Все права защищены. Данная электронная книга предназначена исключительно для частного использования в личных (некоммерческих) целях. Электронная книга, ее части, фрагменты и элементы, включая текст, изображения и иное, не подлежат копированию и любому другому использованию без разрешения правообладателя. В частности, запрещено такое использование, в результате которого электронная книга, ее часть, фрагмент или элемент станут доступными ограниченному или неопределенному кругу лиц, в том числе посредством сети интернет, независимо от того, будет предоставляться доступ за плату или безвозмездно.

Копирование, воспроизведение и иное использование электронной книги, ее частей, фрагментов и элементов, выходящее за пределы частного использования в личных (некоммерческих) целях, без согласия правообладателя является незаконным и влечет уголовную, административную и гражданскую ответственность.

Алғысөз

Қазақстанда 1930 жылдың бас кезінен басталған ашаршылық ұлттық трагедия болып саналады. Бір жарым миллионнан астам адам ажал құшты, миллиондаған адам жер-суын тастай қашып, босқынға айналды. Арада біраз жыл өткен соң олардың көбі атамекеніне қайтып оралды. Ашаршылық нәубетінің уын ішпеген, сірә, бірде-бір қазақ отбасы жоқ шығар. Кеңес заманында ондаған жылдар бойы ешкімге ашаршылық туралы айтуға рұқсат етілмеді. Адамдар елде сұмдық нәубет болып өткенін отбасылық оңаша әңгімелерден ғана там-тұмдап еститін. Қазір бәрі басқаша: Қазақстан ашаршылық құрбандарын ұмытқан жоқ, соңғы жылдары көптеген қалаларда құрбан болғандарды еске алу үшін ескерткіштер орнатылды. Кеңес кезіндегі маңызды оқиғаларды Қазақстан тарихи мұрамыз деп қалай әспеттесе, ашаршылық нәубетіне де соның бір бөлігі ретінде қарайды.

Ашаршылық қашып құтыла алмайтын шарасыздықтан келген жоқ, Иосиф Сталин жетекшілігімен Кеңес басшылығы қабылдаған шешімдердің салдарынан туындады. Ұжымдастыру және мал-мүлікті тәркілеу, оған қоса көшпенділерді күштеп отырықшы ету әрекеті халықты қайыршыға айналдырды. Соған қарамастан ұжымшарлар мен шаруалардың мемлекет алдындағы міндеттемелері өте жоғары болды. Соның кесірінен адамдар ең соңғы күнкөріс көзінен айырылды. Адам тағдырының мемлекет үшін еш құны болмағандықтан, олар аштық пен індеттен қара шыбынша жаппай қырылды. Өз кітабымда мен осындай саясат жүргізуге алып келген себептердің мәнін түсіндіруге тырыстым. Сонымен бірге аштықтың осындай ауыр сипатта кең құлаш жайып кетуіне әкімшіл-әміршіл билік жүйесінің барлық деңгейінде елдің аман қалуына мүмкіндік беретіндей оң шешімдер қабылданбағанын да атап көрсеттім.

Бұл монография Қазақстан туралы аз білетін, елдің тарихымен шын мәнінде таныс емес оқырмандарға арналған. Сондықтан келесі беттерінде әдейі түсініктемелер бердім. Әлбетте, бұлармен қазақстандық оқырмандар жақсы таныс болуы мүмкін.

Менің осы кітабымның Германияда жарық көргеніне біршама уақыт өтті. Содан бері, мен өзім үміт еткенімдей, Қазақстандағы Кеңес өкіметін зерттеуші тарихшылар қатарының өсе түскенін байқадым; бірталайы ұжымдастыру және көшпенділерді отырықшылыққа күштеп көшіру кезеңдеріне қызығушылық танытады. Дегенмен олардың көбі ашаршылық пен оның салдарына басты назар аударатынын аңғардым. Олардың кітаптары мен мақалалары оқырман танымына үлкен серпін беріп, шабыттандыра түседі. Кейбіреулері менің көзқарасымды құптайды; енді біреулері мен білмеген немесе қаперімнен шығарып алған аспектілерді ашып көрсетеді; қайсыбіреулері өз тарапынан менің ойыма да келмеген, мен қоймаған сұрақтарды қояды. Алайда осы уақытқа дейін менің түсінік-танымымды түбегейлі өзгертуге мәжбүрлейтіндей басқа мәтін пайда бола қойған жоқ. Сол себепті де кітабымның мәтінін еш өзгертусіз қалдыруды ұйғардым.

Сталинизм кезіндегі Қазақстандағы ашаршылықты соңғы жылдары басқа тарихшылардың қалай дәлелдеп, дәйектегенін, жалпы, сол тұстағы қазақ елінің тарихын қалай сипаттағанын оқырмандар өздері үшін білгісі келсе қажет болар деп, кітабымның соңындағы библиографияға маңызды деген жаңа жарияланымдар тізімін қостым.

Неміс тарихшысының Қазақстан туралы еңбегінің қазақ тілінде жарық көруі, әлбетте, үйреншікті құбылыс емес. Сондықтан осындай шешім қабылдағаны үшін «Фолиант» баспасына алғысым зор. Енді Қазақстан жұртшылығы мәселенің кейбір тұсында қазіргі уақыттағы қазақ тарихнамасының негізгі ағымынан қиястау менің тезистеріммен, ойларыммен таныса алады. Егер осы кітап сындарлы пікірталас туғызатындай болса, онда еңбегімнің босқа кетпегені.

Автор

Кіріспе

Үштөбе ауылдық кеңесі төрағасының орынбасары Сұлымбетов жағдайды өз бақылауында ұстаудан қалған. Аштықтан қанша адам өлгенін сұрағанда, ол: «Өлгендердің санын қар еріген соң білеміз», — деп жауап берген. Ол екі күн ішінде жергілікті теміржол стансасы маңынан табылған отыз өлікті тіркеген. Мәйіттер поселкенің кез келген жерінде жатыр. 1933 жылдың ақпан айында оларды жерлей алатындай еш мүмкіндік қалмады. Арықтар, шұңқырлар, сайлар мәйітке толып кетті. Осынау тұтасқан уақытша қабірдің кей жерлерін ғана қар бүркеген. Поселкеге қатынайтын жолдардың бойында қатып жатқан мүрделерді көріп, жаның түршігеді. Құстар кейбіреулерінің көзін үңірейтіп, шұқып жеп қойған1.

