан көлігін тұраққа қойып, көңілдесі Линданы қала сыртындағы көлігін қалдырып кеткен клубқа әкелгенше, үш сағаттай күтіп отырған.

— Сонда сіз сотқа жап-жаңа «плимутыммен» әйелімді аңдыдым деп айтқыңыз келе ме? — деп сұрады прокурор оның сөзін бөліп.

— Бір кешке досыммен көлігімді айырбастадым, — деді Энди. Оның бәрін мүлтіксіз жоспарлағанын селт етпей мойындап тұрғаны алқабилердің алдында оған еш пайда бермеді. Досының көлігін өзіне қайтарып, өз көлігін алып үйіне қайтқан. Линда кітап оқып төсекте жатқан екен. Ол әйелінен Портлендке қалай барып-қайтқанын сұрайды. Әйелі бәрі жақсы болғанын, дегенмен өзінің көңілінен шыққан лайықты еш нәрсе таба алмағанын жеткізген. «Міне, сол кезде еш күмәнім қалмады», — деді Энди өзінен көз алмай тұрған көрерменге қарап. Ол мұны куәлік берген сәтінде ешбір толқусыз, сабырлы күйінде, асып-саспай, байыпты түрде айтады.

— Сол күннен бастап әйеліңіз өлген түнге дейінгі он жеті күн ішінде қандай көңіл күйде болдыңыз? — деп сұрады Эндидің қорғаушысы.

— Қатты қайғырып жүрдім, — деп байсалды жауап берді Энди салқынқанды қалпынан танбай. Ол өзін-өзі өлтірмек болғанын, тіпті сегізінші қыркүйекте Льюстонға барып тапанша сатып алғанын бейне бір дүкенде сатып алуға тиісті заттардың тізімін оқып тұрған жанша жайбарақат айтып шықты. Содан кейін қорғаушысы оған қылмыс жасаған түні — әйелі Гленн Квентинмен кездесуге кеткенде — қандай күйге түскенін алқабилерге айтып бер дегенде, Энди ол кездегі жағдайының тіпті мүшкіл, көңіл күйінің сұмдық нашар болғанын жасырмайды.

— Онымен отыз жылға жуық таныс болдым. Өмірімде дәл сол сияқты байсалды жанды көрмеппін. Егер оның жағдайы жақсы болса, онда онысын әйтеуір бір сызбақтатып сыртқа шығарады. Ал егер көңіл күйі болмаса, ешқашан ешкімге білдірмейді. Бәзбір жазушылар айтпақшы, егер ол жан дүниесі қараңғы жан болса, оның не ойлағанын ешқашан білмей өтер едіңіз. Ол өзіне қол салғысы келсе, барлық ісін тындырып, соңынан бір жапырақ қағаз да қалдырмастан кете беретін жандардың қатарынан. Куәлік беріп тұрған кезде жылап не болмаса дауысы қырылдап, аздап сенімсіз шықса, тіпті Вашингтондағы аймақ прокурорының алдында байбаламдап, айқайға басса, онда дәл осылай абақтыға өмір бойы отыру жазасына кесілмей, ең болмағанда 1954 жылы шартты түрде мерзімінен бұрын босап шығар еді деп ойлаймын. Бірақ ол болған оқиғаны бейне жазу машинкасы секілді «барым осы» дегендей бірсарынды баяндап шықты. Қамайтын болсаң — қама, қамамасаң — босатып жібер дегендей. Сондықтан оны сөзге келместен қамап тастады.

Энди сол түні ішімдік ішкенін, тіпті жиырма төртінші тамыздан бері ішімдікке салынып кеткенін алға тартқан. Өзі мас болғанда ес-түсін жоғалтатын. Әйткенмен бұл сөзі алқабилерге сенімсіздік тудырды. Өйткені олар жаға-жеңі мұнтаздай тап-таза әрі ұқыпты костюм-шалбар киген, өзін барынша байсалды ұстаған жас жігіт әйелінің қайдағы бір гольф жаттықтырушысымен көңіл қосқанына бола ішімдікке салынып, өмірінің астан-кестені шыққанын елестете алмады.

Әлгі алты еркек пен алты әйелден құрылған алқабилермен салыстырғанда, менің Эндимен жақын араласып, сырын білуге мүмкіндігім мол болды. Энди Дюфреснді жақынырақ таныған жылдарымда оның жылына үш-төрт шөлмек шараптан артық ішкенін көргенім жоқ. Жыл сайын туған күніне бір апта қалғанда, содан кейін Рождестводан екі апта бұрын аулада менімен кездесіп, әр кездескен сайын бір шөлмек «Jack Daniel» шарабына тапсырыс беретін-ді. Ол мұны басқа тұтқындар секілді осында құлша істеген ауыр жұмысының еңбекақысына өзінің азды-көпті жиған ақшасынан қосып сатып алатын. 1965 жылға дейін түрмеде бір сағат жұмысқа он центтен төленді. Содан 1965 жылдан бастап оны жиырма бес пайызға көтерген болды. Тапсырысты жеткізгенім үшін өзім сол ішімдік құнының 10 пайызын аламын. Енді оған «Black Jack» сияқты жақсы вискидің бағасын қоссаң, Энди Дюфресннің жылына үш бөтелке виски алуы үшін түрменің кір жуатын бөлмесінде қанша сағат маңдай тері төгілетінін бағамдай беріңдер.

Жиырмасыншы қыркүйек Эндидің туған күні. Сол күні ол таңертеңгілік аздап виски ішетін, ал кешкілік міндетті түрде жалғастырады. Келесі күні бөтелкенің түбінде қалған вискиді маған әкеп беретін-ді, әрине, мен оны басқалармен бөлісемін. Вискидің екінші бөтелкесін Рождество түнінде ішсе, келесі шөлмекті Жаңа Жыл қарсаңына қалдыратын. Оны да түгел тауыспай, түбіндегі «үлесімді» өзіме қайтарады. Міне, кейбіреулердің пікірінше, бір кездері ішімдіктің ізіне түсіп, бөтелкенің түбі көрінгенше ішкен еркектің әдеті осы — небәрі үш-төрт шөлмек шарап. Ал енді ойланып қарасаңдар, жылына көп дегенде төрт бөтелкені қанағат тұтатын адамды ішкілікке үйір, тіпті ішкілікке салынғаны сонша, қылмыс жасады деп айыптады емес пе.

Алқабилерге өзінің оныншы қыркүйектен он біріне қараған түні көп ішкенін, сондықтан не істеп қойғаны еміс-еміс есінде екенін айтқан. Сөзіне сенсек, ішуді күндіз әйелімен ұрыспай тұрып-ақ бастапты. Линдамен жанжалдаспас бұрын голландық еркектің екі есе күшіне ие болғысы келген екен. Ал зайыбы көңілдесімен кездесуге кеткенде Энди олардың жолын кеспек болған. Квентиннің бунгалосына бара жатқан жолда қала сыртындағы клубқа бас сұққан. Айтуынша, барменге: «Қалғанын газеттен оқисың» дегенін білмейді, тіпті оған бір нәрсе деп сөйлегенін есіне түсіре алмаған. «Handy-Pik» сырасын сатып алғанын ғана біледі, әйтсе де асүй сүлгісі жайлы мүлде есінде жоқ.

— Шын мәнінде, маған асүй сүлгісінің не керегі бар? — деп ол соттағылардың өздеріне қарсы сұрақ қойыпты. Бір басылымның жазуынша, сол кезде алқабилердің арасындағы екі-үш әйел селк ете қалған көрінеді.

Кейінірек ол маған жұрттың жырына айналған осы асүй сүлгілері туралы куәлік берген клерк туралы өз болжамын айтқан-ды. Негізі оның айтқанын жазып қою керек деп ойлаймын.

— Куәгерлерден жауап алу барысында, — деді бір күні Энди аулаға сейілдеуге шыққан кезімізде, — олар сол түні маған сыра сатқан жігітке кездесіп қалды делік. Қанды оқиға орын алған түннен үш күн өтіп кетті деп есептейік, істің нақты дәлелдемелерін барлық газет жарыса жариялап қойған. Бәлкім, бес-алты полицей, оған қосылып бас прокурор кеңсесінің мүшесі және аймақ прокурорының көмекшісі бар… барлығы жан-жақтан әлгі жігітті қыспаққа алып, жабылған болар. Адамның жады деген айлакер, залым емес пе, Рэд. Егер олар сұрақты: «Оның төрт-бес асүй сүлгісін сатып алуы мүмкін ғой», — деп төтесінен қойса ше? Сөйтіп, әрі қарай өз болжамдарын айтысып, соны қаузап кеткен сияқты. Бір емес, бірнеше адам жабылып сенің бір нәрсені есіңе түсіргеніңді қаласа, ол өте қауіпті және күш әрдайым көпшілік жағында болады, сондықтан олардың ығына жығылып, дегенін істеуден басқа амалың қалмайды.

Солай болуы мүмкін деп мен де онымен келістім.

— Дегенмен одан да күшті бірдеңе бар, — деп жалғастырған-ды Энди әлгі ойынан арыла алмай. — Меніңше, ол жігіт өзін соған сендірген, құдды мен одан сүлгіні сатып алғандай. Өйткені оның бар ойы сол оқиғада болды ғой.

Тілшілер оған түрлі сұрақ қояды, суреті газеттерге басылады… әрине, мұның бәрі оның сотта маңдайы жарқырап отыруына мүмкіндік береді. Ол оқиғаның қалай болғанын біле тұра әдейі бұрмалады, болмаса жалған куәлік берді деп айта алмаймын. Бәлкім, әлгі жігіттің шындық детекторынан сүрінбей өтуі немесе мені ыдыс-аяққа арналған асүй сүлгісін сатып алды деп анасының қасиетті есімімен ант беруі де әбден мүмкін емес пе. Бірақ… қайталап айтамын, жад деген сондай сұм, сондай залым ғой.

— Бір білетінім, қорғаушым оқиғаның жартысын өтірік айтқаныма сенсе де, әлгі сүлгілерге қатысты істі ойланбастан жоққа шығарды. Шынымен де, олардың сөзі бір-бірімен қиыспайды. Алқабилердің айтуынша, мен естен тана ішіп, қатты мас болыппын, тіпті удай мас болғаным сонша, тапаншаның дауысын бәсеңдетуге ойланатындай жағдайым болмады. Атқан күннің өзінде, дыбысы шыға ма, жоқ па, ол жағын еш ойланбастан ата берер едім. — Эндидің бұл сөзі қисынға келеді.

Ол көлігін бұрылысқа қойып, сырасын ішіп, шылымын тартып, сол жерде асықпай күткен. Сәлден соң Квентиннің үйінің төменгі қабатында жарық өшіп, жоғарыдағы бір терезеде ғана жарық он бес минуттай жанып тұрған да, артынша ол да сөнген.

Ал одан арғы оқиғаны тек болжай алатынын айтты.

— Дюфресн мырза, сіз содан кейін Гленн Квентиннің үйіне кіріп, екеуін өлтірдіңіз бе? — деп сұраған қорғаушысына Энди:

— Жоқ, өлтірген жоқпын, — деп жауап берген. Ол түн ортасына таман есін жия бастағанын айтып, содан кейін басы сынып ауырып, мастықтан өзін өте нашар сезінген. Үйіне қайтып, жақсылап тынығып, ұйқысын қандырып алған соң, таңертең сергек отырып барлық мәселені жан-жақты ойланбақ болады. — Үйге бара жатқанымда, бір сәт ешкімді қинамай, Реноға барып, әйеліммен ажыраса салсам ба екен деген ой келді.

— Рахмет, Дюфресн мырза, — деп прокурор орнынан ұшып тұрды. — Сонда сіз онымен ең оңай жолмен ажырасқан екенсіз ғой, иә? Асүй сүлгісіне оралған отыз сегізінші калибрлі тапаншаның көмегімен ажырастыңыз, солай ма?

— Жоқ, мырза, мен олай істеген жоқпын, — деді Энди сабырлы қалпынан танбай.

— Содан кейін оның көңілдесін аттыңыз.

— Жоқ, мырза.

— Квентинді бірінші аттым демексіз бе?

— Екеуін де атқан жоқпын деймін. Екі кварта [6] сыра іштім, полиция келген кезде тауып алған мөлшерде темекі тарттым. Сөйтіп, үйге қайтып келіп, ұйықтадым.

— Сіз алқабилерге төртінші тамыздан оныншы тамыз аралығында өз-өзіңізге қол жұмсағыңыз келгенін айтыпсыз.

— Иә, мырза.

— Сірә, тапанша сатып алып, өзіңізді сонымен өлтірмек болған екенсіз ғой.

