автордың кітабын онлайн тегін оқу Мыстангер. Соңғы тілек
ПАРАСАТ ҮНІ I
Қыз оған таң сәріде келді.
Баяу, үнсіз басқан нәзік бейне елес тәрізді қалқып, бөлмеге көлеңке боп кірді. Жалаң денесін жанаған жамылғының сыбдыры ғана естіледі. Сонда да осы әлсіз сыбдыр мыстангерді оятып жіберді. Бейне бір тып-тынық теңіздің беті мен түбінің екі ортасында, балдыр тілімдері бұлаңдаған тұңғиықта мүлгіп жатқан жерінен суырып алды.
Ол қозғалмады, тіпті міз бақпады. Қыз оған жақынырақ қалқып келіп, жамылғысын тастады да, баяу, именшектеп кереуеттің шетіне тізесін тіреді. Мыстангер оған кірпігінің астынан қарап, сыр бермей жата берді. Қыз абайлап төсекке шығып, оның үстіне мінді де, санымен қысып алды. Ширыққан қолын төсекке тіреп, түймедақ иісі аңқыған шашымен оның бетін сипап өтті. Шапшаң әрі тағатсыздана еңкейді де, омырауының ұшын оның қабағына, бетіне, ерніне тигізді. Мыстангер жымиды да, ақырын, абайлап қыздың иығын құшақтады. Қыз оның құшағынан сытылып қайта көтерілді, сәуле шашқан көмескі сұлбасы таң шапағында бұлыңғыр тартып тұр. Ол орнынан түрегелмек болып еді, қыз санын жеңіл, бірақ нық қимылдата отырып, ақыры оны дегеніне көндірді.
Ол да қимыл-қозғалысымен қызға жауап беріп жатты. Қыз енді оның қолын қайтармады, басын шалқайтып, шашын бір сілкіп жіберді. Терісі салқын әрі ерекше жұмсақ болатын. Қыз оған бетін тақап қараған кезде, оның мойылдай қара, баданадай үлкен жанары құдды бір су перісінің көзіндей болып көрінді.
Ол тербелген бойы түймедақ теңізінің тұңғиығына батып кетті. Тұңғиық буырқанып, гуілдеп, толқи бастады.
МЫСТАНГЕР
I
Кейін бұл кісіні солтүстіктен Арқаншылар қақпасы арқылы келген екен деп айтып жатты. Астындағы атына жүк тиеп, ал өзі оны шаужайынан жетектеп жаяу келген деседі. Күн ұясына еңкейген шақ — арқаншылар мен қайысшылар шеберханаларын жауып, көше қаңырап бос қалған мезгіл. Күн жылы болса да, үстіне қара желбегейін киіп алған ер адам жұрттың назарын аударып үлгерген-ді.
«Ескі Нарақор» қабақханасының [1] алдына келгенде аз-кем аялдап, біраз тың тыңдап тұрды. Қабақхана іші әдеттегідей бұл шақта адамға лық толы болатын.
Әлгі бейтаныс қабақханаға кірмей, жылқысын жетелеген күйі көше бойымен төмен қарай жүріп кетті. Ол жақта «Түлкібас» деген шағын қабақхана бар еді. Адам көп бармайтын оңаша жер. Сондықтан бұл жерді атақ-беделі дүрілдеген, ду-думанға толы «Ескі Нарақор» қабақханасымен салыстыруға да келмейді.
Тұздалған қияр салынған бөшкеге еңкейіп тұрған қабақхана қожайыны бөшкеден басын көтеріп, келген мейманға қадала қарады. Бейтаныс желбегейін шешпеген күйі ләм-мим деместен бар үстелінің алдына қалт тұра қалды.
— Не берейін?
— Сыра, — деді бейтаныс. Дауысы жағымсыз шықты.
Қабақхана қожайыны кенептен тоқылған алжапқышына қолын сүртті де, сырты жемірілген қыш саптыаяқты толтырып сыра құйып берді.
Бейтаныс айтарлықтай қарт кісі емес, дегенмен шашы аппақ қудай болып ағарып кеткен. Желбегейінің ішінен мойны мен иығында баулығы бар, өңі кеткен тері күртеше киген. Желбегейін шешкен кезде арқасына асып алған семсері көрінді. Таңғалатын ештеңесі жоқ — Бижімде барлығы дерлік семсер ұстап жүреді, алайда ешкім де оны садақ немесе қорамсақ сияқты арқасына ілмейтін.
Бейтаныс бірен-саран мейман отырған төр жаққа барған жоқ. Бар үстелінің қасында тұрған күйі ешқайда тапжылмай, қабақхана иесіне сұқтана қарап, саптыаяқтағы сырасынан бір ұрттады. Сосын қожайыннан көз алмай:
— Түнеп шығатын бөлме іздеп жүрмін, — деді.
— Бізде бөлме жоқ, — деді қабақхана иесі қонақтың шаң басқан лас аяқкиіміне көз тастап. — «Ескі Нарақорға» барып сұрап көріңіз.
— Маған осы жерден қажет еді.
— Бізде жоқ. — Қожайын осы кезде бейтаныстың қай жақтан келгенін сөйлеген сөзінен-ақ бірден біліп қойған еді. Ривиядан келген.
— Ақысын төлеймін, — деді бейтаныс екіленіп. Дауысы біртүрлі секем тудырғандай.
Бұл қолайсыз оқиға, негізінен, сол сәтте басталған-ды. Бейтанысқа манадан бері қабағын түйіп қарап отырған шұбарбет дөкір орнынан тұрды да, барға қарай келді. Оның арт жағында екі жолдасы тұр.
— Орын жоқ деді ғой саған, ривиялық қаңғыбас неме, — деді әлгі шұбарбет бейтанысқа жақындап. — Бізге Бижімде сен сияқтылар керек емес. Бұл қалада қадірменді адамдар ғана тұрады!
Бейтаныс саптыаяғын алды да, сәл шегінді. Қабақхана иесіне қараған, бірақ ол басы салбыраған күйі төмен қарап тұрып алды. Ривиялықты арашалау тіпті ойында да болмаған-ды. Ривиялықтарды ешкімнің де жақтырмайтыны белгілі ғой.
— Ривиялықтар — өңшең ұры, — деді шұбарбет. Аузынан сыра мен сарымсақтың жағымсыз иісі мүңкіп, дауысы ызалы шықты. — Естіп тұрсың ба, сілімтік?
— Керең ғой мынауың, құлағы тезекке толып қалған, — деді артта тұрған екеудің біреуі. Екіншісі қарқ-қарқ күлді.
— Төле де, тайып тұр, — деп шұбарбет зекіп қалды.
Бейтаныс оны енді ғана аңғарғандай жанарын тіктеп қарады да:
— Сырамды ішіп алайын, — деді.
— Біз саған көмектесеміз, — деді шұбарбет тісінің арасынан сыздықтатып.