Қайда барсаң да көретінің — осы Үштөбедегідей сурет. 1932–1933 жылдардың қысында аштық зұлматынан адамдар әулетімен, ауылымен қырылды. Ашаршылық 1931–1934 жылдары Қазақстанды түгел жайлап, елді дауыл соққан қоғадай жапырып өтті2. Міне, осы кезеңде бір жарым миллион қазақ өлген, яғни бүкіл республика халқының төрттен бір бөлігі3. Олардың көбі аштықтан, жұқпалы індеттерден қырылған, қалғандарын атып өлтірген. Жүздеген мың адам босқынға, қайыршыға, қарақшыға айналған. Әлеуметтік жүйелер тез істен шыққан. Дала экономикасы күйреген. Өйткені көшпенді қазақтың алдындағы малын тартып алған соң, ел жұтқа ұшыраған. Ашаршылық зұлматы асқынған шақта бүкіл Қазақстан ажал аймағына айналды. Большевиктердің радикалды саясаты қазақтарды «социализм жолына» емес4, апатты жолға бастады. Бұл айтылған жайттар — орасан зор ашаршылық нәубетінің кейбір көріністері ғана. Ашаршылық 1930 жылдары басталып, Кеңес Одағының ұлан-байтақ аумағына түгел жайылды. Әсіресе Украинаны, Солтүстік Кавказды, Поволжье мен Қазақстанды қатты ойсыратты5. Осылардың ішінде халықтың жалпы санынан алып, пайызға шаққанда, адамы ең көп қырылғаны — Қазақ елі болды6. Осыншалық орны толмас қырғынға қалай жол берілді? Халықты ашаршылыққа алып келген қандай әлеуметтік үдерістер? Зұлматты апаттан аман қалу үшін Кеңес мемлекетінің мекемелері мен күйзелген қарапайым халық тиісінше әрекет-амал жасай алды ма? Ашаршылық салдарынан қазақ қоғамы қандай зардап шекті? Біздің бұл сұрақтарымыз Қазақстандағы билік пен ашаршылықтың тарихы туралы осы кітабымызда сөз болатын жайттардың кейбірін ғана қамтиды. Ашаршылық — большевиктердің Орта Азияда жүргізген кең ауқымды саяси-қоғамдық экспериментінің ажырамас бөлігі, яғни көшпенді қазақтарды отырықшы етуге тырысқан әрекеттерінің тікелей нәтижесі. Бұл олардың Қазақстанды жаңартудың 1930 жылдардың ортасына дейінгі кеңестік басты жоспары болған. Мақсаты осы жолмен «артта қалған» көшпенділерді «жаңа заман» талабына сай (әрине, айтқанға ергіш, айдағанға көнгіш) өздерінің бағынышты боданы ету еді. Осылайша, ашаршылық пен «отырықшылық» бір медальдың екі бетіне айналып, өзара қайыс баудай күрмеле түсті: отырықшы болуға күштеп көндірудің кесірінен азық-түлік тапшылығы ашаршылық зұлматына ұласып, қазақтардың көпшілігі отырықшы болуға амалсыздан көнді.

Үздіксіз дағдарыспен күресу үшін халық қандай бейімделу стратегиясына көше алды? Ашаршылық жағдайындағы қазақтардың ұйымшылдығы неден және қалай көрініс тапты? Төтенше жағдай аяқталған соң қоғам үшін оның қандай мәні болды? Бұл сұрақтардың сипатын осы уақытқа дейін іс жүзінде әлі ешкім зерттеген жоқ.

Ашаршылық жылдары қалыптасқан аман қалу жолындағы жүйелер зұлматтан кейін де ұзақ уақыт сақталды. Бірақ оның бұрынғы әлеуметтік құрылымда үстемдік етіп келген кландармен байланысы барынша әлсіреді. Олардың орнында ұжымшарлар, бригадалар, басқа да ұйымдар пайда болды. Тұрмыстық тіршіліктің өмірге қажетті қорын бөлісу енді олардың өз ішінде жүрді. Адамдар содан Кеңес мемлекетінің институттарына тәуелді болып қалды. Қолындағы барынан түгел айырылып, ашаршылықтан әупірімдеп аман қалғандарды большевиктер өздерінің дегеніне оңай көндіріп, басты мақсаты — биліктерін орнатуға кірісті. Сөйтіп, елді кеңестендіруді олар ашаршылық арқылы жүзеге асырды. Сталин тұсындағы Кеңес Одағындағы билік негізінен жаппай тәртіпсіздік пен толқуларға, тұрақсыздыққа, үнемі қайталанып тұратын шектен шыққан зорлық-зомбылықтарға сүйенді7. Ұжымдастыру кезіндегі мемлекеттік құрылыс пен билікті нығайтудағы әрекеттері әлеуметтік төтенше жағдайлар мен қоғамдық тоқырау туғызғанмен бірдей еді. Халықты қатты күйзеліске түсіріп, шошындырған нәрселерді Сталиннің төңірегіндегілер билікті нығайту жолындағы стратегиялық жетістіктер деп бағалады. Олар билікті елдегі жағдайды үнемі ушықтырып отыру арқылы жүргізді. Дағдарыстар олар үшін әрі мақсатына жеткізетін, әрі ынталандыратын құбылыстар еді. Осы жерде біз соғысаралық кезеңдегі Қазақстанның мысалында 1930 жылдардың басында коммунистер өздері енгізген үдерісті қолынан уақытша не себепті шығарып алды және әрі қарай не болды деген сұрақтарға жауап бермекпіз. Қатаң бірлікте жүргізілген ауыл шаруашылығын ұжымдастыру және көшпенді қазақтарды отырықшыға айналдыру науқаны елдің астан-кестенін шығарып, адамдардың үдере қашуын, азамат соғысын, дүниеде теңдесі жоқ аштық алапатын туғызды. Жағдайдың ушыққаны сондай — бір жағынан, жергілікті халықтың басына біржола құрып кету қаупі төнсе, екінші жағынан, большевиктер биліктерін барынша бекітіп, нығайта түсуге мүмкіндік алды. Көшпенді қазақтардың бұл трагедиясы сталиндік КСРО-ның шеткі аймақтарда (басқа жерлерде де) билікті қалай орнатқан тетіктерін түсінуге көмектеседі: оның аты — таусылмайтын жаңа әрі зілді талаптарымен қоғамды үнемі есінен тандырып ұстау болатын.