— Иә.

— Түріңізге қарап, өзіңізге қол жұмсайтын адамға ұқсамайтыныңызды айтсам, шамыңызға тимейтін шығармын, Дюфресн мырза?

— Жоқ, — деді Энди. — Бірақ сұңғыла сезімталдығыңыз маған еш әсер еткен жоқ. Өзімді өлтіргім келсе де, сізге жағдайымды айтып келмес ем.

Дәл осы сәтте залдағылар аздап шулап, алқабилер өзара сыбырласып кетті.

— Оныншы қыркүйек күні отыз сегізінші калибрлі тапаншаңызды алып шықтыңыз ба?

— Жоқ. Алдында айттым ғой…

— А, иә! — Прокурор мысқылдай мырс етті. — Оны өзенге лақтырып жіберген екенсіз ғой, солай ма? Роял өзеніне… тоғызыншы қыркүйек күні күндіз.

— Иә, мырза.

— Кісі өлімінен бір күн бұрын.

— Иә, мырза.

— Сенімді естіледі емес пе?

— Қаншалықты сенімді естілгенін білмеймін, мырза. Бірақ бұл таза шындық.

— Сіз Минчер лейтенанттың куәлігін естіген боларсыз?

Минчер — Энди тапаншасын лақтырған Роял өзенінің Понд Роуд көпірі маңайын тексерген топты басқарған-ды. Полиция су түбінен тапанша таба алмады.

— Иә, мырза. Естідім.

— Онда үш күн бойы іздеп, ешқандай тапанша таба алмағандарын да естіген боларсыз. Бұл да сенімді естіледі емес пе?

— Мүмкін. Демек, тапаншаны таба алмаған болды ғой, — деді Энди жайбарақат. — Әйткенмен Понд Роуд көпірі — Роял өзенінің Ярмут шығанағына құяр сағасында екенін есіңізге салайын. Өзеннің ағысы қатты. Ол тапаншаны шығанаққа ағызып әкетуі де әбден мүмкін.

— Сонда әйеліңіз бен Гленн Квентин мырзаның қанға бөккен денесінен алынған оқтар мен сіздің тапаншаңыздағы оқтардың арасында ешқандай байланыс жоқ дегіңіз келе ме? Солай ма, Дюфресн мырза?

— Иә.

— Бұл да сенімді естіледі емес пе?

Газеттердің жазғанындай, дәл осы сәтте Энди алты аптаға созылған сот процесі кезінде байқалған аздаған ызбар-ашуының бірін — езуіндегі мысқыл күлкісін көрсетіп қалған.

— Мырза, менің бұл қылмысқа қатысым болмағандықтан және қылмыс болардан бір күн бұрын тапаншамды өзенге лақтырып жібердім деп шындықты айтқандықтан, олардың тапаншаны әлі күнге таба алмай жүргені біртүрлі сенімсіздеу көрінеді екен.

Прокурор оған екі күн қысым көрсетті. «Handy-Pik» дүкеніндегі клерк жігіттің сүлгі туралы куәлігін қайта-қайта оқыды. Энди оларды сатып алғаны есінде жоқ екенін, әйтсе де сатып алғаным жоқ деп үзілді-кесілді ант-су ішпейтінін де айтудан танбады.

1947 жылдың басында Энди және Линда Дюфресндердің қомақты қаражатқа өмірлерін сақтандырғаны рас па? Иә, онысы рас. Ал әлдеқандай жағдай болып, әйелі қаза тапса, Эндидің елу мың доллар алатыны ше? Бұл да ақиқат. Олай болса айыпкердің Квентиннің үйіне екі көңілдесті өлтіру мақсатымен барғаны және оларды өлтіргені шындық па? Жоқ, бұл өтірік. Егер полицейлер тонау белгісін таба алмаса, ондай жағдайда Энди не ойлайды?

— Мен оны білмеймін, мырза, — деді Энди ақырын ғана.

Сәрсенбі күні (сыртта қар борап тұрған) сағат түскі бірде іс алқабилерге тапсырылып, олар кеңесуге шығып кетті. Соттың он екі мүшесі мен әйелдер қауымы сағат үш жарымда қайтып оралды. Сот жасауылы алқаби мүшелерінің ертерек келетінін айтқан, алайда «Bentley» мейрамханасында тауық етінен әзірленген дәмді түстік ішіп, ұзағырақ бөгеліп қалған екен. Керемет мейрамханадағы керемет түстіктің бар шығыны аймақ қазынасынан төленген көрінеді.

Сонымен, сот Эндиді кінәлі деп тапты. Мэн штатында өлім жазасы жоқ, егер болғанда Энди Дюфресн көктемнің алғашқы бәйшешегі қар астынын қылтиып, бой көтермей тұрып-ақ ана дүниеге аттанып кеткен болар еді.

Прокурор Эндиден болған жайт туралы не ойлайтынын сұрайды, бірақ ол жауап бермеген. Негізі айтар сөзі болған екен, оны маған 1955 жылы кешкілік аулада серуендеп жүргенде өзі айтқан болатын. Жалпы біздің ұшырасып қалғанда жай ғана бас изесіп амандасуымыздың сыр бөлісетін деңгейге — шынайы достыққа ұласуы бірден бола қойған жоқ. Ол үшін бақандай жеті жылымызды сарп еттік. 1960 жылдары мен өзімнің Эндиге соншалықты жақын екенімді сезіндім. Өйткені ол тек менімен ғана жақсы араласты. Екеуміз де ұзақ мерзімге жазаланғанбыз, камерамыз бір-бірінен алыс болса да, бір блокта тұрдық.

— Не ойладың дейсің бе? — деп күлді Энди. Күлкісі шынайы еді, ешқандай мысқыл жоқ. — Сол түні қырсық шалып, жолым болмады деп ойлаймын. Бір айналдырғанды шыр айналдыратын сәтсіздік болып тұр ғой. Мүмкін, ол өз жөнімен кетіп бара жатқан бөгде жолаушы болған шығар. Бәлкім, ұры немесе аяқастынан сол жерге тап болған есерсоқ біреу болар. Кім болса да, екеуін жайратып салды, ал түрмеге мен түстім.

3

Міне, бар болғаны осы. Енді ол өмір бойы, бәлкім, өмірінің басым бөлігін Шоушенкте өткізуге мәжбүр. Түрмеге түскеннен кейін бес жылдан соң Эндиді мерзімінен бұрын босату туралы іс қарала бастады. Дегенмен мың жерден тәртіпті тұтқын болса да, істі сағызша созып, ақырында оны шартты түрде босатудан бас тартты. Мойнында «кісі өлтірді» деген айып болса, Шоушенктен шығу өте баяу, жартасты шайған өзен суы секілді ұзаққа созылады. Қайта қарау кеңесінде отырған жеті адам тұтқындардың тағдырын шешеді. Біздің түрмеде кеңес мүшелерінің саны штаттың басқа абақтыларымен салыстырғанда екі-үш адамға артық.

Әлгі жетеудің әрқайсысы — мейірімділікті білмейтін, мұздай суық қатал жандар. Олар ақшаға сатылмайды, жылы сөзге жібімейді, тасжүректілігі сонша, тіпті еңіреп жылап та көңілін аулай алмайсың. Жанашырлық танытуы екіталай. Бұл қабырғалардың ішінде ақшаның да маңызы жоқ, пара алып, сен үшін ешкім де жүгірмейді. Дегенмен Эндидің жөні бөлек еді… ол жайында кейінірек баяндаймын.

Кендрикс деген бір сенімді адамым бар-тын. Өзі маған елуінші жылдары қомақты қаржы қарыз болған. Онысын төрт жыл бойы төлеп, құтылды. Құтылды дегенде… қалай айтсам екен, ақшасын түгел қайтарған жоқ, әрине, қарызының көп бөлігін асхана мен абақтының екі ортасында зыр жүгіріп, менің қолым жетпейтін маңызды ақпараттарды тасумен өтеген-ді. Әйткенмен өзі маған аса зор пайдасын тигізді. Ал менің жағдайымда (осындағы айналысатын өзімнің алыпсатарлық ісімді айтамын) әрдайым құлағың түрік, ойың сергек жүру керек.

Сол ұзынқұлақ Кендрикстің маған жеткізуі бойынша, Қайта қарау кеңесінің жеті мүшесі де 1957 жылы Энди Дюфреснді мерзімінен бұрын шартты түрде босатуға қарсы болған, яғни дауыс бергендер саны 7–0, бір жылдан кейін 1958 жылы Эндиді бір ғана адам қолдап, 6–1 дауысқа ие болса, келесі 1959 жылы қайтадан 7–0, ал 1960 жылы кеңестің екі мүшесі мейірімділік танытып, есеп 5–2-ні көрсеткен екен. Одан кейін не болғанын білмеймін. Бірақ алпысыншы жылдардың соңында еш өзгеріссіз сол баяғы бесінші блоктағы он төртінші камерада отырды. 1975 жылы Энди 57 жаста еді. Бәлкім, кеңес мүшелерінің жүректері жібіп, босатқан күннің өзінде, оның тек 1983 жылдары ғана шығуы бек мүмкін болатын.

Ал енді тыңда, бізде бір жігіт отырған, аты-жөні — Шервуд Болтон. Өзі түрмеде көгершін бақты. Түрмеге түскен 1945 жылдан бастап, амнистияға ілігіп, 1953 жылы босап шыққанша көгершіні үнемі жанында жүрді. Ол ешқандай да Алькатрастың құс өсірушісі емес, оның тек бір ғана көгершіні болды. Көгершінін Джейк деп атады. Қызығы сол, Джейкті де өзі бостандыққа шыққан күні босатты. Джейк қанатын қағып, еркіндікке шарықтады да кетті. Әйткенмен Шервуд Болтон біздің шағын ғана «бақытты отбасымыздан» кеткеннен кейін, бір аптадан соң серуендеп жүрген тұтқындардың бірі мені ауланың, әдетте, Шервуд серуендеп жүретін батыс жақ бұрышына шақырды. Нұсқаған жаққа барсам, жерде кірлеген жамылғының кішкене бір жыртындысы сияқты әбден жадап-жүдеген Шервудтың құсы жатты. Әлгі шақырған досым:

— Мынау Джейк емес пе, Рэд? — деп сұрады.

Иә, Джейк болатын. Байғұс көгершін аштан өліпті.

Энди Дюфресннің менімен ең алғаш тілдескен кезі күні кешегідей есімде.

Алайда бірінші кездесуде ол менен Рита Хейвортты сұраған жоқ, оны кейінірек сұратты. 1948 жылдың жазында мүлде басқа бір шаруамен менің қасыма келді.

Негізі өзім көбіне түрмедегілермен дәл осы жерде — серуендейтін аулада жүзбе-жүз жолығып, келісім жасаймын. Бұл жағдай да сонда басталды. Біздің аула әжептәуір үлкен, әр қабырғасы тоқсан ярд болатын түп-түзу шаршы тәріздес. Солтүстік жағы әр бұрышында бақылау мұнарасы орнатылған ішкі қабырғамен қоршалған. Ол жерде күзетшілер дүрбі мен қаруларын асынып, кезектесіп күні-түні күзетте тұрады, өйткені бас қақпа осы солтүстік жақта орналасқан. Жүк көліктері тоқтайтын алаңқайлар ауланың оңтүстігінде. Барлығы бесеу.

Шоушенкте жұмыс аптасында тапсырыстар тиеліп, жүктер түсіріліп абыр-сабыр болып жатады. Бізде нөмір белгілерін шығаратын фабрика мен түрмедегі барлық тазалық жұмысын атқаратын үлкен өндірістік кір жуатын жер (онда көбіне Киттери ауруханасы мен Элиот қарттар үйінен әкелінген кір-қоң жуылатын), сондай-ақ тұтқын-механиктердің әкімшілік офицерлерінің жеке көліктерін қоспағанда, түрменің және мемлекет пен муниципалды мекеме қызметкерлерінің автокөлігін жөндейтін үлкен гараж бар… біздің қызметті кей-кейде шартты түрде мерзімінен бұрын босату комиссиясы да пайдаланады.

Шығыс жақ беті — кішкентай ойық терезелері бар қалың тас қабырға. Түрменің бесінші блогы осы қабырғаның екінші жағында. Ал батыс жақ — әкімшілік пен лазарет.

Шоушенк басқа түрмелер тәрізді ешқашан лық толған емес. 1948 жылдардың өзінде түрменің үштен екісінде ғана тұтқындар болды. Бірақ қай кезде де түрменің ауласында сексеннен жүз жиырмаға дейін тұтқын футбол немесе бейсбол ойнап, сүйек атысып [7], бір-бірімен қауқылдасып, келісімге келіп жататын. Жексенбі күндері бұл жерде адам қарасы тіпті көбейіп кетеді. Демалыста мұнда тек әйелдер қауымының жетіспейтіні болмаса… қала сыртында кәдімгідей кішігірім мереке өтіп жатқандай көрінетін.