Сөйтіп, ол ривиялықтың қолындағы саптыаяқты қағып түсірді де, бір қолымен оның иығынан шап беріп ұстай алды, ал екінші қолымен бейтаныстың кеудесіне қиғашынан тартылған белдікке бас салды. Артында тұрғандардың біреуі ұрмақшы болып қолын сермей берген, бірақ бейтаныс жалт бұрылды да, шұбарбетті итеріп жіберді. Қынаптан пысылдап суырылған семсер шам сәулесімен шағылысып жарқ ете қалды да, апыр-топыр төбелес басталып кетті. Кенет әлдекімнің жан дауысы шығып айғайлап жіберген, тамақтанып отырғандардың кейбіреуі есікке қарай қаша жөнелді. Дүңк етіп орындық құлап, артынша салдыр-күлдір етіп еденге қыш ыдыстар шашылды. Қабақхана қожайыны ерні дірілдеп, шұбарбет дөкірдің қан жоса тілімделген бетіне қарап қалшиып тұрып қалды. Ол болса бар үстелінің жиегіне саусағымен жармасып, бейне бір құрдымға батып бара жатқандай баяу шөгіп, көзден ғайып бола берді. Қасындағы екі жолдасы да еденде сұлап жатты. Біреуі қимылсыз, ал екіншісі жылдам жайыла бастаған қою қанға аунап, солқылдап жатыр. Құлақты шыңылдата айғайлаған әйелдің жіңішке дауысы ауада жаңғырып тұр. Қалш-қалш етіп дірілдеген қабақхана қожайыны демін бір тартып, лоқсып жіберді.
Бейтаныс қабырғаға шегінді де, еңсесін тіктеп, жып-жинақы, сергек тұра қалды. Қос қолдап ұстаған семсерінің ұшын айналдыра сермей бастады. Ешкім тырп етпеді. Қорқыныш құдды бір бет-жүзіне қатып қалған лай тәрізді тұла бойын құрсап тастаған.
Осы сәтте қабақханаға тарсылдатып үш сақшы кіріп келді. Жақын жерде жүрсе керек — қайыспен қапталған шоқпарлары әрқайсысының қолында дайын тұр екен, әйткенмен қан жоса болып жатқан өліктерді көріп, дереу сала құлаш семсерлерін қынабынан суырып алды. Ривиялық арқасымен қабырғаға жабысқан күйі сол қолымен кездігін шығарды.
— Таста анауыңды! — деп бір сақшы айқай салды, дауысы дірілдеп тұр. — Таста деймін, қанішер неме! Бізбен барасың!
Екінші сақшы жолды бөгеп тұрған үстелді бір тепті де, ривиялықты айналып өтпекші болды.
— Тез, жігіттерді шақыр, Тұлым, — деді ол есікке жақын тұрған біреуіне.
— Қажеті жоқ, — деді бейтаныс семсерін түсіріп. — Өзім барам.
— Әрине барасың, иттің баласы, бірақ жіппен сүйреп апарамыз! — деп айғайлады әлгі дауысы дірілдеген сақшы. — Таста семсерді, әйтпесе басыңды жарам!
Ривиялық бойын жазып, кеудесін тіктеп тұра қалды. Семсерін дереу сол қолына ұстай алды да, оң қолын сақшыларға қарай көтеріп, ауада күрделі бір өрнек сыза бастады. Былғары күртесінің жеңінен шынтағына дейін тігілген ұзын қайырмасына тығыздап жабыстырылған кедір-бұдыр нәл жылт ете қалды.
Сақшылар бірден бет-жүзін қолмен тасалап, шегіне бастады. Кейбір меймандар орнынан атып тұрып, кейбіреуі есікке қарай ұмтылды. Қайтадан әйелдің бажылдап шыңғырған дауысы естілді.
— Өзім барам, — деді бейтаныс тағы да гүрілдеген үнмен. — Қане, үшеуің алға шығыңдар. Қала басшысына апарыңдар. Жолды білмеймін.
— Құп, тақсыр, — деді сақшы басын изеп. Сөйтті де, жан-жағына жалтақтап, есікке қарай беттеді. Қасындағы екеуі артқа шегініп, соңынан ерді. Бейтаныс семсерін қынабына салып, кездікті қонышына тықты да, сақшылардың ізінен жүріп отырды. Олар қабақхана ішіндегі қаз-қатар тізілген үстелдердің жанынан өте бергенде отырған меймандар күртесінің етегімен бет-жүзін жасырып, бүркемелеп алды.
II
Бижімнің билеушісі Велерад иегін қасып, ойланып қалды. Ырымшыл немесе сужүрек адам болмаса да, ақ басты еркекпен бетпе-бет қалу оған ұнап тұрған жоқ еді. Ақыры бір шешімге келгендей:
— Шыға тұрыңдар, — деді ол сақшыларға. — Ал сен отыр. Жоқ, мұнда емес. Қарсы болмасаң, сәл әрегірек.
Бейтаныс нұсқаған орынға жайғасты. Оның енді семсері де, қара желбегейі де жоқ.
— Тыңдап отырмын, — деді Велерад үстелде жатқан ауыр сойылды әрі-бері айналдырып. — Мен Велерадпын, Бижімнің билеушісі боламын. Зынданға алып кетпей тұрғанда бұйымтайыңды айтып қал, қарақшы мырза. Үш адамды өлтірдің, айлаңды асырып арбамақ болдың — жаман емес, тіпті жаман емес. Осындай әрекетің үшін біздің Бижімде бағанға байлайды. Бірақ мен әділ адаммын, алдымен тыңдап аламын. Сөйле.
Ривиялық күртесінің түймесін ағытты да, ешкі терісінен жасалған шиыршық орама қағазды алып шықты.
— Мынаны жолдағы қабақханаларға іліп қойыпсыздар, — деді ол ақырын сөйлеп. — Мұндағы жазылған рас па?
— Өй, — деп міңгірледі Велерад теріге ойып жазылған бітік [2] жазуына қарап. — Бәсе, қалай бірден түсінбедім? Иә, бұл рас. Міне, мұнда қол қойылған ғой: Фолтест патшаның қолы, яғни Темерия, Понтар және Махакамның билеушісі. Демек, бәрі рас. Әйткенмен хабарлама бір бөлек те, заң өз алдына бөлек. Бұл қалада заң мен тәртіпті мен қадағалаймын! Адам өлтіріп, жазадан құтыламын деп ойлама! Ұқтың ба?
Ривиялық басын изеп, түсінгендей белгі берді. Велерад ызалана күрсінді.
— Мыстангердің белгісі өзіңде ме?
Бейтаныс тағы да шекпенінің қойнына қолын сұғып, күміс шынжырлы алқаны алып шықты. Алқаға ілінген дөңгелек мойынтұмар [3] бар екен. Мойынтұмарда аузы ақсиған қасқырдың тұмсығы бейнеленген.
— Атың кім өзі? Кім болса да, мен үшін бәрібір, қызыққанымнан сұрап отырғаным жоқ, әйтеуір, әңгіме болсын дегенім ғой.
— Атым Герәлт.
— Герәлт дейсің бе? Сөйлеген сөзіңе қарағанда, Ривиядан боларсың?
— Ривиялықпын.
— Сонымен, білесің бе, Герәлт… мынаны былай қой, — деп Велерад алақанымен сарт еткізіп ешкінің терісін ұрды. — Бұл — өте күрделі мәселе. Талай адам шешуге тырысып та көрген. Сондықтан, бауырым, бұл саған бір-екі мүсәпірді пышақтай салу емес.
— Білем. Менің жұмысым да сол емес пе, мәртебелі мырза. Қағазда жазылып тұр: сыйақысы үш мың орен [4].
— Үш мың, — деп Велерад ернін шүршитті. — Бұған қоса ханшайымды қалыңдыққа береді деген сыбыс тарап жатыр екен жұрт арасында, бірақ аса мәртебелі Фолтест әлгі қағазда бұл туралы бірауыз жазбаған.