Отырықшылыққа көшу және билеп-төстеу

Бұл кезеңде (кеңестік)8 көшпенді малшылардың орнын белгілеу көзделмеген еді. Олар болса, сөздің тура және ауыспалы мағынасында, тез қозғалатын ұшқырлығының арқасында билік тарапынан өздерін біріздендіру әрекеттерінің қай-қайсысына да көнгісі келмей, жалтарып кете беретін. Осылайша, олар иен далада мал соңында жүріп-ақ, мемлекеттік үлкен жоспарлардың жүзеге асырылуына кедергі келтірді; мемлекеттік құрылыстың негізгі қағидаттарына қарсы шығып, бағынғысы келмеді9. Большевиктер болса билігін шартты түрде емес, нақты түрде орнатқысы келгендіктен, жергілікті халықты бағындырып алуды мақсат етті. Бұл кезде жергілікті билік жоғарыдан түскен нұсқауларға ләпбайлап құлақ қоятын; жалпы, жоғарғы билік «белгілі бір мазмұндағы бұйрықты түсініп қабылдайтын адамдар тобы қалыптасқан» жерде ғана айтқанын істете алмақ10. Ал жайлауын үнемі өзгертіп отыратын және «өндірістік құралдарын» өздерімен бірге алып жүретін адамдарға айтқанын істету неғайбыл-тын. Көшпенділерге салық салып, оны жинап алу түгіл, оларды бақылаудың өзі қиын еді. Көшпенді малшылар иен даланың экономикалық ресурстарын тек өздері ғана бақылайды. Олар мемлекеттік шекаралардан да қалаған уақытында өтіп кете салады; оларға тосқауыл қою оңай шаруа емес. Ал мұның өзі Кеңес мемлекетінің аумақтық тұтастығын бұзу деген сөз еді11. Көшпенділердің мемлекеттің күш көрсету монополиясына қарсы қоятын өзіндік қалыптасқан жүйесі болды12. Осы мәселеге байланысты бір кеңестік функционердің берген сипаттамасы бар, ол былай дейді: «Біздің шаруалармен қарым-қатынасымыздың мәні — аз беріп, көп алу. Бірақ көшпенділерге олай істей алмаймыз. Өйткені олар көшіп кетеді…»13. Мұндай жағдайда «пролетариат диктатурасы» жайлы сөз етудің өзі артық. Сол себепті де көшпенділер отырықшылықты қабылдауға тиіс болды. Бірде Джеймс Скоттың айтқаны бар, оның ойынша, халықты отырықшы ету салық жинау, жастарды әскерге алу және елде тұрақтылықты сақтау мақсатынан туған. Негізінде, бұл — осы заманғы «керемет» дейтін идеологияның қай-қайсысы үшін де басты алғышарт; бәрінің де көздегені — қоғамды түбегейлі өзгерту үшін араларындағы өте күрделі қарым-қатынасты бақылап, үстінен есеп жүргізе алатындай етіп оңтайландыру. Бұл әдіс авторитарлық биліктің қаруына айналғанда, қоғам төтеннен келер күрт өзгерістерге қарсы тұра алмайды да, оқиға барысының апатты жағдайға қарай белең алып кету мүмкіндігі күшейеді14. Көшпенді қазақтарды «отырықшы» ету біздің осы талдауымыздың аясына дәл келіп тұр: көшпелі тұрмыс салты сақталып тұрған жағдайда жергілікті халықтың ежелден қалыптасқан иерархиялық жүйесін сындыру мүмкін емесін большевиктер жақсы білген. Қалай болғанда да, жалпылама түсініктен нақты отырықшылық тұрмысқа өту жолы сансыз көп құрбандықтар арқылы әрі ұзақ, әрі ауыр болды.

Бастапқы кезде Кеңес өкіметі көшпенді ауылдарға ағарту жұмыстары, қор бөлу, кейде күш қолдану арқылы да ықпал етуге тырысқан еді15. Алайда большевиктер «жоғарыдан болатын революция» негізінде көшпенділерді біржола жерге таңып қоюды ұйғарып, олардың мәдениетін ғана жойып жіберген жоқ, оларды көшпенділерге тән ұшқырлықтан айырды: экономикалық апаттан басқа, үнемі көшіп-қонып жүргеннің арқасында қалыптасқан әлеуметтік байланыстарын үзіп тастады; өзіндік жүйелерін ыдыратып жіберді16. Рас, осы жұмыстан көрінетіндей, халық әсіре идеологиямен қаруланған мемлекеттің ұжымдастыру және отырықшы ету науқандарын жүзеге асыру кезіндегі шабуылдарынан ғана зардап шегіп қоймады; иен далада өз мүддесін көздеп, соларды сақтап қалуға тырысқан акторлардың әрекеттері де елдің жаппай зұлмат аштыққа ұрынуына себеп болды.

Осы уақытқа дейін көптеген зерттеушілер жанамалап та, туралап та, мал басының күрт азайып кетуіне байланысты жайлау ауыстырып көшіп жүруден мән қалмағандықтан, 1935 жылдың бас кезіне таман елді «отырықшыға» айналдыру толық аяқталған деген ортақ пікірге тоқтап жүр. «Жоғарыдан жүргізілген» сталиндік революция кесірінен көшпенді тұрмыс-салт шынында қайта түзелместей болып, оңбай ойсыраған-ды17. Иә, осылайша қазақтардың басым көпшілігі отырықшыға айналды десек те, кейбір аймақтарда ренессанстық құбылыстар да болмай қалмады. Төменде біз «аштықтан қайтсек аман қаламыз» деп ойланудың нәтижесінде экономикалық қажеттіліктің идеологиялық қисындардан, тіпті жергілікті халықтың мүддесінен де асып түскенін көрсететін боламыз. Өйткені бұл кезде көшпенділерді отырықшыға айналдыру әрекеті баяғы бастапқы мәнінен айырылған еді. Нақтырақ айтсақ, 1930 жылдардың орта тұсынан бастап отырықшылық кеңестік идеологияның негізгі нысанасы болудан қалып, иен далада тек көшпенді әдіспен ғана мал шаруашылығын өркендету мүмкін деген көзқарас қайта орныққан-ды. Сөйтіп, большевиктер бұрын немен күресіп келсе, енді жоспарларын соларға тура қарама-қарсы бағытқа қарай құра бастады.