Энди алғаш рет маған жексенбі күні жолықты. Ол жаныма келгенде мен өзіме ылғи көмектесіп жүретін Элмор Армитеджбен радио жайында пікірлесіп, әңгімемізді тамамдап қалғанбыз. Әрине, оның кім екенін білетінмін, ол түрмеде байсалды, сырбаз да маңғаз жан ретінде танылған. Мұндағылар оның қысым көріп жүргенін өзара айтысып жүрген. Сондай әңгіме таратушылардың бірі — Богз Даймонд, өзі бір оңбаған адам. Лажы болса көзіне түспей аулақ жүрген жөн. Эндидің камераласы жоқ. Әйткенмен оған керегі де осы оңашалық еді. Басқалар оның сыртынан әлдеқашан: «Ол нәжісінің өзін басқалардан артық көреді», — деген сөз таратып жіберген. Алайда өзім көріп, өзім жете танымайынша, өзгелер жайлы айтылған өсекке өлсем де сенбеймін.

— Сәлем, — деді ол. — Мен — Энди Дюфреснмін, — деп қолын созды. Оның созған қолын алдым. Ол бос әңгімеге уақыт өлтіретін адам емес, бірден іске көшті.

— Сені осындағы жұртқа қалаған затын тауып береді деп естідім.

Шамам келгенше кейбір заттарды тауып бере алатынымды айттым.

— Сонда, қалай тауып бересің? — деп сұрады Энди.

— Кейде заттардың өзі келіп қолыма түсе қалады, — дедім. — Оны түсіндіре алмаймын. Бәлкім, ирландық болғандығымнан шығар.

Ол бұл айтқаныма езу тартты.

— Маған тас қашайтын балға тауып берсең деймін.

— Ол не тағы? Не үшін керек?

Энди таңырқай қарады.

— Тапсырыс берушінің көңіл қалауын білу кәсібіңнің бір бөлігі ме?

Оны мұндағы жұрттың не үшін сарабдал атап кеткенін енді ұқтым. Осындай сұрақ қойған адамның лайықты беделге ие болуы таңғаларлық емес қой, солай атамасқа амалың да жоқ. Алайда маған оның сөзінде келеке, мысқыл бар тәрізді көрінді. Сондықтан жағдайды түсіндірдім.

— Білмесең, түсіндірейін, — дедім. — Егер тіс шөткесі керек десең, саған сұрақ қоймас едім. Тек бағасын айтам. Өйткені өзің де білесің, тіс шөткесі адам өлтіретін қауіпті зат емес.

— Сонда адам өлтіретін заттарды тауып бермейсің бе?

— Дәл солай.

Тозығы жеткен бейсбол добы біз жаққа қарай ұшып келе жатқан-ды. Энди мысық сияқты жалт бұрылып, асқан ептілікпен допты ауадан қақшып алды. Оның мұндай шеберлігіне Фрэнк Малзоненің [8] өзі таңдай қағар еді. Энди допты келген жағына қарай қайта лақтырып жіберді. Допты сондай жылдам, жеңіл лақтырғаны сонша, қимылына көз ілеспеді. Әркім өз шаруасымен айналысып жатса да, кейбіреулерінің бізді көз қиығымен бақылап тұрғанын байқадым. Мұнарадағы күзетшілердің де көзі бізде болғаны анық. Шағын түрмелерде төрт-бес, ал ірілерінде жиырма-отызға дейін өз орны, беделі бар тұтқындар болады. Мақтанғаным емес, Шоушенкте мен сондай тұтқындардың бірі болдым. Энди Дюфресн туралы ойым оның алдағы тағдырына да әсер етер еді. Энди мұны біле тұра ешқашан маған жағымпазданған емес. Міне, сол үшін оны құрметтей бастадым.

— Жарайды, саған оның не екенін, маған неліктен қажет болғанын айтайын. Тас қашайтын балға — кішкентай қайлаға ұқсайтын зат. Міне, ұзындығы мынадай болады, — деп қолымен бір сүйем өлшемді көрсетті. Дәл сол кезде мен оның тырнағының қалай ұқыпты алынып, егеліп, ерекше күтім жасалғанына назар аудардым. — Оның бір шеті — кішкене өткір қайла, екінші шеті — жұмыр балға. Маған осы керек. Өйткені мен тасты жақсы көрем.

— Тастар де… — дедім.

— Бері жақындап, кішкене отыра тұршы.

Оның айтқанын істедім. Екеуміз үндістерге ұқсап жүрелей отырдық. Энди ауладағы бір уыс топырақты алды да, оны алақанына салып уқалап, сүйріктей саусақтарының арасынан аппақ шаңын шығарып елей бастады. Сөйтіп, алақанында майда тастар қалғанша еледі. Тастардың бір-екеуі жылтырап жатыр, қалғаны жай, күңгірт қара тастар. Күңгір тастың бірін қолымен ысқылап тазартқан еді, жылтырап әдемі ақсары кварц шыға келді. Энди оны басқа тастардан тазартып, маған лақтырды. Мен оны қағып алдым да, қандай тас екенін айттым.

— Иә, бұл — кварц, — деді ол. — Мынаны қара. Қара шақпақ тас. Тақтатас. Гранит. Бұл жерді жартасты қашап салған, біздің аула кезінде түйіршіктелген әктің орны болған.

Тасты тастай салдым да, қолымды қаққыладым.

— Мен тастарды жақсы көрем. Иә… тастарды жақсы көретінмін. Бұрын жақсы көргем. Бірақ енді аз да болса, сол істі қайтадан қолға алғым келеді.

— Жаттығу алаңындағы жексенбілік экспедиция ма? — деп сұрадым орнымнан тұрып жатып. Бұл ақылға сыймайтын идея еді. Дегенмен… неге екенін білмеймін, осы бір түйір кварц менің жүрегімді дір еткізді. Бәлкім, оны сыртқы әлеммен, еркіндікпен байланыстырған болармын. Өз аулаңда отырып, ешқашан олай ойламасың анық. Кварцты көбінесе сылдырап ағып жатқан жылғадан тауып алушы едік қой.

— Сенделіп құр жүргенше, жексенбі күндері осында экспедиция ұйымдастырған жақсы ғой, — деді ол.

— Әлгі тас қашайтын балғамен біреудің басын жарсаң қайтем? — дедім.

— Мұнда менің жауым жоқ, — деді ол ақырын ғана.

— Жоқ дейсің бе? — дедім күліп. — Біраз күтсең, ол да табылып қалар.

— Ондай мәселені мен балғасыз-ақ шешем.

— Мүмкін, қашқың келетін шығар, а? Мына қабырғадан әрі өткің келер? Егер олай болса…

Ол сыпайы ғана күлді. Үш аптадан кейін әлгі тас қашайтын балғаны көргенде оның не үшін күлгенін түсіндім.

— Мұны біреулер көріп қалса, тартып алатынын білетін шығарсың, — дедім. — Қолыңнан қасық көрсе де алып алады. Сонда не істемексің, аулада тастарды тақылдатып отырмақпысың?

— Жоға, олай істейтін ойым жоқ. Мен одан да жақсы нәрсе істей алам.

Басымды изедім. Қалай болғанда да бұл енді менің шаруам емес қой. Мұндағылар керек затын алдыру үшін менің қызметімді пайдаланады. Дегенмен одан кейін онымен не істейтінін өздері біледі, шаруам жоқ.

— Бұл зат қанша тұрады? — деп сұрадым. Маған оның байсалды, сабырлы қалпы ұнай бастады. Мен секілді он жылыңды дәл осындай жерде өткізсең, сабырсыз, арсыз, мақтаншақ, айқайшыл адамдардан әбден ығыр болар едің. Шындығын айту керек, Энди алғаш көрген сәттен-ақ көңіліме жаққан.

— Тастар мен асыл тастар сататын кез келген дүкенде сегіз доллар тұрады, — деді ол. — Бірақ сенің де бекерге істемейтініңді білем.

— Заттың бағасы мен оған қоса он пайыз өз ақымды аламын — қазіргі еңбегімнің құны осы. Алайда қауіпті зат сұратып отырғандықтан біраз қымбатырақ болады. Сен сұрап тұрған затты алдыру үшін дөңгелекті дұрыстап майлау керек. Он доллар делік.

— Он де.

Оған жымия қарадым:

— Он долларың бар ма?

— Бар, — деді ол ақырын ғана.

Біраз уақыт өткеннен кейін Эндиде бес жүз доллардан артық ақша барын білдім. Оны өзімен бірге ала келіпті. Түрмеге түскен кезде сені мұқият тексереді. Тексерушілер қолына іліккен затты қалдырмайды. Бірақ Энди секілді әккі адамдар жас жігіттерді шыр айналдырып, тақыстығын көрсетеді.

— Жарайды, — дедім. — Бірақ сен қолға түсіп қалсаң, не істеу керегін де білетін боларсың.

— Білетін сияқтымын, — деді Энди. Оның сұр көзіндегі жылт еткен өзгерістен не айтқым келгенін түсінгенін байқадым.

— Біреу-міреудің қолына түсіп қалсаң, балғаны тауып алдым дейсің. Жалғыз адамдық камерада екі, үш апта жатарсың… онымен қоса, әрине, ойыншығыңнан айырылып, құжатыңа қара таңба қойылады. Егер оларға менің атымды айтар болсаң, онда бұдан былай ешқашан істес болмаймыз. Бәтеңкенің бауы да, «Bugler» темекісі де жоқ болады. Өзіңді біраз жөнге салып алу үшін бір-екі жігітті жіберем. Мен зорлық көрсеткенді ұнатпаймын. Бірақ мені де түсінерсің. Олай істемесем, беделімнен айырыламын. Ұқтың ба?

— Ұқтым. Сенікі жөн шығар. Бәрін түсіндім, уайымдамасаң болады.

— Мен ешқашан уайымдамаймын, — дедім. — Мұндай жерде сарыуайымға салынудың өзі күлкілі.

Ол менімен келіскендей басын изеп, жөніне кетті. Үш күннен кейін, кір жуатын жердегі тұтқындар түскі асқа шыққан уақытта ол ләм деместен, тіпті басын бұрып та қарамастан жаныма жақындады. Содан кейін картамен көз алдайтын шебер фокусшы секілді құрметті Александр Хамилтонның суреті [9] басылған ақшаның бірін қолыма қыстыра салды. Иә, ортаға тез бейімделетін адам екен.

Оның балғасын тауып қойдым. Менің камерамда жатқанына бір тәулік болды. Балға тура Энди сипаттағандай еді. Бұл өзі қашуға арналған құралға ұқсамайды (мұндай тас қашайтын балғамен қабырғаның астынан туннель қазып шығу үшін алты жүз жыл керек шығар деп ойладым), бірақ бәрібір қауіпті. Мұның қайла жағымен біреудің басын ұрсаң, ол байғұс енді ешқашан радиодан Фиберр МакГи мен Моллидің [10] әндерін тыңдай алмасы анық. Эндидің «әпкелермен» арасы жақсы емес деп естігем. Балғаны соларға қарсы пайдаланбайтын шығар деп үміттендім.

Ақыр соңында түйсігіме сендім. Ертесіне алагеуімде сағаттың оятқышы шырылдамай тұрып, жиырма минут бұрын балға мен «Camel» шылымдары салынған қалтаны түрмеден шыққанша, 1956 жылға дейін 5-блоктың дәлізін жуған көнекөз досым Эрниге табыстадым. Ол оны жеңіне тыға салды. Содан тас қашайтын балғаны жиырма жыл бойына көргенім жоқ. Жиырма жылда ол әбден тозған болар.

Келесі жексенбіде аулада серуендеп жүргенімде Энди қасыма жақындады. Түрінен түр қалмаған, астыңғы ерні дүрдиіп ісіп тұр, бетін кір жуатын тақтайға оңдырмай сызып алыпты. Әрине, өзі «әпкелермен» тіл табыса алмағандықтан ылғи теперіш көріп жүретін, бірақ онысын ешқашан айтқан емес.

— Балғаңа рахмет, — деді де, кетіп қалды.