— Ханшайым қызықтырмайды, — деді Герәлт сабырлы үнмен. Алақанын тізесіне қойып, қозғалмай отыр. — Қағазда жазылғаны: үш мың.
— Дүние не боп барады десеңші, — деп күрсінді Велерад. — Дүние құрып барады! Осыдан жиырма жыл бұрын мұндай кәсіп пайда болады дегенді тіпті маскүнемнің сандырағынан да есту мүмкін емес еді. Мыстангер! Аждаһа өлтіруші жиһанкездер! Үй-үйді аралап, өз қызметін ұсынушылар, бір сөзбен айтқанда, айдаһар мен су құбыжықтарының көзін жоятын жүрек жұтқандар! Герәлт? Мыстангерлерге сыра ішуге бола ма, соны айтшы?
— Болады.
Велерад алақанын шарт еткізіп шапалақтады да:
— Сыра әкеліңдер! — деді. — Герәлт, кел, жақынырақ отырсаңшы. Қысылма.
Сыра салқын әрі көбікті екен.
— Заман азып барады, — деп Велерад саптыаяқтағы салқын сырадан асықпай ұрттап отырып әңгімеге кірісті. — Неше түрлі айуандар қаптап кетті. Махакамның тауларын өңшең зұлым күштер мен адам тәрізді сабалақтар жайлап алған. Орманда бұрын қасқыр ұлитын, ал қазір не дейсің ғой, ол жерді елестер кезіп жүр: орман перісі, тоғайшалдар, қасқыр кейпіндегі құбылғыш бейне — бөрі-адамдар, одан қалды обыр не болмаса тағы да басқа айуандар. Ауыл тұрғындарының мазасын алып, су перілері мен албастылар сәби ұрлауды әдетке айналдырды, жүздеген бала жоғалды. Бұрын-соңды ешкім естімеген індеттер шығып жатыр, тіпті төбе шашың тік тұрады. Бұл аз десең, міне, — деп ол әлгі шиыршықталған қағазды түртіп көрсетті. — Сондықтан, Герәлт, сенің қызметіңе сұраныс болып жатқаны таңғалдырмайды.
— Бұл — патшаның хабарламасы, Велерад мырза, — деді Герәлт басын көтеріп. — Егжей-тегжейін білесіз бе?
Велерад қолын қарнына қойып, саусақтарын айқастырды да, орындықтың арқасына шалқайды.
— Егжей-тегжейін дейсің бе? Білем, әрине. Өз көзіммен көрдім демеймін, бірақ сенімді адамдар айтты.
— Маған керегі де сол.
— Қоймаймын дейсің ғой. Қалауың болсын. Мәселе былай… — деп Велерад сырасын ұрттады да, дауысын ақырын бәсеңдете сөйледі. — Рақымшыл патшамыз Фолтест ертеректе ханзада кезінде, әкесі Меделдің тұсында өзінің неге қабілетті екенін толығымен көрсеткен еді. Ал ол көп нәрсеге қабілетті болатын. Уақыт өте келе басылатын шығар деп үміттенгенбіз, алайда әкесі қайтыс болғаннан кейін таққа отырған Фолтест көп ұзамай-ақ бұрынғысынан да асып түсті. Бәріміз аң-таң болып, аузымыз аңқиып қала бердік. Қысқаша айтсам, туған қарындасы Адданың етегін көтеріп, қыз одан жүкті болды. Кішкентай Адда екеуі әрқашан бір-біріне қамқор болатын, екеуінің қарым-қатынасына ешкім күдіктенбеген-ді, әрине, патшайымды есепке алмағанда… Қысқасы, бір күні Адданың қарны шығып, жүкті екенін бір-ақ білдік. Ал Фолтест болса үйлену туралы әңгіме қозғай бастаған. Туған қарындасына! Герәлт, түсініп тұрсың ба? Осылайша, жағдай әбден күрделеніп кетті, қырсыққанда, Жаңакенттегі [5] Визимир патша да өзінің қызы Дәлканы Фолтестке күйеуге бермек боп елшілерін жіберген. Біз болсақ елшілерді ұрып-соғып, қуып жібермек болған Фолтесттің аяқ-қолынан ұстап, қырғынды әрең тоқтаттық. Әйтеуір, бір пәледен аман қалдық, әйтпесе Визимир патша намыстанып, барлығымыздың ішек-қарнымызды ақтарып тастар еді. Сөйтіп, Адданың көмегімен жүгенсіз ағасын ақылға салып, үйленуді кейін қоя тұрсын деп көндірдік. Одан соң Адданың айы, күні жақындап, ақырында ол босанды. Ал енді тыңда, өйткені нағыз бәлекет сол кезде басталды. Әлгі дүниеге келген сәбиді көп адамға көрсете қоймаған, алайда босандырған әйелдердің бірі мұнараның терезесінен секіріп өлді, тағы біреуінің есі ауысып кетті. Соған қарағанда, менің ойымша, Адданың босанған сәбиі ұсқынсыз құбыжық болған-ау. Өзі қыз бала екен. Бірден шетінеп кетіпті, тіпті кіндігін кесуге де ешкім асықпаған сияқты. Ал Адда байғұс, бақытына орай, босанған бойда қайтыс боп кетті. Сосын, бауырым, Фолтест тағы бір ақымақтық жасады. Нәрестені өртеп жібергені немесе айдалаға көміп тастағаны дұрыс болар еді, бірақ ол олай еткен жоқ, оның орнына не істеді дейсің ғой, табытқа салып, сарайдың жертөлесіне жерледі.
— Мұны қазір айтқаннан не пайда. — Герәлт басын көтерді. — Не болса да, данагөйлердің бірін шақыруы керек еді.
— Қалпағына жұлдыздың суретін салып алған алаяқтарды айтып отырсың ба? Әрине, он шақтысы жетіп келді, бірақ олар келгенде табыттың ішінде не бәле жатқаны, ол бәленің түнде сыртқа шығатыны да әмбеге аян болып қойған еді. Сыртқа шығады дегенде, әрине, бірден шыға қойған жоқ. Жерлеген соң алғашқы жеті жыл тыныш болды. Сөйтіп, бір күні түн ортасында, ай толған кез еді, сарай іші айқай-шу, абыр-дабыр болды да кетті! Сонымен, не керек, өзің де білесің, патша хабарламасын оқыдың, баяғы сәби қазір өскен. Тісі ақсиып, нағыз жалмауыздың өзі болыпты. Оның қолынан мерт болғандардың мәйітін көрсең ғой. Егер менің көргенімді көрсең, Бижімді алыстан айналып өтер едің.
Герәлт үн қатпады.
— Содан Фолтест осында бір топ дуагерді шақырып алды. Олар өзара айғайласып, керісіп, бір-біріне асатаяқтарын ала жөнелді. Несіне ұстап жүр десеңші әлгі таяқтарын, біреу итін айтақтатса, солардан қорғануға ғана жарайды. Иттерден жиі қашатын сияқты өздері. Егер дуагерлер туралы пікірің басқа болса, кешірім сұраймын, Герәлт. Сендер оларға өзгеше қарайсыңдар деп ойлаймын, бірақ мен үшін олар — жатыпішер есуастар. Сендерге, мыстангерлерге, жұрт көбірек сенеді. Сендер, ең болмағанда, қалай айтсам екен, нақты жұмыс істейсіңдер ғой.
Герәлт ләм деген жоқ, тек жымиып қана қойды.