Мемлекеттің 1930 жылдардың басына дейін Қазақстанның этникалық, мәдени және әлеуметтік тұрғыдан ала-құла гетерогендік қоғамына қарсы қолданған монополиялық күші ойдан шығарылған өлі қисындар болатын. Ал бұл кезде дала төсінде басқа күштер қожалық етті18, олардың өкілдері коммунистердің талаптарына әлдебір шарттар бойынша бағынуға дайын еді; оның үстіне көпұлтты Қазақстан қоғамындағы әртүрлі басқа топтар да өзара бәсекелесіп жатты. Өйткені ұжымдастыру, елді отырықшыға айналдыру науқаны бұл акторларға өз қабілеттерін жүзеге асыру үшін қолайлы жағдай туғызды. Ұжымдастыру науқанын ұйымдастырудағы бассыздықты және оның азамат соғысына ұласуын «әркімнің де қалтасында партбилет болды; бәрі де кеңестік аппаратта жұмыс істеді; бұйрықтар мен директиваларды бұлжытпай орындады»19 деген таптаурын ойдан бір кез арылсақ қана дұрыс түсінеміз. Өйткені партия іші этникалық белгілеріне қарай бөлініп, бөлшектеніп кеткендіктен, қазақстандық жолдастардың большевиктер ісіне деген адалдығы, жұқалап айтқанда, күмәнді болатын. Өзара бәсекелес рушыл қазақ жікшілдері бақталастықты өз пайдасына шешу үшін кеңестік құралдарды жиі пайдаланды20. Ондаған мың қазақ әртүрлі жаңа жүйелерге, тамыр-таныстық арқылы әкімшілік пен күштік құрылымдарға кіріп алды. Бұлар өздерін кімнің алдында жауаптымыз деп сезінді, Кеңес мемлекеті алдында ма, әлде өздері шыққан жергілікті қоғам алдында ма — оның жігін ажыратып анықтау мүмкін емес. Сондықтан коммунистер қашанда мемлекет мүддесін қорғаған еді десек, онда партиядағы қазақтар да әрдайым өзінің руластық жігінің, яки соның басшысының құпия жансыздары болған еді дейтін шалағай жаңсақ тұжырымның кебін киеді21. Бұл екі әлем көбіне тонның ішкі бауындай үйлесіп, бір-бірінен ажырамастай болып та көрінетін. Жалпы, бұл еңбекте зорлық деген ұғым мемлекеттік террорды немесе халықтың оған қарсы күресін ғана қамтымайды, сондықтан ол Қазақстандағы ұжымдастыру және отырықшылыққа көшіру мәселесіне арналған басқа жұмыстарға қарама-қайшы келеді22. Иә, әрекетке көшетіндей кімде қандай ресурстар бар болса, соның көмегімен әралуан акторлар өз тәртіптерін орнатып қалуға барынша тырысып баққан-ды23. Осыған орай ұжымдастыру науқанынан туған қақтығыстарды түсіндіру үшін «мемлекет» және «халық» деген ақ пен қара тұрғысындағы дихотомиялық танымның жеткіліксіздігін де көрсетеміз. Сондықтан «Мемлекеттің өз халқына қарсы жүргізген соғысы» дегенді шектеңкіреп айтуымызға тура келеді24. Себебі бірнеше ірі орталықтарда болмаса, оның сыртында соғыс жүргізе алатындай мемлекет әлі жоқ-ты. Қазақ даласында әсіресе большевиктер өкіметі үшін орасан зор кемшілік — қазіргі заман мемлекеттеріне тән жүйелі құрылымдардың болмауы еді. Осы әлсіздіктің салдарынан елді жұмылдырудың сталиндік диктатурасы барлық жерде жаппай зорлық-зомбылық туғызып, большевиктер өздерінің ерік-жігеріне авторитарлық сипат беруге ұмтылды25. Әлбетте, күш қолдануды жеделдеткен бірінші кезекте Сталиннің өзі еді. Сондықтан ол қарамағындағы бағыныштылардан бірінен-бірі асып түсетін радикалды шаралар қолдануды үнемі талап етіп отырды.

Барлық деңгейдегі коммунистік функционерлер мемлекеттік мүдделермен қатар жекелердің мүддесін жүзеге асыру үшін де белсене күш қолданды. Неге? Бұған ықтималды жауап мынау: большевиктер дағдарыстардың артында күш бар деп сенді. Сондықтан да олар қоғамда әртүрлі көзқарас тудырып, тап пен тап, халық пен халық арасында алауыздық отын жақты; жікшілдерді, партия қатарындағыларды бір-біріне айдап салды. Тұтас ұжымдарды, жеке тұлғаларды біздің жауларымыз деп жариялады. Тіпті өз идеалдарына сенімді дейтін коммунистердің (сондай болғысы келгендері де бар) өздері де көпшілік қатысқан ашық пікірталас кезінде бір-біріне ауыр кінә артып, аяусыз әшкерелейтін26. Алайда большевиктерге басқа жаққа ауытқуды білмейтін бірізді фанаттар еді деп те қарауға болмайды27. Олардың табан тірері террор мен «тәртіпсіздік» болатын, бар мәселе сонда еді28. Бүкіл қоғамды немесе оның бір тармағын қозғалысқа келтіру арқылы олар өздерінің билігін нығайтатын, адамдарды шешім қабылдауға, белгілі бір ұстаным жағында болуға мәжбүрлейтін. Сондай жолмен дағдарыс уақытында олар кімнің дос, кімнің жау екенін де, шындық пен өтірікті де өздерінше тез, оңай ажырататын. Кеңес мемлекетінің әлеуметтік жүйесі осындай құрылымдық айырмашылықтарға сәйкестендірілді; тіпті экономиканы бір орталықтан басқару ісі де осы қалып бойынша жүзеге асырылды. Аса ауқымды ғаламат жоспарлар мен олардың қоңылтақ жұпыны нәтижелері арасындағы қайшылықтарды әлдебір қателіктермен, яки жалпыға бірдей тауар тапшылығымен байланыстырып айта салуға болмайды. Өйткені жоспар мен оның нәтижесі арасындағы аяқ жетпес алшақтық кеңестік саясаттың өз табиғатынан туындайтын жазылмас дерті еді. Сталиннің түсінігі бойынша, бұл — рационалды ұстаным, олай болатыны әралуан мекемелер бірін-бірі кінәлаумен айналысады да, ал мұның өзі оларды уыстан шығармай бақылауға мүмкіндік береді29. Большевиктер өздерінің басынан өткен осындай тәжірибелердің арқасында жағдайды үнемі ушықтырып отырудың пайдалы болатынына көз жеткізді; ал әдепкіде олар жеңіліп қаламыз ба деп қатты қорыққан еді30.