Оның соңынан таңырқай қарап қалдым. Ол бірнеше қадам аттап, жерден бір нәрсе көрді де, еңкейіп оны алды. Онысы кішкентай тас екен. Механик болып жұмыс істейтіндерден өзге тұтқындардың ешқайсысында қалта болмайтын. Бірақ мұндағылар оның да амалын тапқан. Энди тасты жеңіне сүңгітіп жіберді. Тас жерге түскен жоқ. Мен сонысына сүйсіндім… Басына түскен бейнетке қарамастан ол өмір сүруін жалғастыра берді. Өмір сүрмей, сүргісі келмей, сүре алмай жүрген мыңдаған адам бар емес пе. Әрине, олардың бәрі бірдей түрмеде емес. Рас, жағдайы болмай, абыржыңқырап жүрсе де, сүйріктей қолы тап-таза, тырнағы ұқыпты алынған.

Содан кейін алты айдай мен оны өте сирек көрдім — Энди уақытының көп бөлігін карцерде жалғыз өткізді.

4

«Әпкелер» жайлы бір-екі ауыз айта кетейін. Басқа түрмелерде мұндай адамдарды басқаша атайды. Кейінірек «киллер патшайымдар» деген ат сәнге айналды. Бірақ Шоушенкте оларды тек «әпкелер» дейтін. Неге екенін білмеймін, оларды басқалай атаудың еш айырмашылығын байқамадым. Арсыздықты қалай атасаң да — арсыздық.

Қазіргі уақытта қабырғалардың арғы жағында неше түрлі сұмдықтың болып жатқанына ешкім таңғалмайды. Әсіресе жас, сымбатты, алайда аңқау жастар ол жерде сұмдықтың көкесін көреді. Бірақ табиғи құштарлық секілді гомосексуалдың да алуан түрі болады. Табиғи құмарлығын баспаса, өмір сүре алмайтын еркектер есінен адасып кетпес үшін түрмедегі басқа еркекке көз салады. Әрі қарай тумысынан гетеросексуал екі еркек келісімге келеді. Бірақ кейде мені олардың кейін әйелдеріне, сүйікті құрбыларына оралғанда қаншалықты гетеросексуал болатыны ойландыратын. Асылы, арсыздық олардың бойында әу бастан бар-ау.

Түрмеге келіп, осында «бұзылып» кететін еркектер де бар. Қазіргі тілмен айтсақ, «қызтекеге» айналады. Негізінен (бірақ әрқашан емес) олар әйелдің рөлін атқарады. Ал еркектер солар үшін таласып жатады.

Одан бөлек «әпкелер» деген болады. Түрме жұртшылығы үшін мұндай адамдар еркін қоғамдағы зорлықшыл топ секілді. Әдетте олар ауыр қылмыстары үшін ұзақ мерзімге кесілген кәнігі қылмыскерлер. Олжасы — жаңадан түскен, әлсіз, тәжірибесіз жастар… немесе Энди секілді жандар. Өйткені Дюфресннің түріне қарасаң әлсіз, әлжуаз көрінеді.

Сонымен, түрмедегі «әпкелер» әдетте құрбандарын торуылдап, оларға көбінесе суға түскенде, үлкен-үлкен кір жуатын машиналар қаз-қатар қойылған, туннельге ұқсас өте тар шаруашылық бөлмелерінде немесе лазаретте тап береді. Кейде тіпті аудиторияның артқы жағындағы шкаф тәрізді қуысқа тақап, сұрқия істерін тындырып жатады. Өз еркімен берілуге дайындар болса да «әпкелер» көбіне күш қолданып, қинағаннан көбірек ләззат алатындай. Ал «бұзылып» кеткендері Синатраға, Преслиге немесе Редфордқа ғашық жасөспірім қыздар секілді әлгі «әпкесін» «құлай сүйіп» жүргені. Бірақ «әпкелер» күшпен алғанды ұнататын… және бұл қағидалары ешқашан бұлжымайтын шығар деп ойлаймын.

Орталау бойына, тартымды тұрпатына (сондай-ақ маған бір көргеннен ұнаған байсалдылығына) қарап «әпкелер» Эндиге келген күні-ақ көз салған. Энди олармен өзін жайына қалдырғанша табанды күресті. Иә, жайына қалдырғанша… әттең, солай-ақ дегім келеді, әйткенмен айта алмаймын. Түрме — бұл ертегі әлемі емес.

Әлгі қызтекелер оған алғаш рет Шоушенкке келгеніне үш күн өтпей жатып-ақ суға түсетін жерде тиісті. Дегенмен ол кезде Энди оңай құтылды — шапалақ пен түртіп тиісуден арыға бармады. Олар нақты қадам жасамас бұрын әуелі сені сынап алады. Тура бір олжасының қаншалықты әлсіз, аңғал екенін аңдыған қорқаулар секілді.

Энди біраз жыл бұрын қайдан келгені белгісіз еңгезердей, ебедейсіз Богс Даймонд деген «әпкені» жұдырықпен қойып қалып, ернін қанатты. Іс насырға шаппай тұрып, күзетшілер оларды ажыратып үлгерді. Бірақ Богс оған бәрібір мендік боласың деп уәде берген-ді, уәдесінде тұрды.

Екінші жағдай кір жуатын бөлмедегі кір машинасының артында болды. Осынау ұзын, шаң басқан, тар жерде талай жылдан бері небір сұмдықтар болып жатыр, күзетшілер бәрін біледі, біле тұра саусағының ұшын да қимылдатпайды. Ол жер тым тар еді. Оның үстіне құрғақ күйінде тұз сияқты зиянсыз, алайда су тисе күйдіріп түсіретін қышқылға айналатын кір жуатын ұнтақ пен ағартқыштар, «Hexlite» катализаторы қап-қап болып шашылып жататын. Күзетшілер онда баруды ұнатпайды — айла-шарғы жасауға ыңғайсыз. Мұндай жерге жұмыс істеуге алғаш келгендерді ең әуелі зорлықшылардың сені тар қапасқа кіргізіп алуына жол берме деп үйретеді.

Ол күні Богс кір жуатын орынға кірген жоқ. Алайда 1922 жылдан бері кір жуатын бөлмедегі жұмысшыларды басқаратын Хенли Бекустың айтуынша, сол жерде оның төрт досы болған екен. Энди біраз уақыт бойы: «Жақындасаңдар, көздеріңе шашып жіберем!» — деп, «Hexlite» ұнтағының бір қалағын қолына ұстап, қарсыласып бағыпты. Бірақ «Washex» ағартқыш ұнтағы салынған үлкен қаптамалардың бірінен айналып өте бергенде абайсызда сүрініп кетіп, сұлап түскен. Оларға да керегі осы еді. Діттегендерін жүзеге асырыпты, сұмырайлар.

«Топтанып зорлау» деген арсыз әрекет тұтқындар үшін ұрпақтан-ұрпаққа өзгермей жететін сөз тіркесі шығар. Төрт «әпкенің» істеген арсыздығы сол болды. Олар Эндиді үлкен картон қораптың үстіне жатқызып, зорлықшылардың бірі оның самайына «Phillips» бұрағышын тақап тұрып, қалғандары істерін тындыра берген. Бұл кезде артқы жағың аздап жыртылады. Мұны өз басыңнан өткен соң айтып отырсың ба дерсің. Олай болмағанда ғой, шіркін. Біраз уақыт қан ағып жүреді. Егер қылжақбас біреудің «Етеккірің келіп жүр ме не?» деп сұрағанын қаламасаң, қан тоқтағанша дәретхана қағазын умаждап дамбалыңның ішінен салып жүресің. Қан ағу, шынымен де, етеккір мерзіміне ұқсайды, екі-үш күн бойы баяу ағып жүреді де, тоқтап қалады. Егер олар саған одан өткен жаман нәрсе істемесе, оның еш зияны болмайды. Денсаулыққа келер кінәрат жоқ. Бірақ зорлаудың аты — зорлау. Айнаға қарап, өзіме енді не істеймін деп дал боласың.

Энди қапастағы ауыр жылдары секілді бұл азапты да жалғыз өткерді. Өзінен бұрынғылар қабылдаған шешімді ол да қабылдады. Яғни «әпкелермен» араласудың тек екі жолы бар: олармен күресіп өту немесе беріле салу.

Ол күресті таңдады. Әлгі кір жуатын бөлмеде болған оқиғадан кейін бір аптадай өткен соң Богс пен оның екі серігі тағы да Эндидің ізіне түсті («Сені бүлінді деп естідім ғой», — деп мысқылдаған-ды Богс сол сәтте Эндиге). Бұл жолы Энди оларға қол жұмсап, қарсыласып бақты. Өгей қызын өлгенше сабағаны үшін өлім жазасына кесілген Рустер МакБрид деген қазанбас фермердің мұрнын сындырды. Бақытымызға орай, Рустер сұмырай Шоушенктен шыққан жоқ, сонда өлді. Оның өлгеніне мен де қуандым. Көптің аты көп, үшеуі жабылып Эндиді тырп еткізбеді. Рустер мен тағы біреуі — Пит Вернесс қой деймін, нақты кім екені есімде жоқ — оны тізерлетті. Богс Даймонд алдыға шықты. Ол күндері Богста сабының екі жағына «Diamond Pearl» [11] деген сөз ойып жазылған маржансап бәкісі болатын. Ол бәкісін сарт еткізіп ашып:

— Бері қара, балақай. Мен қазір шалбарымды шешіп, аузыңа бір нәрсе тығам, соны жұтасың. Менікін жұтып болған соң, кезек Рустердікі. Оның тұмсығын бұздың ғой, сол үшін айыбыңды өтеуің керек емес пе, — дейді.

Энди болса:

— Аузыма тыққандарыңнан айырыласыңдар, — деген екен. Эрнидің айтуынша, Богс Эндиге құдды бір жынды адамға қарағандай көз тастаған.

— Жоқ, — депті сосын, Эндиді ақымақ балаға балағандай ақырын сөйлеп. — Сен менің айтқанымды түсінбеген сияқтысың. Олай істесең, мына сегіз дюймнің барлығын миыңа бырш еткізіп кіргізіп жіберем. Ұқтың ба?

— Ұғуын ұқтым. Бірақ сендер мені ұқпаған секілдісіңдер. Аузыма тыққан нәрсенің бәрін қыршып аламын деймін. Андағы ұстараңды миыма кіргізер болсаң, онда миы күтпеген жерден жарақат алған кезде адам бір сәтте бұтына жіберіп… оңдырмай қыршып алатынын білгендерің жөн.

Эрни шал айтпақшы, Энди Богсқа елеусіз мысқылмен жымия қарапты. Қазіргі тұрыстары оған зорлық қылғалы тұрғандай емес, үшеуі жиылып акциялар мен құнды қағаздарды талқылап жатқандай. Егер ол сыпыртқы шашылып жатқан, едені лас қоймада, шалбары тобығына дейін түсіп, балтырының ішкі жағынан қан саулап, тізерлеп тұрмай, банкке киетін костюм-шалбарын киіп, галстугін тағып тұрса да дәл осылай қарап, жымияр еді.

— Айтпақшы, — деп жалғастырды ол, — кейде тістеу рефлексінің күшті болғаны сонша, құрбаныңның жақ сүйегін сүйменмен немесе опырғыштың сабымен ажыратып алуға тура келеді екен.

Сол түні Богс та, Рустер МакБрайд та, білуімше, басқалары да Эндидің аузына еш нәрсе сала алмаған. Бірақ үшеуі жабылып Эндиді сілікпесін шығарып, әбден тепкілеген көрінеді. Ақыр соңында төртеуі де карцерге жабылып, жазаланды. Энди мен Рустер МакБрайд лазареттен бір-ақ шықты.

Бұл жігіттердің Эндиге тағы қанша рет шабуыл жасағанын нақты білмеймін. Меніңше, Рустердің тәбеті тез басылған сияқты — тағы да соқтықса, тұмсығынан айырылып қалармын деп қорыққан болар — ал Богс Даймонд 3–4 айдан кейін оны мүлде жайына қалдырды.

Түрмеде бір қызық жайт болды. Маусым айының алғашқы күндерінің бірі болатын. Тұтқындарды таңғы асқа шақырып, аты-жөндерін атап, дауыстап түгендеп жатқан. Богстың үні шықпаған соң, камерасына тексеруге барғанда әбден соққыға жығылып, ес-түссіз сұлап жатқанын көреді. Ол бұл күйге қалай түскенін, оны кім істегенін ешкімге жақ ашып айтпайды. Бірақ осындағы қанша жылдан бері көрген-түйген тәжірибеме сүйенсем, мұндағы күзетшілер ақшаға сатылады. Олар ақша үшін тұтқынға қару әкеп беруден басқа барлық әрекетті істеуге дайын. Ол кезде күзетшілердің жалақысы аз еді, қазір де көтерілгені шамалы. Артық ақша, әрине, қалта теспейді. Сол жылдары есікте электронды құлып деген атымен болмады, түрменің бұрыш-бұрышын көрсетіп тұратын ортақ камера жүйесі де жоқ. 1948 жылдары әр камераның өз кілті болған. Біреуді, тіпті екі-үш адамды блок тұрмақ, тіпті Даймондтың камерасына кіргізу үшін күзетшіні оп-оңай сатып алуға болатын.