— Содан не болды дейсің ғой, — деген Велерад қолындағы саптыаяққа үңіліп, өзіне және ривиялыққа қайтадан толтырып сыра құйды. — Дегенмен кейбір жадыгерлердің [6] кеңесіне құлақ асуға болады. Сонымен, біреуі табытты сараймен қоса өртеп жіберейік деген ұсыныс айтты. Екіншісі кетпенмен басын шабу керек десе, қалғандары жалмауыздың денесінің әр жеріне көктеректен жасалған қазық қадау керек деген болжамдарын айтысты. Әрине, мұны күндіз істеген дұрыс деді бірауыздан. Өйткені жалмауыз түнгі жынойнақтан сілесі қата шаршап келіп, табытында ұйықтап жатқан кезін пайдалану керек. Келесі біреуі жалмауызды қайтадан Фолтесттің қызына айналдырып, сүп-сүйкімді періште қылуға болады деп білгішсінді. Осыны айтқан ақымақ — тақыр басына дуагерлердің қалпағын киген бүкір дәруіш: «Мұның бәрі арбаудың кесірінен, сондықтан сиқырдың күшін жоюға болады», — деп жар салды. Ол үшін жертөледе түнеп шығу қажет, сонда бәрі қалпына келмек. Содан не керек, Герәлт, әлгі ақымақ сонда түнеймін деп сарайдың жертөлесіне түсті. Қалай ойлайсың, ол жерден аман шықты ма? Жоқ, әрине. Өзің түсінгендей, байғұстың қалпағы мен таяғы ғана табылған. Бірақ Фолтест әлгі ақымақтың ұсынысына иттің құйрығына жабысқан тікендей қадалып алды емес пе. Жалмауызды өлтіруге тыйым салып, патшалықтың түкпір-түкпірінен алаяқтарды шақыртып, жалмауызды ханшайым кейпіне қайтармақ болды. Шақырғаны — өңшең бейшара тобыр! Қайдағы бір көк мылжың қатындар мен үсті-басы кір-қожалақ, биттеп, құрттап кеткен, ақсақ-тоқсақ біреулер. Тіпті байғұстардың ұсқынын көріп аяйсың. Сөйтіп, әлгі бақсы-балгерлер қолына табақ пен тостаған алып, сиқыр жасауға кірісті. Рас, кейбір алаяқтарды Фолтест кеңес мүшелерінің көмегінсіз-ақ бірден әшкереледі. Басқаларына ескерту болсын деп бірнешеуін шарбаққа асып та қойды, бірақ ол жеткіліксіз еді. Маған ерік берсе, дуакештердің барлығын асып тастар едім. Әрине, алаяқтардың дуасына тоқтау қайда, керісінше, ол кезде жалмауыздың да кесірлігі шектен шығып кеткен-ді. Оның жасаған сұмдықтарын айтпай-ақ қояйын. Ақырында Фолтест сарайдан көшіп кетті. Сөйтіп, сарайда ешкім қалмады.
Велерад әңгімесін үзіп, сырасынан ұрттады. Мыстангер үнсіз отыр.
— Осылай жалғасып келе жатқанына алты жыл болды, ал елді жалмаған жалмауыз осыдан он төрт жыл бұрын дүниеге келген. Әйткенмен қазіргі уақытта бұдан да басқа қиындықтар жетерлік. Жаңакенттегі Визимирмен қақтығысып қалдық. Арамызда маңызды түйткіл туындады. Ешқандай да қалыңдық немесе туыстық мәселе емес, шекарадағы бағаналарды жылжыту жөніндегі келіспеушілік еді. Айтпақшы, Фолтест қайтадан үйлену туралы сөз қозғап жүр. Көрші елдердегі қалыңдық болуға лайықты қыздардың суретін бұрынғыдай бірден қоқысқа лақтырмай, көз тоқтатып қарайтын болған. Бірақ анда-санда бұрынғы ауруы ұстап қалатыны бар, ондай кезде жан-жаққа атшабарларын жөнелтіп, жаңадан дуагерлер іздестіреді. Енді, міне, үш мың орен сыйақы қойғаны да сол. Осыған сеніп, небір есуастар мен ел кезген рыцарьлар ағылды. Тіпті арасында қойшы бала да бар. Өзі бір осы аймаққа танымал нәгөй еді, жатқан жері жайлы болсын. Ал жалмауызың мыңқ етер емес. Ара-тұра біреу-міреуді қылғытып қойғаны болмаса, тіпті оған үйреніп те қалғандаймыз. Ал сиқырды жоямыз деп келген аңғал батырлар жалмауызға жем болып жатыр. Ол тіпті табытынан алыстамай-ақ қарнын тойдырып, сарайдан шықпай жата беретін болған. Фолтест болса жаңа сарай соғып алды.
— Алты жыл дейсің бе? — Герәлт басын көтерді. — Алты жыл бойы бұл шаруаны ешкім шеше алмаған ба?
— Солай болып тұр. — Велерад Герәлтке сұқтана қарады. — Шешілетін шаруа емес, тек шыдау керек. Сүйікті де мархабатты билеушіміз Фолтест болса әлі күнге дейін жолайрыққа үндеулер мен жарлықтарын ілуге бұйрық беріп келеді. Ілгеннен не пайда, қызығушылар азайып барады. Әйтсе де өткен жолы біреуі келген, бірақ үш мың оренді алдын ала беріңдер деп талап қойды. Содан не істеді дейсің ғой, әлгі ақымақты қапқа салып, көлге лақтырып жіберді.
— Иә, ара-тұра ондай алаяқтар да кездеседі.
— Ара-тұра кездеспек түгіл, тіпті қаптап жүр, — деді Велерад мыстангерден көз алмаған күйі оны қостап. — Сондықтан егер сарайға баратын болсаң, ақшасын алдын ала сұрама.
— Әрине, барам…
— Жарайды, өзің білесің. Бірақ менің кеңесімді ұмытпа. Ал сыйақыға келетін болсақ, жұрт соңғы кезде оның екінші бөлігі туралы өсек таратып жүр. Яғни қалыңдыққа ханшайымды беру туралы алыпқашпа әңгімені айтамын. Мұны кім ойлап тапқанын білмеймін, бірақ жалмауыздың түрі расымен жұрт айтып жүргендей болса, онда күлетін жағдай емес. Әйтсе де патша отбасымен туыс болу туралы қауесетті ести сала, бас-көз демей, сарайға қарай жүгіре жөнелген ақымақтар көбейді. Алды-артын ойламай, сондай дүрмекке ергендердің ішінде етікшінің ессіз екі шәкірті де болған. Шырағым, Гереке, осы етікші байғұстар неге сонша ақымақ болады екен?
— Білмеймін, — деді Герәлт. — Ал мыстангерлер келді ме, мәртебелі билеуші?
— Әрине, келді. Онсыз бола ма?! Бір емес, бірнешеуі келген. Бірақ оларға жалмауызды өлтірмеңдер, тек сиқырдың күшін жою керек деген талап қойды. Оны естіген мыстангерлер иығын қиқаң еткізіп, бұрылып кете берді. Сондықтан мыстангерлерге деген құрметім арта түсті. Бірақ кейін жастау біреуі келді, ныспысы есімде жоқ. Ол енді барынша тырысты.
— Содан?
— Аузы ақсиған ханшайым оның ішек-қарнын біраз жерге дейін тарқатып тастады.
Герәлт басын шайқады.
— Басқалар болды ма?
— Тағы біреуі болған…
Велерад сәл үнсіз отырды. Герәлт оны асықтырмады.