Партия 1917 жылдың қазан айында төңкеріс жасауға тәуекел еткенде олар зорлық күшіне сүйенді; азамат соғысы кезінде Қызыл Армия командирлері де зорлық-зомбылықты басты қаруы етті31, большевиктер 1920 жылдардың аяғында сол тұстағы өздерінің ұлы жоспары — ауыл шаруашылығын ұжымдастыруға кіріскенде де осындай террорлық нұсқауды басшылыққа алды32. Террор мен физикалық күш көрсетуді батыл қолдану арқылы, былай қарағанда, алынбастай көрінетін кедергілердің де күл-талқанын шығарып, алдағы үлкен мақсаттарға жетуге болатынын өте жақсы білді33. Осындай әдістерді қолданудан миллиондардың қырылғаны, орасан зор байлық қорларының қирап, бүлініп, жойылып кеткені, көп шығынға батқаны коммунистерді мүлде алаңдатпады десек, дұрыс болмас. Адамдардың қырғын өліміне, материалдық шығындарға екінші кезектегі мәселе ретінде қарады. Міне, мәселе қайда жатыр34. Олар Қазақстан қоғамында қалыптасқан көшпенділік пен шаруалық тұрмыс-салттың тура кеңірдегіне қол салды; сондықтан астық пен малды тәркілеп алумен, «бай-кулактарды», елдің қорабалы байларын қудалаумен, адамдарды ұжымшарларға еріксіз мәжбүрлеп кіргізумен шектелмеді; далалық көшпенді халықты қалайда отырықшы ету үшін бар күшін аямай жұмсады. Көшпенді қазақтарды отырықшы етудегі ойлары оларды езгіден құтқарып, бостандыққа шығару емес-ті, «жаңа адам» жасау да қаперінде жоқ-тын; түпкі мақсаттары — большевиктер өкіметін мықтап орнықтыру және ұлы даланың экономикалық қорларын тиімді пайдалану үшін қажетті алғышарттар жасап алу болатын.

Ашаршылық

КСРО-да болған 1932–1933 жылдардағы ашаршылық туралы көп жазылды35. Соның өзінде тарихшыларды бірінші кезекте ашаршылықтың саяси-экономикалық себептері және оның демографиялық салдары көбірек қызықтырады36. Аштыққа ұрынған адам қандай өзгерістерге ұшырайды; қайырымсыз ажал алдында өзін қалай ұстайды; жалпы, аштық көрген деген не нәрсе өзі? Олар мәселенің бұл жағын мүлде қозғамады десек те болады37. Аяқ-астынан келген зұлматтан адамдар есінен танып қалды, оған қарсы тұру үшін не істеу керегін білмеді. Еш қарекетсіз, қарап отырып өлім күткен құрбандар38. Ашаршылықты зерттеушілер аштыққа ұрынғандарды әдетте әрекетсіз отырған бейшара жандар етіп суреттейді; олар жоғарыдан «белгілеп» берген оқиға ауанына ықпал етуге қабілетсіз міскіндер кейпінде көрінеді39. Аштыққа ұрынған адамдардың әлеуметке қарсы бағытталатын өзімшіл мінез-құлқы тақырып түрінде мүлде қарастырылмайды40. Оның орнына, мәселен, посткеңестік тарихнамада өзара тең борышты шаруалар мен көшпенділер дағдарыстан шығу үшін бірге күрескен, ұжым болып бірге қырылған деген аңызды қайталай береді41. Адамзат баласы қарсы тұра алмайтын жойқын күшпен кенеттен болатын жер сілкінісі, жанартаудың атылуы сияқты табиғат апаттарының жөні бір бөлек, ал аштық адам өміріне біртіндеп енеді42. Ол әбден күш алып кеткенше «инкубациялық» біршама уақыт қажет. Сондықтан адамдар бір сұмдықтың боларын сезбей ме, одан құтылудың қамын жасауға тырыспай ма? Азық-түлік отряды келіп, астықтың ең соңғы түйіріне дейін қалдырмай сыпырып алып кеткенше, әлі де екі-үш күндей уақыты бар емес пе? Немесе ауа райының қолайсыздығына байланысты егін шықпай қалғандықтан, алдағы бір ай, әлде бір апта ішінде жағдайлары күрт қиындап кетуі де мүмкін ғой. Оның үстіне адамның жаратылысы да тойынып тамақ ішпей, үнемі ашқұрсақ жүру дегеннің не екенін күн санап емес, сәт сайын білдіре бастайды. Аштық адамды физиологиялық тұрғыдан ғана аздырып қоймайды, мінез-құлқын де түбегейлі өзгертіп жібереді43. Сондықтан «аштықтың келуі»44 оның құрбандары үшін, сырттағылар байқап, адамдар аштықтан есінен танып, алғашқылары өлген соң ғана қара көрсететін мекемелерден бұрын нақты құбылысқа айналып үлгереді45. Ерекше жеңілдігі бар топтар өздерін әрдайым азық-түлікпен, басқа да қажетті қорлармен қамтамасыз етіп отырады; ашаршылық ешқашан елде ішіп-жейтін тамақтың толық болмай қалуынан тумайды46. Амартья Сен өзінің зерттеу еңбегінде халықтың белгілі бір топтарының азық-түлікке қолы жетпей, әлдебір себептермен қорды бөлу тетігі жұмыс істемей қалғанда ғана ашаршылық басталатынын нақты дәлелдеп берген. Ол бұл құбылысты «тамақтану құқығын шектеу» деп атаған (food entitlement decline)47.