Әрине, Шоушенктің бағасын сыртқы әлеммен салыстыруға келмейді, әйткенмен ондай жұмыстар бұл жерде де арзан тұрмайды. Түрме экономикасының көлемі шағын. Егер осында біраз уақытыңды өткізсең, қолыңдағы доллардың құны көшедегі жиырма центтен аспай қалады. Менің есебім бойынша, Богсқа аз ақша кетпеген сияқты. Блок пен камераны ашу үшін он бес доллар және дәліздегі әр күзетшіге екі-үш доллардан.

Мұны нақты Энди Дюфресн істеді деп айтпаймын. Бірақ оның түрмеге өзімен бірге бес жүз доллар ала келгенінен хабардармын. Оның үстіне бостандықта жүргенде ол ақшаның қандай күш екенін бәрінен артық білетін банкир болған. Үш қабырғасы шытынап, көзінің қантамырлары жарылып, арқасы мен жамбасы сынып әбден таяқ жегеннен кейін Богс Даймондтың Эндиге қайта соқтықпағанын да білемін. Содан кейін ол елдің бәрін жайына қалдырды. Өзі мысы басылып, шәуілдеп үрсе де тістемейтін жуас итке ұқсап қалды. Сөйтіп, «әлсіз әпкелердің» санатына өтті.

Энди (соның тап өзі деп ойлаймын) бір шара қолданбағанда, оны ақыры өлтіріп тынатын Богс Даймондтың шаруасы осымен бітті. Бірақ мұнымен Эндидің «әпкелермен» тартысы тоқтаған жоқ. Біраз үзілістен кейін олар анда-санда бас көтеріп, арсыз істеріне қайта кірісті. Қорқаулар Энди Дюфресн сияқты тістескен жауды емес, оңай олжаны жақсы көреді. Есімде қалғаны, ол үнемі «әпкелермен» айқасып жүрді. Энди егер бір рет әлсіздік танытып, өзіңді басындырсаң, келесі жолы қарсылық көрсетсең де оларға шамаң келмейтінін білген сияқты. Сондықтан болар, Эндидің беті үнемі көгеріп жүретін, Даймонд соққыға жығылған күннен алты әлде сегіз ай өткеннен кейін екі саусағы сынды. Айтпақшы, 1949 жылдың соңына таман жақ сүйегі сынып, лазаретте жатты. Біреу оны фланель оралған құбырмен ұрған сияқты. Қарсылық танытам деп жүріп үнемі жалғыз қалушы еді. Бірақ Энди кейбір еркектер секілді жалғыздықтан жапа шекті деп ойламаймын. Ол өзімен-өзі жүре беретін.

Қыр соңынан қалмаған «әпкелер» ақыры 1950 жылы оны жайына қалдырды. Бұл да кейінірек қайта оралатын хикаямның бір бөлігі.

5

1948 жылдың күзі еді. Таңертеңгілік аулада жүргенімде Энди жаныма келді де, жарты дюжин тас төсеніш әкеп бере аласың ба деп сұрады.

— Ол не тағы? — деп сұрағанымда:

— Тас төсеушілердің заты, — деді.

Асүй сүлгісінің көлеміндей шүберек екен. Тегіс жағы жұп-жұмсақ, бүдір жағы өндірістік құрыш мақта сияқты, майда-майда зімпара қағазына ұқсайды (Эндидің камерасында мұндай шүберек болған. Оны менен алған жоқ, соған қарағанда түрменің кір жуатын бөлмесінен тапқан тәрізді). Мен ойланып көрейін дедім де, ақыры әлгі балғаны сатып алған тастар мен асыл тастар дүкенінен оның сұраған тас төсенішін әкеп бердім. Бұл жолы Эндиден өзіме тиесілі тұп-тура он пайызымды ғана алдым, одан бір пенни де артық алмадым. Өлшемі 7х7 дюйм шаршы болатын жұмсақ матадан адам өміріне қауіпті еш нәрсені көрмедім. Шынымен де, тастан жасалған төсеніш екен.

Содан бес айдай уақыт өткеннен кейін Энди менен Рита Хейворттың [12] қабырғаға ілетін үлкен суретін әкеп бере аласың ба деп сұрады. Бұл әңгіме фильм көріп отырғанда залда өрбіді. Қазір бізде фильмді аптасына бір-екі мәрте көрсетеді ғой, ал ол кезде айына бір рет қана көретінбіз. Бізге көрсететін фильмдердің дені адамгершілікті насихаттайтын. Ұмытпасам, сол жолы «The Lost Weekend» («Текке өткен демалыс») фильмін көрсетті. Бұл фильм де моральдық тәрбие туралы — ішімдікке салынудың қауіптілігі, арақтың адамды қалай азғындайтыны көрсетіледі. Расында, осындай мағыналы фильмдер бізге пайдалы болды деп ойлаймын.

Энди менің қасыма таяу отырды. Фильмнің ортасына қарай жаныма жақындап, аздап еңкейді де, Рита Хейворттың суретін әкеп бере аласың ба деп сұрады. Шынымды айтсам, аздап таңғалдым. Әдетте, байсалды, сабырлы, жинақы болатын. Бірақ сол түні қатты мазасызданды, тіпті менен қол жетпес троя жылқысын немесе «жалғыз қалғанда жаныңа ләззат сыйлайды» деп журналдағы жарнамаларда жазатын резеңкеден, әйтпесе теріден жасалған әлгі затты сұратып жатқандай аздап абыржып, қысылып тұрды. Шынымды айтсам, Энди маған дегбірі қашып, жарылып кеткелі тұрғандай көрінді.

— Әкеле алам, — дедім. — Терлеп кететіндей не болды сонша. Саған үлкені керек пе, әлде кішкентайы ма?

Сол кездері Рита менің ең өтімді «қызым» болған (оған дейін біраз жыл бұрын Бетти Грейбл жақсы өтіп еді), оның суреттерінің екі түрлі өлшемі сатылды. Бір долларға Ританың көлемі шағын суретін алуға болатын, ал екі жүз елу долларға Ританың басынан аяғына дейін түсірілген, биіктігі төрт футтық үлкен суреті келетін.

— Үлкені, — деді ол бетіме қарамастан. Шын айтамын, сол күні ол қатты мазасыз болды. Ағасының шақырту билетімен кутч-шоуға [13] кірмек болған жас баладай қызарып кетті. — Әкеп бере аласың ба?

— Жарайды, әкеп берейін. Не болды, аюың ақырып жатыр ма?

Фильмнің шарықтау шегіне келіп, Рэй Милланд шырғалаңға түскен кезде, көрермен қол шапалақтап, даурығып кеткен.

— Қашан?

— Бір апта. Мүмкін одан ертерек.

— Жарайды, — деді ол көңілсіз, тап қазір мен оған бір суретті шалбарымның қалтасынан суырып алып бере салады деп үміттеніп қалғандай. — Қанша?

Өзіме бір пенс те қоспай, көтерме бағасын айттым. Ол менің тұрақты клиентім болғандықтан, оған сәл арзанға бере аламын. Оның үстіне Энди — өте жақсы адам. Әлгі Богс және Рустер екеуімен текетіресіп жүрген кезінде менен алдырған балғамен қашан «әпкелердің» бірінің басын жарар екен деп уайымдап жүретінмін.

Плакаттар — менің кәсібімнің үлкен бір бөлігі. Әйгілі заттар тізімінде ол шарап пен шылымнан кейінгі үшінші орында, тіпті есірткі шөбінің алдында тұратын. Алпысыншы жылдары алыпсатарлық кәсібім жан-жақты дамыды. Өйткені көпшілігі Джемми Хендрикс, Боб Дилан секілді әйгілі адамдармен қатар «Easy Rider» [14] плакаттарын да алуға талпынатын. Бірақ көбіне танымал киножұлдыздардың — актрисалардың суреттері өтімді еді.

Эндимен әңгімелескеннен кейін бірнеше күннен соң менің серіктесім, кір таситын көліктің жүргізушісі алпыстан астам плакат әкеп берді, көпшілігінде Рита Хейворттың суреттері. Плакаттағы сурет есіңде болар: шомылғанда киетін киімдегі Рита бір қолын басына қойып алған, көздері жартылай жұмулы, топ-томпақ, шоқтай қызыл ерні сәл ашық күйінде бейнеленген. Олар оны Рита Хейворт деп атады, бірақ маған салса «Шоқтай бикеш» деп атауға болар еді.

Түрме әкімшілігі мұндағы қара базар жайлы білетін. Әрине, ол тіпті әмбеге аян болатын. Бірақ білсе де білмегендей жүре берді. Өйткені олар түрменің бу шығару үшін бір жерінде саңылау болуы керек екенін біледі. Кейде өздері бәрін тексеріп, тым қытымыр болып кететін. Ондай кездері жалғыз адамдық камераға қамалатынмын. Әйткенмен плакат сияқты ұсақ-түйек нәрселерге олар: «Өзің де өмір сүр, басқаларға да мүмкіндік бер» дегендей, көз жұма қарайтын. Ал егер біреудің камерасынан Рита Хейворттың үлкен плакатын тауып алса, онда оны сырттан туыстары беріп жіберді деп есептейтін. Туыстары мен достарынан келген сәлемдеменің бәрі мұқият тексеруден өтеді. Бірақ Рита Хейворт немесе Ава Гарднер сияқты сұлулардың суреті секілді түкке тұрғысыз нәрсеге бола кім қайта-қайта тексеріп, шу шығарады дейсің. Қара қазанда қайнап жатқаныңда, өзің де өмір сүріп, басқаға да мүмкіндік беруді үйренуің керек. Әйтпесе басқа біреу жұтқыншағыңнан екінші ауыз шығарып береді. Ақша жасауды да үйрену керек.

Менің камерамнан (мен — алтыншыда, ал Энди он төртіншіде тұрды) Эндидікіне плакатты тағы да Эрни апарды және оның маған «Рахмет» деп көркем етіп жазылған тілдей қағазын әкеп берді. Сәл кейінірек, бізді таңғы асқа апара жатқанда, оның камерасына көзім түсіп кетті. Ританың шомылғанда киетін киіммен түскен үлкен суретін төсегінің тұсына, сәл биігірек іліп қойыпты. Түнде барлығы тегіс ұйқыға кеткенде ауладан түскен натрий шамының әлсіз сәулесімен тамашалап жатады енді. Ал таңсәріде оның камерасындағы жалғыз терезеден түсетін күн сәулесі тұп-тура Ританың жүзін торлайтын.

6

Ал енді 1950 жылы мамыр айының орта шенінде Энди мен «әпкелер» арасындағы текетірестің қалай аяқталғанын айтып берейін. Осы оқиғадан кейін Энди кір жуудан құтылып, кітапханаға ауысты да, біздің шағын ғана «бақытты отбасымыздан» біржола кеткенше сонда жұмыс істеді. Осыған дейін айтқандарымның көбі қауесет екенін аңғарған боларсың. Мен тек біреудің көргенін, біреудің естігенін жеткізіп отырдым. Кейбір кездері тіпті болған жайтты асыра айтып, төрт-бес адамнан келген әңгімені қайталап айтып бердім (я болмаса әлі де қайталаймын). Міне, солай. Күллі әлемнің табанына тапталып қалмас үшін, жанталасып, тырмысып ғұмыр кешуің қажет. Бірақ өтірік пен өсектің, қауесет пен сыпсың әңгіменің арасынан шындықты елеп алатын қасиетің болуы керек. Айтқан әңгімеме қарап мені аты аңызға айналған керемет адам жайлы айтып жатыр деп ойларың хақ. Олай ойлағаның орынды. Эндиді көптен бері танитын біз үшін оның істегендерінің күллісі қиял-ғажайып, ерекше бір аңыз сияқты көрінетін. Эндидің Богс Даймондтың сазайын бергені жайлы айтқан әңгімем де, оның «әпкелермен» текетіресі де, кітапханадағы жұмысқа ауысуы да сол аңыздың бір бөлігі… дегенмен бір ерекшелігі, мен өзім сонда болдым, барлығын өз көзіммен көрдім. Соның бәрі рас екеніне ант беремін. Әй, қайдам бірақ өзі жазықты, кісі өлтірген қылмыскердің берген антының салмағы да жоқ шығар, алайда маған сен, сөзімде бір түйір өтірік жоқ.