— Иә, — деп ақыры жалғастырды Велерад. — Тағы біреуі болған. Әу баста Фолтест оған, егер жалмауызды өлтіріп қойса, өзін дарға асып тастайтынын айтып ескерткен-ді. Мұны естіген соң әлгі мырс етті де, заттарын жинастыра бастады. Бірақ сосын…
Велерад тағы да дауысын бәсеңдетіп, үстелге еңкейіп, сыбырлап сөйледі:
— Сосын тапсырманы қабылдады. Бірақ… мынандай мәселе болған еді, Гереке, біздің Бижімдегі билік басында отырған кейбір ақылды адамдар, тіпті аса жоғары лауазымдағы мәртебелі шенділер десем, артық айтқаным емес, міне, соларды бұл жағдай әбден мезі етсе керек. Сондықтан бұл кісілер әлгі мыстангермен жасырын сөйлесіп, анау-мынау арбауға уақыт жұмсамай-ақ, жалмауызды сылқ еткізсін деп тапсырыпты. Ал патшаға: «Ойбай, ханшайымға сиқыр әсер етпей қалды, қызыңыз баспалдақтан құлап кетті, сөйтіп, оқыс жағдай болды», — дей салсын деген екен. Патша, әрине, қаһарына мініп, айқай-шу шығарады да, ақыр соңында сыйақыдан бір тиын да бермейді. Осыны білген сұмпайы мыстангер айтқанға көнбей, жалмауызға өздерің-ақ тегін бара беріңдер депті. Содан, не керек… Ақылды адамдар әлгі мыстангерге ақша жинап бермек болады. Сөйтіп, онымен біраз саудаласқан… Бірақ бұдан да ештеңе шықпады.
Герәлт әңгімеге қызығушылық танытқандай қасын көтерді.
— Ештеңе шықпады деп тұрмын ғой, — деді Велерад. — Мыстангер сол түні бірден жалмауызға барған жоқ. Әрі-бері сенделіп жүрді де, алдымен оны аңдып көрмек болды. Сөйтіп, әр жерге бір тығылып, төңіректі айналып біраз жүрді. Сосын құбыжықты өз көзімен көрген болса керек. Сірә, біреуді опырып жатқан сәтіне дәл түскен сияқты, өйткені жалмауыз табытынан жай серуендеу үшін шықпайды ғой. Мыстангер оны көрген соң, сол түні-ақ қоштаспастан табанын жалтыратты.
Герәлт езу тартып, сәл жымиғандай болды.
— Ақылды адамдардың ақшасы орнында шығар? Мыстангерлер ешқашан алдын ала ақша сұрамайды.
— Иә, — деді Велерад, — әрине, орнында.
— Қанша төлемек болған дейді ел арасында?
Велерад жымиды:
— Сегіз жүз дейді біреулер…
Герәлт басын шайқады.
— Тағы біреулер мың деседі, — деп күңк етті Велерад.
— Әдетте, өсек-аяңда әсірелеп айтатынын ескерсек, аздау екен. Патшаның өзі үш мың деп отыр емес пе.
— Қалыңдықты да қосып қой, — деп кекетті Велерад. — Не деп кеттік өзі? Үш мыңды түгел ала алмайтының анық қой.
— Неге ала алмаймын?
Велерад үстелді қолымен бір қойды.
— Герәлт, мыстангерлер туралы пікірімді бұзба! Бұл бәлекеттің пайда болғанына алты жылдан асты! Жалмауыз жыл сайын елуге жуық адамды жейді, қазір құрбандары азайды, өйткені жұрт сарай маңынан көшіп жатыр. Жоқ, бауырым, мен сиқырға сенемін, осы жасыма дейін небір сұмдықты көрдім, сондықтан дуагерлер мен мыстангерлердің қабілетіне сенемін, әрине, белгілі бір шегіне дейін ғана. Бірақ сиқырды жою деген — сандырақ, жападан-жалғыз өмір сүріп, ақыл-есінен адасқан бүкір шалдың ойлап тапқан сандырағы. Оған ешкім сенбейді, әлбетте, Фолтесттен басқасы. Жо-о-оқ, Герәлт! Адда өзінің туған бауырымен төсектес болып, жалмауызды дүниеге әкелді, міне, шындық қайда жатыр. Сондықтан бұған ешқандай сиқыр көмектеспейді. Жалмауыз адамдарды опырып жатыр, кәдімгідей… жалмауыз сияқты, сондықтан оны өлтіру керек, иә, дұрысы — көзін құрту. Бір мысал айтайын, осыдан екі жыл бұрын Махакамда шалғайдағы ауылдардың бірінде халық талтүсте өрістегі малынан айырылып қалды. Тып-тыныш жайылып жүрген малды айдаһар жеп кететін. Сөйтіп, әлгі ауылдың шаруалары жиналып, қолдарына ілінген құрал-саймандарын алып, айдаһарға тап берді. Шұңқырда жатқан жерінен айдаһарды қайла, сойылдарымен сойып салған шаруалар тіпті бұл әрекетін ерлік деп те санамады. Сонда қайсыбіреуі осыған мақтанды дейсің бе? Ал біз болсақ Бижімде бір ғажайыпты күтіп, әр айда ай толған сайын есікті қабат-қабат құлыптап, іштен тас бекітіп аламыз, одан қалса, қылмыскерлерді сарай алдындағы бағанаға байлап, жалмауызға өз қолымызбен жем қыламыз да, табытына қайтып оралады деп үміттеніп отырамыз.
— Жақсы әдіс екен, — деп күлді мыстангер. — Қылмыс азайды ма?
— Қайдағы.
— Жаңа сарайға жету үшін қай жаққа жүруім керек?
— Өзім шығарып салам сені. Иә, сонымен, ақылды адамдардың ұсынысы туралы не ойлайсың?
— Велерад мырза, — деді Герәлт. — Асығудың не қажеті бар? Менің ниетіме қарамастан, жұмыс барысында, шынында да, оқыс жағдай боп қалуы мүмкін ғой. Ондай жағдайда ақылды мырзалар мені патша қаһарынан құтқаруды ойлап, қауесетте айтылған мың бес жүз оренді әзірлей бастағаны жөн.
— Мың орен дегенмін негізі…
— Қоя қойыңыз, Велерад мырза, — деді мыстангер нық сөйлеп. — Мың орен беретін болып келіскен адамыңыз жалмауыздың түрінен-ақ шошып, тіпті саудаласпай тайып тұрған. Демек, тәуекел құны мыңнан жоғары. Тіпті одан асып түспесе. Ондай жағдайда, әрине, ескертіп, қоштасып кетемін.
Велерад желкесін қасыды.
— Герәлт, мың екі жүз болсын?
— Жо-о-оқ, Велерад мырза. Бұл — оңай шаруа емес. Патша үш мың береді, яғни сиқырдың күшін жою кей кезде өлтіргеннен де оңай болады. Сайып келгенде, егер бұл оңай жұмыс болса, менен бұрын келгендер, тым болмаса біреуі, неге жалмауызды өлтірмеді? Олар сонда өз еркімен, патшадан қорыққанынан жалмауызға жем болды деп ойлайсыз ба?
— Жақсы, бауырым. — Велерад мұңайып, басын изеді. — Келістік. Бірақ патшаға әлгі… оқыс жағдай болып қалуы мүмкін екенін… сол жағдай туралы тіс жарма. Шын көңіліммен кеңес беріп тұрмын.