Әлеуметтік жүйелердің әлсіздігіне арналған еңбектерде Амартья Сен теориясын қолдаушылардың ашаршылықтың экономикалық алғышарттарына баса мән беріп, басқа факторларды, мәселен, климаттық жағдайларды немесе әлеуметтік өзгерістерді назардан тыс қалдыратыны атап көрсетіледі. Ал ашаршылық саяси-экономикалық, климаттық және әлеуметтік күрделі факторлардың өзара дұрыс үйлеспеуінен туады және қоғамды қорғанышсыз қалдырады48. Сонымен бірге әлеуметтің әлсіздігін зерттеушілерді «олар жапа шеккен халықтың дағдарыстан шыға алатындай қолында қандай стратегиялық мүмкіндіктері болғанын ашып айтпаған» деп те сынайды49. «Зұлмат» және «тағдырдың жазғаны» төңірегіндегі ой-толғаулар төтенше жағдай кезіндегі адамның мінез-құлқындағы ұтымды өзгерістерді танып-білуге кедергі жасайды. Адам баласы құрбан болуға жаралмаған, олар дағдарыспен күрес стратегиясын қалайда белгілейді50. Егер олар ақыл-есінен айырылып қалғандай болса, яки оңалмайтындай жеңіліс тапса, онда әңгіме басқа. Ондай жағдайда, Герд Шпиттлер көрсеткендей, дағдарыс қатты ушығып кетеді де, аман қалудың үйреншікті стратегиясы еш нәтиже бермейді51. Демек, қысылтаяң жағдайдағы ашаршылық сияқты әлеуметтік және экономикалық шығындар осы нәубетке ұрынған қауымдастықтардың оған қарсы қоя алатын қорғаныс тетіктерінің бар-жоғымен тікелей байланысты52. Көшпенді қазақтардың нәубетке қарсы тұра алмауының бір себебі — қолдарында осындай қажетті тетіктің жоқтығынан еді. Иә, көшпенділерді ұжымдастыру науқаны басталар алдында олардың қолында осыдан он жыл бұрынғыдай қажетті күш-қуат тетіктері болмаған. Бұл кезде олардың көшіп-қону дәліздері тарылып, керісінше, елдің отырықшы топтарына деген тәуелділігі арта түскен-ді. Халықтың көп бөлігі кедейленген кез. Оның үстіне ауа райының құбылмалы қолайсыздығынан, яғни 1927 жылғы қуаңшылықтан, 1928 жылғы жұттан, 1931 жылы астықтың нашар шығуынан мал басы күрт кеміп, барша қазақ әлсіреп, қауіпті жағдайға тап келген-ді53. Алайда ашаршылық астықтың нашар шығуы мен ауа райының қолайсыздығынан басталмаған54.

Аштық 1930 жылдың басында-ақ апатты сипат алды; өйткені большевиктер өздерінің соқыр саясаты елді қайда апарып соқтыратыны белгілі бола бастағанына қарамастан, елдің мүлкін тәркілеп, тонаудан бас тартпады55. Функционерлер мұның арты не болады деп ойланбады; онсыз да аштыққа ұшырап жатқан аумақтардағы елдің малы мен астығын тартып алуды тоқтатпады. Дегені жүрді; айтқаны болды; олар провинциялардың азық-түлік көмегін сұраған жанайқайын естігісі де келмеді.

Аштықтың бұрқ ете қалуына ауылшаруашылық өнімдерінің тәркіленіп, соның салдарынан туындаған нарықтағы астық тапшылығы себеп болды. Осылайша, Қазақстандағы ашаршылық тарихы — халықтың елден безуіне, яғни босқындық тарихына ұласады56. Иә, қазақ халқының үлкен бөлігі елді тастап қашу арқылы ұжымдасудан, күштеп отырықшы болудан құтыламыз деп есептеді. Ал большевиктер оларға «қоныс аударғандар» деп ат қойып57, артынан қуып барып, қайырып әкеп, қамап ұстау үшін, қашқын қазақтармен аяусыз күрес жүргізді. Соған қарамастан қашқындардың жүздеген мыңы көршілес кеңестік республикаларға және шекара арқылы Қытайға өтіп кетті. Олар қайда бармасын жергілікті билік үшін де, халық үшін де мойнына өте үлкен ауыр салмақ түсірді. Әлбетте, бөтен елдің билігі де, халқы да босып келгендерден тезірек құтылуға асығатын. Осындай аласапыран жағдайда босқындар мәселесін шешіп алмай тұрып, аштық мәселесін шешу мүмкін емес еді.

Аса қатыгездікпен жүргізілетін қысқа дайындық, тағы басқа таусылмайтын науқандардың салдарынан көшпенділер өздерінің ғасырлар бойы қалыптасқан тіршілік ету негізінен айырыла бастады. Ал иен дала төсінде жекеменшік малсыз өмір сүру мүмкін емес. Ашаршылық, елден үдере көшу, жаппай зорлық-зомбылық қоғамдық ортақ үйдің шаңырағын қиратты. Әлеуметтік апат билік жүйесінде тоқырау туғызды. Жоқшылық пролетариат диктатурасынан күшті болып шықты; өйткені ашаршылық шарықтау шегіне жеткен тұста террорлық мәжбүрлеуші құралдар бұрынғы қорқыныш пен үрей туғызатын қаһарынан айырылып қалды. Бір жағынан, жаппай үдере көшу мен ашаршылықтан талай аудандар қаңырап бос қалып жатса, екінші жағынан, тапшылық пен жоқшылық адамдардың пейілін түбірімен өзгертті. Аштыққа ұрынған қоғамда жаппай зорлық-зомбылық белең алды; аяусыз бәсекелестік өршіді; нәтижесінде әлеуметтік құрылымдар күйреді58. Ашаршылық әдейі жоспарланбаса да, оның пайда болуы «жолдастардың» оң жамбасынан келе кетті. Большевиктер соны саналы түрде өздері ұйымдастырғандай кейіппен бүкіл КСРО көлемінде, соның ішінде Қазақстанда да зұлымдық әдістерін кеңінен қолданды. Басқаша айтсақ, зұлымдық әдістерін негізінен шаруалардан тұратын кеңестік қоғамдағы өз биліктерін сақтап қалудың басты құралына айналдырды.

Ұжымдасудан, күштеп таңған отырықшылықтан қорғанып, көшпенділер қарсы күрес бастаған еді. Араға ашаршылық зұлматы түсіп, күрес еріксіз тоқтады59.

Пікірталас

Көшпенділер мен отырықшылардың тарихы әдетте соңғылардың көзқарасымен жазылады. Бұл еңбек те олардан оқшауланып, бөлек тұрған жоқ. Оған себеп — көшпенділер мәдениеті ауызекі айтылатын дәстүрге негізделген, олардан қалған жазба деректер өте аз. Осыған орай, этнолог Руди Линднер бұл құбылысты былай деп тұжырымдайды: «Тарихшылар көшпенділерді жақсы көрмейді». Бұл жерде ол, әрине, көшпенділер мәдениетінің ауызша мұрасын жазба деректерге байланып қалған ғылыми талаптар қанағаттандыра алмайтынын меңзеген.