Бұл кезде Энди екеуміз жақсы араласып жүргенбіз. Ол жігітке тәнті едім. Әлгі плакат оқиғасы туралы ойлағанда, сендерге айтпаған, бірақ айтуға тиіс бір жайт есіме түседі. Ританың суретін (ол кезде бұл жайында ұмытып, басқа саудамды қыздырып жатқам) іліп қойғаннан кейін, бес аптадан соң Эрни менің камерама шағын ғана аппақ қорапты сырғыта салды.

— Дюфресннен, — деді ақырын ғана.

— Рахмет, Эрни, — деп оның қолына жарты қорап «Camel» шылымын қыстырып жібердім.

Қораптың қақпағын ашқанша бұл не болды екен деп тағатым қалмады. Іші ақ мақтаға толып тұр екен. Эндидің берген затын арасынан ұзақ іздедім. Тапқан кезде оның әдемілігі сонша, қол тигізуге батылым бармады. Мына қапаста әдемі заттар өте аз ғой. Кейбіреулері ондай әдемілікті тіпті сағынбайды да. Олардың рухтары да осы түрме сияқты қараңғы болып кеткен.

Қорапта екі кесек кварц болды. Екеуі де жүзбеқанат пішініне келтіріліп, мұқият егелген. Арасынан жылт-жылт еткен кішкентай металл пириттер алтын сияқты жылтырап, көздің жауын алады. Егер салмағы мұншалықты ауыр болмағанда, оларды ер адамдардың жейдесінің жеңіне түймелікке қолдануға болар еді. Екеуі бірге ерекше сән беріп тұр.

Осы екі кесекті жасау үшін қанша уақыты кетті екен? Білуімше, ол мұнымен түнде, бәрі ұйқыға жатқанда айналысты. Әуелі қопал пішінге келтіріп алады да, содан кейін әр жерін мұқият егеп, әлгі тас төсеніштің кедір-бұдыр жағымен біркелкі етіп тегістейді. Тастарға қарап біртүрлі ішім жылып кетті. Адам қолымен жасалған осындай әдемілікке қараған әрбір жан сондай күйде болары хақ. Бізді жануарлардан ерекшелейтін — осындай сүйсіну, таңдану сезімі. Тастарға қарап мені тағы бір сезім шарпып өтті — осы адамның табандылығына, төзміне деген таңданысым еді. Бірақ мен сол сәтте Энди Дюфресннің, шын мәнінде қандай табанды екенін білмегем екен. Оны кейін ұқтым.

1950 жылдың мамыр айында үкімет нөмір белгілерін шығаратын фабриканың шатырын жөндеу керек деп шешті. Күн ысып кетпей тұрғанда бұл істі тезірек аяқтағылары келіп, бір аптадай жұмыс істеуге ерікті тұтқындарды сұратыпты. Жетпістен аса адам алға шықты. Өйткені бұл сыртта істейтін жұмыс еді. Ал мамыр айы — таза ауада, сырттың жұмысын істеуге қолайлы мезгіл. Он шақты адамды қалпаққа салынған жеребе қағаздан таңдады. Арасында Энди екеуміздің де атымыз аталды.

Келесі аптада таңғы астан кейін бізді жан-жағымыздан күзетшілер қоршап, аулаға шығарды. Ол аз болса, қолындағы дүрбісімен өткен-кеткенді қалт жібермей қарап тұрған мұнара басындағы күзетшілер бар.

Төрт адам таңертең үлкен қозғалмалы сатыны алып жүруіміз керек. Арамыздағы Дики Беттс деген жігіттің ол сатыны «созылмалы» деп атағанына күлуші едім. Төртеуміз сатыны көтеріп апарып, аласа, төбесі тегіс ғимараттың жанына қоямыз да, содан соң бір шелек ыстық қарамайды жоғарыға көтеріп тасимыз. Қайнап тұрған қарамайды үстіңе төгіп алсаң, не болатынын бағамдап отырған боларсың, ол кезде шаруаң бітті, лазареттен бір-ақ шығасың. Бізді алты бірдей күзетші күзетті және оларды кездейсоқ қоя салмаған, әрқайсысы жұмыс өтіліне қарамастан жіті таңдалған. Әйткенмен жан қиналатын жұмыс емес, қайта біз бір апталық демалысқа шыққандай рахаттанып жүрдік. Кір жуатын бөлмеде, не болмаса ыдыс жуатын жерде терлеп-тепшіп, алақаныңды ойып жіберетін ұнтаққа қақалып, еңкейіп еден жуып жүргенше, бұл дегенің таза ауада тынығып жүргенмен тең. Оның үстіне мамырдағы ауа райы да керемет қой, көктемнің жан жадыратарлық жайма-шуақ күндері жақтауға сүйеніп, жайнап отырғанға не жетсін, шіркін.

Күзетшілер де жайбарақат, бізге кірпік қақпай қарап отыр дей алмаймын, өйткені күзет мұнарасының оңтүстік қабырғаға таяу орналасқаны сонша, ондағы жігіттер түкірсе түкірігі бізге тиетін жерде тұр. Егер шатыр жаңалап жүрген біріміз қиыс қадам жасамақ болсақ, 45-калибрлі тапаншасының оғы төрт секундта-ақ шаруамызды бітіреді. Сондықтан біздің күзетшілер ыңғайлы жайғасып алып, жайбарақат отыратын. Ал қолдарында мұз салынған коктейль болса, онда тіпті төрт құбыласы түгел, өздерін әлемнің патшасы сияқты сезінер еді.

Күзетшілердің бірі Байрон Хэдли болатын. Ол — Шоушенкте менен де ұзақ жүрген адам, осында күзетте талай жылдан бері істейді. 1950 жылдары түрме бақылаушысы Джордж Данэхи деген оңбаған адам болды. Өзінің түрме әкімшілігін басқару саласында әжептәуір дәрежесі бар. Бір білерім, оны осы орынға жайғастырған адамдардан басқа ешкім де ұната қоймайтын. Оған тек үш нәрсе ғана қызық деп естідім: кітапқа арналған статистика жинау (кейіннен жинақтаған бүкіл статистикасын баспадан арнайы кітап қылып шығарды. Кітап шығынын өз қалтасынан төлегенге ұқсайды), жыл сайын қыркүйек айында дәстүрлі түрде өтетін бейсбол чемпионатынан қай команданың жеңгені және Мэн штатында өлім жазасы туралы заңның қабылдануы туралы. Джордж Данэхи — өлім жазасын қос қолдап қолдайтындардың бірі.

1953 жылы ол түрме гаражындағы автокөлік қызметін басқарды. Міне, бар бәле осы жерде басталды. Түскен пайданы Байрон Хэдли және Грег Стэммаспен бөлісіп отырыпты. Кейіннен заңсыз әрекеті әшкереленіп, қызметінен қуылды. Ал Хэдли мен Стэммас бұл жағдайдан оңай сытылып кетті. Олар басқан ізін білдірмейтін кәнігі шебер болатын. Әйтсе де Данэхи тұтылып қалды. Әрине, Данэхидің кеткеніне ешкім ренжіген жоқ, дегенмен оның орнына Грег Стэммастың келгеніне де ешкім қуана қоймады. Өзі аласа бойлы, бір қырым артық еті жоқ, төменгі жақ сүйегі мықты, сұп-суық қоңыр көзімен тесіле қарайтын жағымсыз еркек еді. Жүзі дімкәс адамдікі сияқты біртүрлі қисайып тұратын. Стэммас Шоушенкке бақылаушы болып келгенде жантүршігерлік жайттар жиі орын алды. Оны көзбен көріп, қолмен ұстаған нақты дәлелім болмаса да, түрменің шығыс жақ бетіндегі орманға із-түзсіз жоғалып кеткен талай адамның мәйіті көмілді деп ойлаймын. Мұның алдындағы басшыны — Данэхиді ақтайын деп тұрғаным жоқ, ол да мейірімсіз болған, бірақ Грег Стэммастың залымдығы одан асып түседі. Байрон Хэдли екеуі жақсы жолдас-тұғын. Бақылаушы ретінде Джордж Данэхи жай ғана қолбала еді, ал түрмені шын мәнінде Стэммас және сол арқылы Хэдли басқаратын.

Хэдли — сұңғақ бойлы, жирен шашты, бірақ селдіреген шашы түсе-түсе әбден сиреген ебедейсіз еркек. Тез ашуланып, айқайлап сөйлейтін шырт етпе. Егер ол шақырған кезде жылдамырақ жүрмесең, сені сол үшін тапаншасының сабымен таяқтап та алатын. Біз шатырда жұмыс істеп жүрген күні ол Мерт Энтвистл деген күзетшімен әңгімелесіп тұрды. Хэдли одан біраз жағымды жаңалық естіп, соған масайрап тұрғандай көрінді маған. Ешкімге бірауыз жылы сөзін қимайтын Энтвистл бүкіл әлемді өзіне қарсы сияқты қабылдап, үнемі түнеріп жүреді.

Шыны керек, біртоға, мінезі жайлы талай күзетшіні көрдім. Неліктен олардың жадырап, өз өмірлеріне риза болып жүретінін де түсінетін сияқтымын, олар пайымдауларынша, өздерінің сүреңсіз деп есептеген жоқшылық шегіндегі бірсыдырғы өмірі мен өздері күзететін тұтқындардың арасындағы айырмашылықты көре білген. Бостандықтағы өмір мен тас қапастағы тірлікті салыстырып, айырмашылықты дұрыс пайымдаған. Ал қалғандарының қолынан ол да келмеген сыңайлы. Тіпті кейбіреулері бұл туралы ойланып, бас қатыруға тырыспайтын секілді.

Байрон Хэдли де салыстыру дегенді ұқпайтын. Таяқтастам жерде онсыз да ауыр еңбектен бел жазбайтын тұтқындар терлеп-тепшіп, қолдарын бір шелек қарамайға күйдіріп, зар қақсап жатса, ол мамырдың мамыражай күнінің астында маужырап, түк болмағандай шіреніп отыра беретін.

Адамның дүниетанымын анықтайтын: «Сен оптимиссің бе, әлде пессимиссің бе?» деген жауыр болған сұрақ бар ғой. Міне, сол сұраққа Байрон Хэдли біркелкі жауап берер еді. Ол тіпті су толы стақанның өзін сол күйінде қабылдай алмайды. «Мынауың жарты-ақ стақан ғой», — дейді шімірікпестен. Мұндай адамдардың өзгеруі екіталай. Бәлкім, өмір бойы солай кететін де шығар. Егер оған апельсин шырыны құйылған салқын сусын берсең, «мен сірке суын қалаған едім» дейтініне таңғалмаймын. Оған әйелің саған өмір бойы адал болды десең, «Ол ұсқынсызға кім қарайды» деп жауап берері анық.

Міне, сол Байрон қызметтесі Мерт Энтвистлмен дауыстап, тіпті бізге естілетіндей айқайлап сөйлесіп отыр. Аппақ жазық маңдайын күн қыздырып, қызара бөрткен Байрон бір қолымен шатырды қоршап тұрған жақтауға сүйеніп, екінші қолымен отыз сегізінші калибрлі тапаншасының сабынан ұстап тұр.

Мерт екеуінің әңгімесін түгел естідік. Хэдлидің үлкен ағасы он төрт жыл бұрын Техасқа кеткен екен, содан бері бір хабарын бермеген көрінеді. Осы уақытқа дейін бәрі оны өліп қалған екен деп ойлап, тіпті ол туралы ұмыта бастаған. Содан бір жарым апта бұрын Остиннен бір қорғаушы хабарласып, Хэдлидің әлгі ағасы төрт ай бұрын қайтыс болғанын хабарлапты. Таңғаларлығы, ағасы мұрагерлерін жарылқап, мол байлық қалдырып кеткен көрінеді. («Кейбір ақымақтарға сәттілік күле қарап, жолдарының болғыштығына қайранмын», — деп, Байрон бауырына деген алғысын мысқылдап білдіруде). Ағасы ен байлыққа мұнай сатып қол жеткізген екен. Артына миллион доллар шамасында қаражат қалдырыпты.

Әрине, Хэдли ағасының мұрасына жалғыз өзі иелік етіп, миллионер болып кеткен жоқ. (Егер байып кеткенде, біраз уақыт болса да, қабағы ашылып, көңілді жүрер еді). Ағасы Мэн штатында тұратын отбасына — бірге туған бауырларының әрқайсысына отыз бес мың доллардан қалдырған екен. Бұл да жаман емес. Жеңіл ақша, жолың болып, лотореядан қомақты жүлде ұтып алған сияқты жағдай. Алайда Байронның ешқашан еш нәрсеге көңілі толмайтынын айттым ғой, Мертке мұрадан қалған әлгі ақшадан үкіметтің біраз қарпып қалғысы келетініне жарты сағат шағымданып, зар қақсады.