III
Фолтест арықша келген, жұқалтаң, өң-жүзі сымбатты еркек болатын, тіпті өзі тым келбетті еді. Жасы әлі қырыққа да толмаған болар деп түйді мыстангер. Патша аяғын алауошаққа қарай созып, қара ағаштан ойып жасалған таққа жайғаcыпты. Жанында ошақ отына жылынып екі ит жатыр. Қасында үлкен сандық тұр, оның үстінде егде жастағы, еңгезердей сақалды кісі отыр. Патшаның арт жағында үстіне қымбат киім киіп, үлде мен бүлдеге оранған тәкаппар жүзді тағы бір адам тұрды. Өзі — нағыз шонжар.
Велерадтың сөзін тыңдап болғаннан кейін аз-кем үнсіз отырған патша:
— Ривиялық мыстангер дейсің бе? — деді.
— Иә, тақсыр, — деп Герәлт басын иді.
— Шашың неден ағарып кеткен? Сиқырдан ба? Кәрі дейтіндей соншалықты қартайып тұрмағаныңды байқап тұрмын. Жә, әзіл ғой, жауап бермей-ақ қой. Түр-сипатыңа қарағанда, әйтеуір, тәжірибең бар сияқты ғой?
— Иә, тақсыр.
— Қуана-қуана тыңдар едім.
Герәлт басын одан бетер иді.
— Білесіз ғой, тақсыр, біздің қағидатымыз бойынша, жұмысымыз туралы айтуға болмайды.
— Ыңғайлы қағидат екен, мыстангер мырза, өте ыңғайлы. Әйткенмен, мысалы, жалпылай айтсақ, орманшылармен [7] қақтығысып көрген бе едің?
— Иә.
— Қансорғыштар немесе сөрелдер… [8]
— Иә.
Фолтест кідіріп қалды.
— Жалмауыздар ше?
Герәлт басын көтеріп, патшаға қарады.
— Иә, олар да болған.
Фолтест ұялғанынан жанарын тайдырып әкетті.
— Велерад! — деді сосын.
— Тыңдап тұрмын, тақсыр!
— Оған мәселенің мән-жайын айттың ба?
— Иә, тақсыр. Ол ханшайымды сиқырдан айықтыруға болады деді.
— Оны білемін. Бірақ мәселе соны қалай жүзеге асырасыз, сонда, мыстангер мырза? Е-е-е, әлгі қағидатыңыз бар екен ғой. Жарайды. Дегенмен аз ғана ескерту айта кетейін, бұл жерде бірнеше мыстангер болған. Велерад, айтып па едің оған? Жарайды. Бір білетінім, сендер сиқырды жоймайсыңдар, тек өлтірумен ғана айналысасыңдар. Бірақ бұл тапсырмада өлтіру деген болмайды. Егер менің қызымның басынан бір тал шашы түссе, өзіңнің басыңнан айырыласың. Осымен сөз тамам. Острит пен Сегелин мырза, сіздер осында қалып, оған қажет мәліметтің бәрін айтыңыздар. Мыстангерлердің әйтеуір сұрағы таусылмайды. Тамағын да беріңіз, сарайда қона берсін. Қабақханаларда сенделіп жүргені жарамас.
Осылай деп патша орнынан тұрды да, ысқырып иттерін қасына шақырып алды, сөйтіп, еденге төселген сабанды жан-жаққа аяғымен шашырата басып, есікке қарай бет алды. Есікке жеткенде бұрылып артына қарап:
— Қолыңнан келсе, мыстангер, сыйақы саған бұйырады. Өзіңді жақсы қырыңнан көрсетсең, тағы бір нәрсе қосып беруім де мүмкін. Әрине, «Патша ханшайымды береді екен» деген әңгіменің бәрі өтірік. Өзім жөнді танымайтын, керек десеңіз, бірінші рет көріп тұрған бейтаныс біреуге қызымды бере салмайтын шығармын, — деді.
— Жоқ, тақсыр, тіпті ондай ойым да жоқ.
— Жақсы. Бұл сіздің ақымақ емес екеніңізді білдіреді.
Фолтест есікті жауып шығып кетті. Осыған дейін түрегеп тұрған Велерад пен шонжар бірден үстел басына жайғасып алды. Велерад патшаның саптыаяғындағы жартылай ішілген сусынды тауысып ішті де, босаған құмыраның ішіне қарап қарғыс айтты. Патшаның тағына отырып алған Острит мыстангерге сұқтана қарап, ойып жасалған шынтақ тірегішті алақанымен сипап отыр. Сақалды Сегелин Герәлтке басын изеді.
— Отырыңыз, мыстангер мырза, отырыңыз. Қазір кешкі ас келеді. Сонымен, қандай сұрағыңыз бар? Велерад мырза сізге бәрін айтқан болар. Мен оны білем ғой, сізге мән-жайды… иә… мейлінше асыра баяндап бергеніне күмәнім жоқ.
— Бірнеше сұрағым бар.
— Сұрай беріңіз.
— Велерад мырза айтқан еді, жалмауыз пайда болғаннан кейін патша біраз данышпан, ғұламаларды шақырыпты…
— Иә, ол рас. Бірақ «жалмауыз» деп айтпаңыз, «ханшайым» деңіз. Патшаның көзінше мұндай жаңсақ сөзден аулақ болған жөн, зардабынан да аулақ боласыз.
— Әлгі данышпандардың арасында танымал біреулер болмады ма? Атақты дейтіндей?
— Ондайлар сол кезде де, кейін де болған. Аттарын ұмытып тұрмын. Острит мырза, сіз не дейсіз?
— Есімде жоқ, — деді шонжар. — Бірақ кейбіреулерінің даңқы мен мәртебесін халық мойындағанын білемін. Жұрт олар жайлы көп айтатын.
— Сиқырды жою мүмкін дегенге олардың пікірі бірдей болды ма?
— Олар ауызбіршіліктен алыс болған, — деп күлді Сегелин. — Тіпті кез келген мәселе бойынша бір келісімге келе алмады. Әрине, сиқырды жою туралы түрлі пікірлер айтылды. Сиқыр қабілетін мүлдем қажет етпейтін қарапайым әдіс деген. Менің түсінуімше, күн батқаннан таң сәріде әтеш үш рет шақырғанға дейін жер астындағы табыттың қасында түнеп шығу керек. Сиқырдың күшін жою үшін сол жеткілікті деседі.
— Иә, бұдан оңай болуы мүмкін емес, — деп мырс етті Велерад.
— Әлгі… ханшайымның қандай екенін білгім келеді. Маған оның түрін сипаттап бере аласыз ба?
Велерад отырған орнынан атып тұрды.
— Ханшайымның түрі кәдімгі жалмауыз сияқты! — деп жекіп қалды. — Нағыз мыстанның өзі! Қарғыс атқан мыстанның, жоғары мәртебелі ханшайымның бойы бір құлаш [9], дене бітімі сыраның бөшкесі тәрізді, екі құлағына дейін ақсиған аузында қанжар сияқты тістері жалтырап тұрады, жирен шашты, ал көзі қып-қызыл. Тырнағы сілеусіннің тырнағындай өсіп кеткен, қолын жерге дейін салбыратып жүреді! Қалайша біз оның суретін одақтас патшалықтарға әлі күнге дейін жібермей жүрміз?! Әдірең қалғыр, ханшайым он төрт жасқа толған, әлдебір ханзадаға күйеуге шығатын уақыты болды!