Оның үстіне тарихи әдебиеттердегі көшпенділердің келбеті де көп жағдайда сұрықсыз сұмырай немесе бейшара сорлы кейпінде сипатталады60. Көшпенді қазақтарды отырықшыға айналдыру тақырыбы да осы қатарға жатады. Сондықтан бұл мәселеге байланысты ең көп тараған әдіс — «тақырыпты қозғамау», қозғай қалған күнде жай ғана көз жүгіртіп өте салу61. Елді ұжымдастыру мен отырықшы ету науқаны туралы жазылған кеңестік еңбектерде бұл оқиғалар, тұтастай алғанда, жағымды жағынан баяндалады: «жаңарту», «социализм құру», «прогресс» дейтін тірек сөздерді қолданады. Авторлар өндірістік көрсеткіштердің қалай өскенін, ұжымшарлар санының артқанын, сауаттылықтың жақсарғанын мысалға келтіреді. Негізінде, ауыл шаруашылығын жүргізудің кеңестік саясатына арналған еңбектердің бәрінде, 1980 жылдардың аяғына дейін, авторлар осы ұстанымдарын берік сақтап келді62. Қазіргі кезде тап бұлай түсіндіру енді елді сендірмейді. Өйткені олар көкейіндегі көксегенін көп жағдайда шындық түрінде әдейі тықпалап келген. Бұған қарама-қайшы тұрғыда, Қазақстанда 1991 жылдан бері қазақтар орыстардың жазықсыз құрбаны; большевиктер арнайы құрған жоспарларымен қазақтарды әдейі қырған дейтін радикалды-ұлтшылдық нарратив белең алған; алайда мұның да бұрмаланған тұстары аз емес. Олар Сталиннің қолшоқпары, Қазақстандағы партия қожайыны Ф. И. Голощекинді63 қазақтарды саналы түрде әдейі қырған қанішер етіп көрсетеді64. Интерпретация сұрыптамасына көшпенділер мен қазіргі заманғы мемлекет арасындағы қарым-қатынасты зерттейтін этнологтар да өз үлесін қосты. Олардың көзқарасы бойынша, қазақтардың басынан өткен жағдай — бар болғаны жаһандық мәселенің бір сарасы ғана, яғни көшпенділерді отырықшы ету — оларды мемлекеттік тәртіпке көндіріп, бағындырып ұстаудың қалыптасқан әдісі-міс65. Бірақ олар көп жағдайда тарихи контексті назардан тыс қалдырады. Сондықтан, мысалы, этнолог Фред Шольц Еуразияның далалық көшпенділерін отырықшы етуге арналған әдебиетте «толып жатқан сыни ескертпелеріне қарамастан», негізінде бұл саяси науқан «жақсылығы жағынан әдемі сипатталады» деп өзінше тұжырым жасайды66. Мұндай зерттеулердің авторлары басты назарын негізінен жаңару үдерістеріне аударса, ал оған қарсы мағынада жазылған еңбектерде бүкіл әлем бойынша қатты қыспаққа түскен көшпенділердің ауыр тағдыры сөз болады. Бұл соңғы авторлар көшпенділер мәдениетінің жоғалғанын; үйренісу, кірігу үдерістерінің ауыр болғанын; сондайлардың салдарынан кешегі мал өсіруші ұшқыр жандардың ылғи да «жеңіліп қала беретінін» баса айтып көрсетеді67. Алайда ғалымдар өзара қарым-қатынастан туатын ортақ тәжірибе мәселесін көтергелі ақ пен қара аясындағы дихотомиялық көзқарас саралау кеңістігіне қарай ойыса бастаған-ды68. Сонымен қатар олар жер иесі байырғы халықтың жаулап алушы отаршылдарға тигізген ықпалын да назарынан тыс қалдырмаған-ды69. Осы қатарға Қазақстандағы елді отырықшыға айналдыру мен ашаршылық туралы жазылған еңбектерді де қосқан жөн. Бұл авторлардың көбі мына төмендегі тармақтармен толықтай келіседі. Большевиктер ауыз жаппай қайталап айтатындай, көшпенділердің мәдени кемтарлығы, кеңестік жоспарлы экономикаға жөнді кіріге алмауы, коммунистердің түсінігінше, олардың бойындағы ұшқырлық қасиеттерін жоюды талап еткен. Ашып айтсақ, онысы: қазақтардың дәстүрлі қоғамдық өмір салтын күйретіп, тиімді экономиканы енгізіп, билікті нығайтып, бақылауды күшейту міндетін жүзеге асыру болатын. Ашаршылық көшпенділік салтты біржолата жойды. Осы жолда большевиктер адам өліміне, мал шығынына қарамады, өз ойлағанынан таймады. Тәуелсіз, еркін көшпенділерді ұжымшарларға қуып тықты, отырықшы етті, нәтижесінде қазақтар байырғы өмір салты мен мәдениетінен айырылды70. Рас, қайсыбір жайларды түсіндіруге келгенде, авторлар кейде бір-бірінен алшақтап та кетеді. Мәселен, «көшпенділерді отырықшыға айналдыру науқаны оқиғаның өрбу барысына қаншалықты ықпал етті?» деген сұрақ төңірегінде, сондай-ақ басшылықтағы басты тұлғалар жөнінде де араларында пікір келіспеушілігі бар71. Голощекин мен оны алмастырған Л. И. Мирзоянның рөлдеріне қатысты пікірталастар да жиі болып тұрады72. «Большевиктер Қазақстанда жүргізген саясаты арқылы нені көздеді, оған қол жеткізе алды ма?» деген де сұрақ қойылып жүр. Осыған орай, «жаңарту» деген ұғым болып өткен оқиғалардың мәнін ашып, түсіндіруге жарамды ма?73 Бұларды Кеңес мемлекетінің отарлаушылық әлдебір жасырын жоспары еді деп айтуымызға бола ма? Немесе дала халқының атамекенін кең көлемде алмастыру арқылы билік көшпенділерден босаған жерлерге еңбекпен тәрбиелеу лагерьлерін және арнайы тұрғын мекенжай салуды алдын ала әдейі ойластырған ба?74

Большевиктер көпұлтты Кеңес халқын санатқа бөлумен және үстінен бақылауды күшейтумен қарқынды айналысты. Саны аз халықтарға еркіндік берген болып, ұлттық республикалар мен аймақтар ұйымдастырған. Өздерінің осындай бағдарламалық жоспарларын КСРО-дағы алуан түрлі ұлттардың тілдеріне аударып таратқан, насихаттаған. Бір кездері «езгіде» болып келген халықтардың өкілдерін партиялық, мемлекеттік аппараттардағы басшылық қызметтерге көтерген. Мұны ұлттық республикалардағы Кеңес мемлекетінің тірегі — жергілікті кадрларды тәрбиелеу деп атаған. «Жергіліктендіруді» кеңестік ұлт саясатының басты өзегіне айналдырған. Бұл, бір жағынан, орыс емес халықтардың ішінде кеңестік жүйені бекіту мақсатын көздесе, екінші жағынан, шетел жұртшылығына жақсы болып көрінуден туған саясат болатын75.