— Енді жаңа көлік ала алмайтын болдым. Оған ақшам жеткен күннің өзінде, басқа мәселе шығады, — деп ызыңдады. — Тәуір көлікті қыруар ақшаға сатып аласың. Содан кейін жөндеу жұмысы мен техникалық қызметке біраз ақша кетеді. Алып келген соң, «бір айналдырып келші» деп, балалар мазаңды алады…

— Балаларың ересек болса, «бір айналып келейікші» деп өздері сұрайды, — деп қоштай кетті Мерт. Мерт Энтвистл шал да қай жерде не деу керегін білетін әккі ғой. Ол өзіне де, бізге де анық нәрсені: «Байрон достым, егер ол ақша қалтаңа сыймай жатса, маған бере сал. Дос деген барын бөліспеуші ме еді?» — деген тіл ұшында тұрған сөзін дауыстап айта алмады.

— Иә, көлік-көлік деп отырып алады да, сосын өздері айдап үйренгісі келеді, — деді Байрон селк етіп, — Жылдың соңында не болады сонымен? Салықты кем есептеп, несиені аз төлеп қойсаң, бәрін қалтаңнан төлетеді. Одан сорақысы, несие агенттігінің бірінен қарыз алдырады. Төлемеймін десең, жердің астына кіріп кетсең де табады. Үкімет тексерсе, қашан да артығымен алуға тырысады ғой. Сэм ағайға қарсы шығар кім бар? Қолын қалтасына салып алады да, сені сүліктей сорып, лақтырып тастайды. Құдай-ай!

Отыз бес мың доллар мұраның өзіне қандай бәле болып жабысқанын ойлап, түрі түксиіп, түнеріп кетті. Менен он бес фут алысырақ тұрған Энди Дюфресн үлкен қылауышпен қарамайды біртегіс жағып жатқан, бір кезде қылауышты шелекке салды да, Мерт пен Хэдли отырған жерге жақындады. Бәріміз түгел соларға қарап, қалшиып қалдық. Күзетшілердің бірі Тим Янблуд қолын қабында тұрған тапаншасына қарай созды. Мұнарада тұрған жігіттердің бірі жанындағы жолдасын қолынан қағып ымдап, екеуі де біз жаққа бұрылды. Бір сәтке қазір Эндиді оқпен немесе келдекпен мұрттай ұшырады деген ойға келдім. Ол Хэдлиге қарап, ақырын ғана:

— Сіз әйеліңізге сенесіз бе? — деп сұрады.

Хэдли оған жалт қарады. Қаны бетіне тепті. Мұның жаман ырым екенін білем. Үш секундтан кейін ол келдегін суырып алып, Эндиді қақ шекеден қойып қалуға дайын тұрғандай болды. Ондай соққыдан адам өліп кетуі де мүмкін. Әрине, күзетшілер оған жеткізбеуге тырысады, дегенмен алда-жалда таяғы қата тимей, бата тиіп кетсе, біраз уақыт есіңді жия алмай, есеңгіреп қаларың анық.

— Әй, жігітім, — деді Хэдли, — ана қылауышты қолыңа алуға бір-ақ рет мүмкіндік берем. Әйтпесе мына шатырдан төбеңмен құлайсың.

Энди оған өте байыпты, сабырмен қарап қалды. Көзі сұп-суық, мұз дерсің. Құлағы еш нәрсені естімей тұрғандай. Дәл қазір оған тірі қалудың бірнеше ережесін түсіндіріп жібергім келіп кетті. Ол ереже бойынша күзетшілердің әңгімесін ешқашан тыңдамауы тиіс, егер естіп қалған жағдайда өздері сұрамаса, әңгімелеріне араласпау керек (содан кейін тек олар естігісі келетін сөзді айтып, аузыңды жауып жүресің). Қарасың ба, ақсың ба, қызылсың ба, сарысың ба, түрмеде оның мән-мағынасы жоқ. Мұнда теңдіктің өз ережесі бар. Түрмеге түстің бе, сенің мал құрлы құның жоқ. Қараптан-қарап отырып өлтіре салудан тартынбайтын Хэдли мен Грег Стэммас сияқтылардың жанында тірі қалғың келсе, осыған көнуге тиіссің. Түрмеде сен мемлекеттің меншігісің, оны ұмытсаң, басың бәлеге қалады. Мен көзінен, қолы мен аяғының саусақтарынан айырылған біраз еркекті білемін, тіпті біреу жыныс мүшесінің ұшынан айырылып, қалған бөлігіне шүкірлік еткен. Эндиге осының бәрін айтқым келді, бірақ тым кеш қалдым. Ол кері бұрылып, қылауышын қайтадан алып, жұмысын жалғастыра беруіне болар еді, бірақ бәрібір душта оның тісін сындырып, қабырғасын қақыратып, өзін өлімші қылып еденге тастап кететін біреу күтіп алары анық. Ондай іске кез келген тентекті бір қорап шылым немесе үш дана «Baby Ruth» [15] беріп көндіру оңай.

«Ең болмаса жағдайды ушықтырып жібермеші» деп айтқым келді. Әйткенмен өзім түк болмағандай қарамайды шатырға жағып тұра бердім. Мен де басқалар сияқты әуелі өзімнің қу басымның амандығын күйттеймін ғой. Солай істеуіме тура келді. Басым екеу емес. Қит етсең жалғыз басыңды бұрап, жұлып алудан тайынбайтын Хэдли сияқтылар Шоушенкте толып жүр.

Бір кезде Эндидің:

— Дұрыс айтпадым-ау деймін. Оған сенесіз бе, сенбейсіз бе, оның еш мәні жоқ. Мәселе, әйеліңіздің бір күні сыртыңыздан сатып кетпейтініне көзіңіз анық жете ме, міне, сонда.

Хэдли орнынан тұрды. Мерт те тұрды. Тим Янблуд та оларға ілесті. Хэдлидің жүзі кірпіш үйдің қабырғасы сияқты қызарып кетті.

— Сенің мәселең, — деді ол, — қазір төменге құлап бара жатып, қанша қабырғаңның сынатынында. Оны лазаретке барып санап аларсың. Қане, Мерт. Мына сүмелекті шатырдан лақтырып жіберейік.

Тим Янблуд тапаншасын суырып алды. Біз қарамайды есалаң адамша жаға бердік, жаға бердік. Күн күйіп тұр. Хэдли мен Мерт оны шатырдан лақтырып жібермекші. Сұмдық-ай. Дюфресн, 81433-SHNK нөмірлі тұтқын бос шелекті көтеріп шығып бара жатып, сатыдан тайып жығылды. Өкінішті. Олар Эндидің жанына жетіп келді. Мерт оң қолынан, Хэдли сол қолынан ұстады. Энди қарсыласпады. Көзін Хэдлидің шоқтай жүзінен алмады.

— Егер әйеліңіз айтқаныңыздан шықпайтын болса, — деді Энди сабырлы қалпынан танбай, — онда әлгі ақшаның әр центі қалтаңызда қалады. Бәрі сіздікі болады, Байрон Хэдли мырза. Отыз бес миллион сізде қалады, ал Сэм ағай аузын жабады.

Мерт оны шатырдың шетіне қарай сүйрелей бастады. Хэдли орнында тұрып қалды. Бір сәтке маған Мерт пен Хэдли Эндиді арқан тартысқа салып тұрғандай көрініп кетті. Бір кезде Хэдли:

— Тоқта, Мерт! Не дейсің, балақай?

— Егер әйеліңіз айтқаныңыздан шықпайтын болса, ақшаны соған беріңіз деймін, — деді Энди.

— Дұрыстап айт. Әйтпесе сазайыңды тартасың.

— IRS [16] әйеліңізге бір реттік сыйлық жасауға рұқсат етеді, — деді Энди. — Алпыс мың долларға дейін беруге болады.

Хэдли Эндиге таңырқай қарады.

— Сонда қалай, салық ұстамай ма?

— Салық ұстамайды, — деді Энди. — IRS бір центке де тиісе алмайды.

— Оны қайдан білесің?

Тим Янблуд сөзге араласып:

— Ол бұрын банкир болған, Байрон. Меніңше, ол…

— Жапшы аузыңды, Траут, — деді Хэдли оған бұрылып та қарамастан.

Тим Янблуд қызарып кетті де, үнсіз қалды. Кейбір күзетшілер оны дүрдиген ерні мен қисық көзіне қарап Траут дейтін. Хэдли Эндиден көз алмады.

— Әйелін атып өлтірген ақылды банкир екенсің ғой. Сен секілді ақылды банкирге не үшін сенуім керек? Сенсем, жаныңа тас тасуға келем бе? Көксегенің сол ма?

Энди әлі де міз бақпай ақырын ғана:

— Егер салық төлемегеніңіз үшін түрмеге жапса, онда сізді Шоушенкке емес, штат түрмесіне жөнелтеді. Бірақ түрмеге бармайсыз. Салық төлемей әйеліне сый жасау — бұл заңды нәрсе. Мен ондайдың он шақтысын… жоқ, жүз шақтысын істегем. Маған көбінесе мұра сияқты бір реттік қомақты қаржы алатын адамдар келетін. Сіз секілді.

— Өтірік айтып тұрсың деп ойлаймын, — деді Хэдли. Бірақ олай ойлаған жоқ. Онысын анық байқадым. Түрі бұзылып, қызарып кеткен шекесі тырысып, әжімделе қалды. Байрон Хэдлидің көзінен бұрын-соңды байқалмаған от жарқ ете қалды. Бұл үміт оты еді.

— Жоқ, өтірік емес. Бірақ сөзіме сенбесеңіз, өзіңіз біліңіз. Заңгерге барып көріңіз…

— Олар адамды теспей соратын нағыз қанаушы ғой, — деп айқайлап жіберді Хэдли.

Энди иығың қиқаң еткізді.

— Онда IRS-ке барыңыз. Ол жерге барсаңыз да салық төлемейтініңізді айтады. Негізі мұны айтпай-ақ та қоюым керек еді. Өзіңіз біліп алар едіңіз.

— Дұрыс айтасың. Маған жол көрсетіп, жөн сілтеу үшін әйелін өлтірген ақылды банкирдің кеңесі керек емес.

— Сыйлықтың мәселесін шешу үшін сізге салық заңгері немесе банкир керек болады. Ал олар жұмысы үшін аз ақша алмайды, — деді Энди. — Бірақ… ұсынысым ұнаса, оны сізге тегін-ақ жасап берем. Тек әріптестеріме үш сыра әперсеңіз болды.

— Әріптестерім, — деп оның сөзін қайталаған Мерт қарқылдап күліп жіберді. Тізесін сабалап, ішек-сілесі қатты. Күзетшілердің арасындағы ең жасы үлкені әрі тентегі осы Мерт еді. Ол кейін морфийдің не екенін білмейтін жердің бір түкпірінде ішек обырынан өлген шығар деп үміттенемін. — Әріптестер! Аһ-һаһ-ааа! Ішегім-ай! Сендер сонда…

— Жапшы, ей, андағы дорбадай аузыңды, — деп арс ете қалды Хэдли. Мерттің үні өшті. Хэдли қайтадан Эндиге қарап:

— Сонымен, не дедің? — деп сұрады.

— Егер мұны ақы деп ойласаңыз, әріптестеріме үш бөтелке сыра әперсеңіз, ісіңізді тындырып берем дедім. Көктемде сырттың жұмысын істеп жүрген еркек, ең болмаса бір бөтелке салқын сыра ішіп, өзін адам сезініп қалар еді деп ойлаймын. Бұл — жай, өз ойым. Басқалар да менімен келіседі деген сенімдемін. Қайта олардың алғысын аласыз.

Мен құдды түс көріп тұрған сияқтымын, өз құлағыма өзім сенбей, кейін сол кезде жанымда болған үш жігітпен — Ренни Мартин, Логан Сен-Пьер және Поль Бонсенмен сөйлестім. Олар да менің көргенімді көріпті, менің сезгенімді сезіпті. Сөйтіп, ешкім күтпеген жерден Энди бәрінен үстем болып шыға келді. Оның алдында тапаншасы, қолында келдегі бар Хэдли тұр. Хэдлидің арт жағында досы Грег Стэммас, ал екеуінің артында бүкіл түрме әкімшілігі, түрме әкімшілігінің артында мемлекет билігі тұрды. Осының бәрі де түкке жарамай қалды. Жүрегім атқақтап, аузыма тығылғандай болды. 1938 жылы аулада түрме есігі алдымнан тарс етіп жабылғанда тура осындай күйде болғам.