— Сабыр ет, мырза, — деп Острит қабағын шытты да, жалтақтап есік жаққа қарап қойды. Сегелин миығынан мырс етті.
— Әсіре көркем болса да, дәл сипаттама. Сізге керегі де осы емес пе, мыстангер мырза? Велерад тек екі нәрсені айтуды ұмытып кетті: ханшайым керемет шапшаң қозғалады және дене бітіміне қарамастан күші көп. Ал он төрт жаста дегені рас. Егер бұл маңызды болса.
— Маңызды, — деді мыстангер. — Ол адамдарға тек ай толғанда шабуыл жасай ма?
— Иә, — деп жауап берді Сегелин. — Егер ескі сарайдың қабырғасынан тыс жерде болса... Ал сарай ішінде адамдарға айдың кезеңіне қарамастан шабуылдай беретін. Бірақ сарайдан тек ай толғанда шығады, оның өзінде әрқашан емес.
— Күндіз шабуылдаған жағдай мүлде болмады ма?
— Жоқ. Күндіз болмаған.
— Ол құрбандарын ылғи жеп қоя ма?
Велерад сабанға қақырынып түкіріп жіберді.
— Түһ, Герәлт, қазір кешкі асқа барамыз ғой. Түһ! Жейді, кеміреді, қалдырып кетеді, әйтеуір, әртүрліні істейді, шамасы, көңіл күйіне байланысты болар. Мәселен, бір адамның басын ғана жұлып алған-ды, бірнешеуінің ішек-қарнын ақтарып тастаған, ал басқаларын тұтас жеп қойған кезі де болды, енді бірін шайнап тастады дегендей… Шешесін ұрайын…
— Байқап сөйле, Велерад, — деп сыбырлады Острит. — Жалмауыз туралы қалағаныңды айта бер, бірақ менің көзімше Аддаға тіл тигізбе, өйткені патшаның көзінше бұлай сөйлеуге батпайсың!
— Жалмауыздың шабуылынан аман қалған біреу бар ма? — деп сұрады мыстангер шонжардың ызаланғанын байқамағандай боп.
Сегелин мен Острит бір-біріне қарады.
— Иә, — деді сақалды. — Басында, осыдан алты жыл бұрын ол қабірдің жанында күзетте тұрған екі сарбазға шабуыл жасады. Біреуі қашып үлгерді.
— Одан кейін, — деді Велерад, — тағы біреуі болды… қала шетіндегі диірменшіге де шабуыл жасады ғой. Есіңізде ме?
IV
Диірменшіні келесі күні кешке мыстангер орналасқан қарауыл үйіндегі бөлмеге шақырып әкелді. Оны үстінде ұзын шекпені бар, басына күләпарасын бастыра киген сарбаз ертіп келді.
Әңгімеден әлдеқандай нәтиже шыға қоймады. Диірменші қатты шошып қалған екен, күңкілдеп, кекештеніп, әрең сөйледі. Мыстангер оның тыртықтарына қарап, әлдеқайда көп нәрсе ұққандай болды: жалмауыздың жақ сүйегі орасан кең және тістері расымен өткір екен. Жоғарғы төрт азу тісі өте ұзын — екі шетінде екеуден орналасқан. Тырнақтары жолбарыстікінен де өткір болуы мүмкін, бірақ ілмек тәрізді емес. Дәл осы себепті диірменші қашып құтылған.
Диірменшіні біраз тергеп, ханшайым туралы ақпаратқа қанығып, өз зерттеуін аяқтаған Герәлт диірменші мен сарбазға басын изеп: «Бара берсін», — деді. Сарбаз диірменшіні итеріп есіктен шығарып жіберді де, басындағы күләпарасын шешті. Бұл Фолтесттің өзі болып шықты.
Патшаны көріп, бірден орнынан тұрмақ болған мыстангерге ол:
— Жә, тұрмай-ақ қой, — деді. — Бұл — бейресми кездесу. Қалай, жауабына ризасың ба? Бірдеңе біле алдың ба? Таңертең сарайға барғаныңды естідім.
— Иә, тақсыр.
— Іске қашан кірісесің?
— Айдың толуына әлі төрт күн бар. Содан кейін.
— Алдымен оны көріп алғың келе ме?
— Қажеті болмас. Әйткенмен… тамаққа тойып алғаннан кейін… ханшайымның… шапшаңдығы төмендейді.
— Жә, мыстангер, жалмауыз десеңші, жалмауыз дей бер. Өз арамызда дипломатиялық сөздеріңнің қажеті шамалы. Жалмауыз енді ғана ханшайым болады. Негізі, дәл осы мәселені талқылауға келген едім. Бейресми, қысқа әрі нақты жауап бер: бола ма, болмай ма? Тек қағидаттарыңды сылтау қылма.
Герәлт маңдайын сипады.
— Сиқырды жоюға болатыны рас, тақсыр. Қателеспесем, ол үшін шынымен де сарайда түнеп шығу керек. Әтештің үшінші шақыруына дейін жалмауызды табытқа кіргізбей, сыртында ұстаса, сиқыр жойылады. Әдетте, жалмауыздарды осылай жеңеді.
— Оп-оңай сияқты ғой?
— Бұл оңай емес, тақсыр. Біріншіден, түннен аман шығу керек. Екіншіден, қалыпты жағдайдан ауытқу болуы мүмкін. Мысалы, бір түн емес, қатарынан үш түн. Оған қоса оқыс бірдеңе боп қалса… яғни үмітсіз жағдайлар.
— Сол ғой, — деп Фолтест бетін тыржитты. — Еститінім сол: құбыжықты өлтіріңіз, өйткені мұның емі жоқ! Сенімен сөйлесіп, алдын ала келісіп алғандарына сенімдімін, мыстангер. Иә, солай ғой? «Жалмауызбен арпалыспай-ақ, оны бірден өлтіріп таста, ал патшаға басқа амал болмады деп айта сал. Патша төлемесе, біз төлейміз». Әрине, өте ыңғайлы тәсіл. Бағасы да арзан. Өйткені патша мыстангердің басын шап десе, саған беретін алтыны қалталарында қалады.
— Патша міндетті түрде мыстангердің басын шабуға бұйрық бере ме? — деп Герәлт қабағын шытты.
Фолтест ривиялықтың көзіне ұзақ қарап тұрды да:
— Патша ол жағын әлі нақты білмейді, — деді ақыры. — Алайда мыстангер мұндай жағдайдың орын алуы ықтимал екенін ескеруі керек.
Герәлт үнсіз ойланып қалды.
— Мен қолымнан келгеннің бәрін жасағым келеді, — деді ол сәлден соң. — Бірақ жағдай мүлде қиын боп кетсе, аман қалу үшін күресемін. Сіз де, тақсыр, мұндай ықтималдықты ескеруіңіз керек болады.
Фолтест түрегелді.
— Сен мені түсінбедің. Мәселе онда емес. Маған ұнаса да, ұнамаса да, жағдайың қиындап, басыңа қауіп төнсе, оны өлтіретінің анық. Әйтпесе ол сені өлтіріп тастайды, оған күмәнім жоқ. Арамызда қалсын: өз-өзін қорғау үшін жалмауызды өлтірген адамды жазаламас едім. Бірақ оны құтқаруға мүмкіндігі бола тұра, соны пайдаланбай, себепсіз өлтіре салуға жол бермеймін. Ескі сарайды өртеп жібермекші болғандар бар, оған садақ атып, шұңқыр қазды, қақпан мен тұзақ та қойған. Ақыры бірнешеуін дарға астым, содан кейін ғана жұрт тынышталды. Бірақ мәселе онда емес. Тыңда, мыстангер!