Энди Хэдлиге өңменінен өтердей суық көзімен сыр алдырмай қарады. Мұнда, мәселе тек 35 мың көк қағазда емес екенін бәріміз түсіндік. Осы оқиғаны миымда шыр айналдырып, ақыры бір тоқтамға келдім. Энди бақылаушыларды жеңген екен, оларды суық сабырымен жеңіпті. Шынымен де, Хэдли кез келген сәтте иек қақса болғаны, достары Эндиді шатырдан еш аяусыз лақтырып жіберіп, өзі оның айтқан ақылын қолдануына болатын еді. Бірақ олай істемеді.

— Мен қаласам, әрқайсысыңа бір-бір бөтелке сырадан әпере аламын, — деді Хэдли. — Шынымен де, жұмыс істегенде сыра бал татиды ғой.

Мәссаған, мына сұмырай да жомарттық таныта алады екен ғой.

— Мен сізге IRS мазаламайтын бір ғана кеңес бердім, — деді Энди Хэдлиге қараған күйі кірпік қақпастан. — Егер сенімді болсаңыз, әйеліңізге сыйлық жасаңыз. Ал егер ол сізді алдап кете алатын болса, онда басқа нәрсе ойластыруға болады.

— Мені алдап кете ме? — деп шаңқ ете қалды Хэдли. — Мына мені ме? Банкир мырза, әйелім менің рұқсатымсыз, тіпті жел де шығармайды.

Мерт, Янблуд және басқа күзетшілер тырқылдап күлді. Энди жымиған да жоқ.

— Керек бланкілерді толтырып берем, — деді ол, — Оларды поштадан алсаңыз болады. Мен толтырғаннан кейін тек қол қоясыз.

Оның сөзі нақты, іске жақын естілді. Хэдли де салмақтанып, иығын түзеді. Содан кейін бізге қарап:

— Не қарап тұрсыңдар, арамтамақтар! Тез қимылдаңдар, өңшең… — деп бір сыбап алды да, қайтадан Эндиге бұрылды. — Сен менімен жүресің. Сосын жақсылап тыңдап ал — егер мені алдайтын болсаң, апта аяқталғанша басың душта домалап жатады. Түсіндің бе?

— Иә, түсіндім, — деді Энди жұмсақ сөйлеп.

Әрине, түсінді. Ол көп нәрсені менен де, тіпті осындағы әрқайсымыздан да артық түсінетін.

Сонымен, 1950 жылы фабрика шатырын жауып жатқан екінші жұмыс күнінің соңында тұтқындар бригадасы қолдарында Шоушенк штат түрмесі атынан бір-бір «Black Label» сырасын ұстап, көктемгі күн сәулесінің астында рахаттанып отырды. Бұл сыраны Шоушенктегі ең қытымыр бақылаушының өзі бергізді. Сыра аздап жылы болса да, өмірімде дәл осындай керемет дәм татпаппын. Жайланып отырып, сырамыздан ішіп, күннің қызуын сезіп, тіпті аздап көңілденіп қалдық. Бізге сыра ішіп отырған маймылдарға қарағандай жиіркеніп қараған Хэдлидің көзқарасының өзі біздің рахатымызды бұза алмады. Сыра үзілісі жиырма минутқа созылды. Осы жиырма минутта өзімізді бостандықтағы адамдай сезіндік. Құдды сыра ішіп, өз үйіміздің шатырын жасап жатқандаймыз.

Тек Энди ғана ішпеді. Мен оның алкагольді қалай ішетінін айтқанмын. Ол көлеңкеде жүрелеп, екі қолын тізесінің арасына салбыратып, бізге қарап аздап жымиып отырды. Қызық, қаншама адамның есінде осы қалпында қалды екен. Қызық, Энди Дюфресннің Байрон Хэдлиді бірауыз сөзімен, бір көзқарасымен мысын басқанын шатырдағы қаншама еркек көрді екен. Сол кезде он шақты адам болдық қой деймін. Бірақ 1955 жылға қарай, естіген нәрсеңізге сенер болсаңыз… екі жүздей, тіпті одан көбірек болған екенбіз.

Егер менен «Сен бір адам жайлы айтпақсың ба, әлде бір кесек гриттің айналасына топтасқан маржандар сияқты сол адам жайлы жинаған аңызды айтпақсың ба?» деп сұрар болсаң, онда жауабым осы екеуінің ортасында дер едім. Бар білетінім, Энди Дюфресн маған да, мен осында келгелі танитын адамдардың ешқайсысына да ұқсамайтын. Ол өзімен бірге түрмеге бес жүз доллар алып келді. Тек ол ғана емес, ол иттің баласы, қалай екенін білмеймін, өзінің орны бар екеніне не болмаса соңында бәрібір жеңімпаз болып шығатынына деген сенімін бірге ала кіріпті. Шамасы, ол мына қарғыс атқан сұр қабырғаның ішінде де еркіндікті сезіне алатын шығар. Бұл — оның өзімен бірге алып жүретін ішкі нұры сияқты бір нәрсе. Бір кездері ол осы нұрын өшіріп алды. Бұл да осы хикаяттың бір бөлігі.

7

1950 жылдары бейсболдан Әлем біріншілігі өтіп жатқанда Энди «әпкелерден» құтылған еді. Филадельфиялық «Whiz Kids» командасының қатарынан төрт рет жеңілгені де сол жыл ғой. Стэммас пен Хэдли оны өз қорғауына алды. Егер Энди Дюфресн екеуінің біріне немесе солардың сөзі жүретін басқа күзетшіге дамбалындағы қанды көрсетіп шағымдана қалса, Шоушенктегі барлық «әпке» түні бойы ұйықтай алмай, басы ауырып шығатын. Сөйтіп, олар да аңдап басатын болды. Шатырдағы оқиғадан кейін Энди өз жолымен, «әпкелер» өз жолымен кетті.

Сонымен, Эндидің басқа қызметі басталды. Ол енді Брукси Хатлен деген тіс қаққан кәрі тұтқынның қол астында кітапханада істеді. Хатленнің жоғары білімі болғандықтан оны жиырмасыншы жылдардың соңында кітапханаға қойған-ды. Негізі өзінің мамандығы жануартануға қатысты. Бірақ Шэнк сияқты беделді жерде оқыған тұтқындар некен-саяқ. Сондықтан кезінде қызметке қабылдарда Бруксиді жоқтан тәуір деп таңдай салған сыңайлы.

Джон Калвин Кулидж [17] президент болып тұрғанда покерден жеңіліп, әйелі мен қызын өлтірген Брукси Шоушенкте отыз жылға жуық отырып, 1952 жылы бостандыққа шықты. Әдеттегідей, біздің мейірбан Үкімет оны қоғамға пайдасыз жасында, әбден қартайып, буын-буыны қабынып, шорбуын болған шағында босатты. Үстінде көнетоз поляк костюмі мен ескі француз туфлиін киіп, бір қолында шартты түрде мерзімінен бұрын босату туралы қағазы, екінші қолында «Greyhound» автобусының билеті, түрменің бас қақпасынан шыққан кезде оның жасы алпыс сегізде болатын. Кеткен кезде еңкілдеп жылады — оның бүкіл өмірі де, бүкіл әлемі де Шоушенк болды ғой. Мынау тас қабырғаның арғы жағындағы әлем Брукс үшін он бесінші ғасырдағы ырымшыл теңізшілерге Батыс теңіздері қалай сұмдық көрінсе, тура солай көрінер еді. Түрмеде ол өте маңызды адам болған. Көзі ашық, білімді кітапханашы еді. Әйткенмен енді оның кітапханашы болып орналасуы екіталай, егер Киттери кітапханасына барып жұмыс сұрар болса, оған жұмыс түгілі кітапханаға кіретін оқырман билетін де бермейтіні анық. Бруксиді 1953 жылы Фрипорттағы кедейлерге арналған қарттар үйінде қайтыс болды деп естідім. Мен ойлағаннан алты ай артық өмір сүріпті байғұс шал. Иә, мемлекеттің Брукске қатысты өз жоспары бар екен. Әуелі темір тордың тәртібіне көндіктірді, қапастағы өмірге бейімдеді, кейіннен түрмеге пайдасы жоқ болғанда, қабырғаның арғы жағына бейне қажетсіз заттай лақтыра салды.

Брукс кеткеннен кейін оның орнын Энди басып, кітапханада тапжылмай жиырма үш жыл жұмыс істеді. Ол кітапханаға қажетті заттарды алу үшін Байрон Хэдлиге қолданған ерік күшін пайдаланғанын көрдім. «Reader’s Digest» анықтамалықтары мен «National Geographies» карталары ыбырсып, қуыста шашылып жататын (1922 жылдан бері бояу тимеген, оның үстіне қалай болса солай пайдаланылған шкафтардан скипидар майы саситын) шағын бөлмені Жаңа Англиядағы ең жақсы түрме кітапханасына қалай айналдырғанын көрдім. Ол бәрін біртіндеп істеді. Есіктің жанына ұсыныстар салынатын жәшік қойып, «More Fuk-Boox Pleeze» [18], «Excape in 10 EZ Lesions» [19] сияқты әзілдердің өзін ерекше сабырмен сұрыптап отырды. Ол түрмедегілерге ең қажетті дүниелерді алдыртты. Нью-Йорктің бас кітап клубтарына өтініш білдіріп, хат жазды. Солардың екеуі — «The Literary Guild» және «The Book-of-the-Month Club» клубтары жеңілдік жасап, төмен бағамен өздерінің таңдамалы шығармаларын жіберді. Энди тұтқындардың сабынмен мүсін жасау, ағаш өңдеу, қолдың ептілігі және карта ойындары секілді майда-шүйде қызықтар жайындағы ақпаратқа шөліркеп қалғанын аңғарды. Сол себепті түрмедегілер іздеген тақырыптағы барлық кітапты алдырды. Энди Стенли Гарднер және Луи Л’Амур сияқты әйгілі басылымдарды да ұмыт қалдырған жоқ. Жұмсақ мұқабалы кітаптарды арнайы шкафқа жинап, алып оқыған адам оны бастапқы күйінде қайтара ма, сол жағына мұқият қарады. Соған қарамастан ондай жаңа кітаптар тез тозып, жұлма-жұлмасы шығатын.

1954 жылдың тамызынан бастап Сенатқа өтініш жібере бастады. Ол кезде түрме бастығы Стэммас болатын. Ол Эндиге бойтұмардай сенетін. Көп уақытын кітапханада әр нәрсенің басын шалып, әңгіме айтып өткізетін. Энди екеуі жақсы тіл табысып, ол кейде жақын досы сияқты Эндидің қолын алып, арқасынан қағатын. Әйткенмен Энди Дюфресн ешкімнің бойтұмары болған емес және ешкімді алдаған жоқ.

Стэммас оған бұрын ана жақта банкир болсаң болған шығарсың, бірақ ол кезең келмеске кетті. Енді мына жақта түрменің тіршілігіне жақсылап үйренуің керек дейтін. Ал Огастадағы топырлап жүрген республикашыл-ротариандықтарға келсек, салық төлеушілердің ақшасын түрме мен түзету мекемелеріне жұмсаудың үш түрлі көңілге қонымды жолы болды. Бірінші — қабырға көбірек болуы керек, екінші — темір тор көбірек болуы керек, үшінші — күзетшілердің санын көбейту керек.

— Ал Штат сенаты үшін, — деп түсіндірді Стэммас, — Томастан, Шоушенк, Питтсфилд пен Оңтүстік Портлендтегі тұтқындар — қоғамдағы азғындаған, ең төменгі таптағы жандар. Олардың жағдайы қиын, Құдайақы, сұмдық қиын еді. Бір тілім нанға бес ауыз таласып тұрса, қиын емей немене?

Энди миығынан жымиып қана, Стэммастан «егер гранит блокқа миллион жыл бойы тамшы тама берсе не болар еді?» деп сұрады. Стэммас қарқылдап күліп, Эндидің арқасынан қақты:

— Ойбай-ау, сен миллион жыл өмір сүрмейсің ғой. Бірақ өмір сүрсең мына түріңмен бір жерді тесіп шығарыңа сенемін. Хатыңды жаза бер. Марканың ақшасын төлесең, өзім-ақ поштаға салып тұрайын.

Энди хатын жаза берді. Алайда Стэммас пен Хэдли оның жұмысының нәтижесін көрмей кетті. Кітапхана қоры үшін деп жазылған өтініштер 1960 жылға дейін еш жауапсыз қайтатын да, ақыры Эндиге екі жүз доллардың чегін салып жіберді. Сенат мезі еткен сұраншақтан осылай құтылатын шығармын д