— Тыңдап отырмын.
— Егер дұрыс түсінсем, әтеш үшінші рет шақырғаннан кейін жалмауыз болмайды. Оның орнына кім болады?
— Егер бәрі дұрыс болса, он төрт жасар қыз болады.
— Көзі қып-қызыл ма? Тістері қолтырауындікіндей?
— Кәдімгі қыз. Бірақ…
— Иә?
— Тәні ғана қыздікі.
— Ал керек болса. Ақыл-есі ше? Күн сайын таңғы асқа жас қыздың сан етін кеміріп, бір шелек қан іше ме?
— Жоқ. Ақыл-есі туралы… айту қиын. Нақты білмеймін, бірақ үш-төрт жасар баланың деңгейінде болуы мүмкін. Оған біраз уақыт бойы қамқорлық қажет болады.
— Ол түсінікті. Мыстангер?
— Иә?
— Бұл… қайталануы мүмкін бе? Кейінірек?
Мыстангер үндемеді.
— Солай де, — деді патша. — Бәрі де мүмкін дейсің ғой. Онда не істеу керек?
— Егер ханшайым есінен танып құласа және бірнеше күн бойы ес-түссіз жатып, ақыры есін жинай алмай, өліп кетсе, онда мәйітін өртеп жіберу керек. Барынша жылдам. — Фолтест қабағын түйді. — Бірақ, менің ойымша, — деп қосты Герәлт, — ондайға жете қоймас. Сенімді болу үшін қауіп-қатерді азайтатын бірнеше кеңесімді айтайын сізге.
— Қазір ме? Тым ерте емес пе, мыстангер? Ал егер…
— Қазір айтып қоюым керек, — деп патшаның сөзін бөлді ривиялық. — Неше түрлі жағдай болады, тақсыр. Таңертең сіз табыттың қасында құтқарылған ханшайымды және менің мәйітімді тауып алуыңыз да мүмкін.
— Мәссаған. Өз-өзіңді қорғауға рұқсат берсем де ме? Бірақ бұл саған қатты қажет емес сияқты ғой.
— Бұл маңызды мәселе, тақсыр. Қауіп-қатер өте жоғары. Сондықтан тыңдаңыз: ханшайым үнемі мойнына жақұт көзі бар күміс алқа тағып жүруі керек, ең дұрысы — оймыштас. Үнемі. Күндіз-түні.
— Оймыштас деген не?
— Ішінде ауа көпіршігі бар жақұт тас. Бұған қоса анда-санда оның жатын бөлмесіндегі алауошаққа арша, бекіш [10] және шаттауық [11] бұтақтарын жағып тұру қажет.
Фолтест ойланып қалды.
— Кеңесіңе рахмет, мыстангер. Пайдаға асырамын ғой, әрине, егер… Ал енді сен де мені мұқият тыңда. Егер жағдайдың тым қауіпті екенін көрсең, оны өлтіріп таста. Сиқырды жойып, бірақ қыз… сау емес болса… егер бәрі ойдағыдай өткеніне сәл де болса күмәнің туса, бірден өлтіріп таста. Уайымдама, мен саған ештеңе істемеймін. Жұрттың көзінше айғайлап, біраз ашуланармын, сосын сарайдан, одан қалды қаладан қуып жіберемін, бұдан артық кетпеймін. Сыйақыңды, әрине, бермеймін. Мүмкін, біреумен саудаласып, ақшасын аларсың, кіммен екенін өзің де білесің.
Екеуі біраз үнсіз тұрып қалды.
— Герәлт. — Фолтест алғаш рет мыстангердің есімін атады.
— Тыңдап тұрмын.
— Адда менің туған әпкем болғандықтан ғана бала осындай боп дүниеге келді деген қауесетте қаншалықты шындық бар?
— Әрине, мұны жоққа шығаруға болмайды, шамалы болса да шындыққа жанасады. Әйткенмен дұға, арбау дегенді біреу жібереді, ондай тылсым дүниенің ешқайсысы өздігінен келмейді. Бірақ сіздің әпкеңізбен қарым-қатынасыңыз әлдекімнің арбау жіберуіне түрткі болған сияқты, яғни оның ақыры осындай нәтижеге әкеліп отыр.
— Мен де солай ойлап едім. Кейбір данагөй ғұламалар да осыны айтқан, бірақ бәрі емес, әрине. Сонымен, Герәлт, осындай бәленің бәрі қайдан шығады өзі? Сиқыр, арбау дегенді айтам?..
— Білмеймін, тақсыр. Мұндай құбылыстардың себебін данагөйлер іздейді ғой. Ал бізге, мыстангерлерге, мұны ерік-жігерді шоғырландыру арқылы шығаруға болатынын және онымен қалай күресу керегін білсек, сол да жетеді.
— Өлтіру ме?
— Көбіне солай. Негізі, бізге көбіне сол үшін ғана төлейді. Арбауды жойсын деп тапсыратындар бірен-саран. Әдетте, адамдар өзін қауіптен қорғап қалғысы келеді. Егер оған қоса құбыжықтың кісі өлтірді деген кінәсі болса, онда кек алу да түрткі болады.
Патша орнынан түрегелді де, бірнеше қадам жүріп қабырғада ілулі тұрған мыстангердің семсеріне жақындады.
— Осымен бе? — деп сұрады Герәлттің жүзіне қарамай-ақ.
— Жоқ. Бұл — адамдарға қарсы.
— Естуім бар. Герәлт, мен сенімен бірге мазарға барамын.
— Болмайды.
Фолтест жалт бұрылып, көзі жарқ етті.
— Білесің бе, мыстангер, мен оны ешқашан көрмегенмін. Туған кезінде де, одан кейін де қасына баруға қорықтым. Оны енді ешқашан көре алмай кетуім де мүмкін, солай емес пе? Ең болмаса, оны қалай өлтіретініңді көруге құқығым бар шығар.
— Қайталап айтамын, болмайды. Бұл — нағыз өлім. Мен үшін де. Сәл басқа жаққа назарым ауып кетсе, бәрі бітті… Болмайды, тақсыр.
Фолтест бұрылды да, есікке қарай бет алды. Бір сәтке Герәлт оны өзімен қоштаспастан, тіпті бірауыз тіл қатпай кетіп қалатын шығар деп ойлаған. Бірақ патша тоқтап, оған қарады да:
— Саған сенуге болатын сияқты, — деді. — Бірақ есерсоқтығың да бар екенін білемін. Қабақханада не болғанын маған айтқан. Әлгі дөкірлерді әдейі дабыра жасау үшін — жұртты да, мені де дүрліктіру үшін өлтіргенің анық . Оларды өлтірмей-ақ, жайратып салуға болатын еді. Бір уайымым, қызымды құтқаруға келдің бе, әлде оны өлтіресің бе — ешқашан біле алмаспын. Бірақ мен бұған келісемін. Келісуге мәжбүрмін. Неге екенін білесің бе?
Герәлт ләм-мим демеді.
— Өйткені, менің ойымша, — деді патша, — ол азап шегіп жатыр. Рас қой?
Мыстангер патшаға өткір көзімен тесіле қарады. Оның сөзін қоштап, басын изеген жоқ, әйткенмен жоққа да шығармады, ешбір белгі бермеді, бірақ Фолтест оның жауабын білді. Жауабы оған анық еді.
V
Герәлт са