Басқарудың кеңестік әдістерін және кеңестік идеологияны енгізудің жай-жапсары, тарихшы Терри Мартиннің сөзімен айтқанда, «қызметін оңды атқарған империя» үлгісінде (Affirmative Aetion Empire), соңғы он-он бес жылдай уақыт ішінде зерттеулердің басты тақырыптарының біріне айналған. Кеңес мемлекетінің шеткергі ұлттық аймақтарда жүргізген саясатына (ортаазиялықтарды қоса алғанда) арналған еңбектерде авторлар ұлттық саясаттың өзегіне айналған белгілі жайттарға жіті қарап, олардың іс жүзінде жүзеге асырылуы күрделі әрі қиын болғанын атап көрсетеді76. Олар сонымен бірге кеңестік ұлттық саясаттың нығайып бекуіне этнографтардың, антропологтардың, агрономдар мен статистердің айтарлықтай ықпал еткенін де айтады. Олар кеңестік алып империяның аймақтары мен халықтары туралы білім-білігі жоққа тән басшы жолдастар үшін өте қажет болған. Өйткені басшы жолдастардың басым көпшілігі шет аймақтардан шығып, сол өздері шыққан елді билеп-төстеп отырса да, оның демографиялық жағдайынан, этникалық құрамынан еміс-еміс болмаса, жөнді хабары жоқ иіс алмастар болатын77.

1917 жылға дейін «ұлт мәселесімен» айналысқан саусақпен санап аларлық большевиктердің бірі Сталин еді. Ол 1913 жылы осы төңіректе ой толғап, ұлт туралы өзінің атақты анықтамасын жариялайды: «Ұлт — бұл тілдің, аумақтың, экономикалық өмірдің және мәдениет арқылы туындаған психикалық құрылымның ортақтығы негізінде пайда болған адамдардың тарихи қалыптасқан тұрақты қауымдастығы»78.

Батыс зерттеушілерінің КСРО-ның алғашқы кезеңіндегі Қазақстан туралы еңбектерінен, бәрі өзара келісіп қойғандай, коммунист басшылардың нақты іс-әрекеттерінің негізгі мақсатын олардың ұстанған ұлт саясатын зерттеу арқылы түсінуге болады дейтіндей көзқарасты байқаймыз79. Ал бұдан енді не туады? Байқайық. Мәселен, Орта Азия туралы әдебиеттерде кеңестік тақырыптың ерекше бір тармағы түрінде оны экзотикаға, яғни таңсық дүниеге, тіпті одан да асырып, шығыстануға айналдырып жіберген. Алайда шет аймақтардағы кеңестік саясат түрі жағынан ғана ұлттық еді, ал мазмұны жағынан социалистік болатын. Бұл да сталиндік атақты тұжырымның бірі ғой. Мәскеу мемлекеттік мүддеге қайшы келетін әрекеттері бар дейтіндей күдікке ілінсе болды, «бұрынғы езгі көрген ұлттарды» қолдап-қолпаштауын бірден тоқтатып, дереу жазалауға кірісетін. Сондықтан Орта Азия мен Қазақстандағы кеңестік билікті отаршылдық биліктің бір түрі болған еді деуге негіз бар. Аймақтардың орталықтың мүддесі үшін радикалдық тұрғыдан аяусыз қаналуы және еуропалықтар мен жергілікті тұрғындар арасындағы қатал иерархия біздің осындай тұжырым жасауымызға толық мүмкіндік береді80. КСРО-дағы ашаршылық сталинизмді зерттеу аясындағы басқа да өзекті пікірталастарға қарағанда біршама ерекшеленетін тақырыпқа айналды81. Тақырыптың бұлай оқшаулануына «Украинадағы ашаршылық геноцид пе, әлде жоқ па?» деген сұрақ бойынша талдамалы дәйектерге сүйене отырып қызу жүргізілген, бірақ еш мәні жоқ пікірталастық айтыстар, әрине, соңғы себеп емес82. Геноцид төңірегінде өрекпіп кетушіліктің салдарынан көптеген зерттеушілердің аштық тақырыбына деген ықыласы суып қалғандай. Ал қалың көпшілік үшін бұл — «Үлкен террордан» кейінгі екінші «ұлы» тақырып екені мәлім. Сонда да оған мән беріп жатқан мамандар көрінбейді. Олардың біразы геноцид төңірегінде ондаған жылдар бойы айтысып, ақырында өзара жауласып кеткен. Геноцид мәселесі Ресей-Украина қарым-қатынасына айтарлықтай қырсығын тигізді; геноцид ұғымына заң тұрғысынан анықтама береміз деп жүріп, тарихшылар айтыстың батпағына қалай батып кеткенін өздері де білмей қалды. Өйткені бұл айтыстың аштық динамикасын тарихи-ғылыми тұрғыдан зерделеуге еш пайдасы жоқ еді. Оның үстіне Украинадағы қолдан жасалды дейтін ашаршылық төңірегіндегі айтыс-тартыс Қазақстанда болған осындай оқиғалардың зерттелуін көлеңкелеп тастады. Әлі де солай жалғасып жатыр83.

Сонымен, Украинадағы аштық кезінде (Қазақстанда да) геноцид жасалды ма? Осы көзқарас тегеурінді түрде қайта-қайта талқыланғанмен84, ол бәрібір бұлтартпас шындыққа айналып кетпес еді. Аштық жаппай қырып-жоюдың геноцидтік жоспарын жүзеге асыру қара ниетінен тумаған. Сондықтан геноцид тезисін мынадай үш себеппен қабылдауға болмайды: біріншіден, оны тек Украинамен ғана байланыстырып айтады; Солтүстік Кавказды, Кеңес Одағының басқа аймақтарындағы, яғни Қазақстандағы аштықты да қозғамайды85. Ал аштық КСРО-ның басқа аймақтарында Украинадағыдан кем болған жоқ; сондықтан оны тек Украинаға қарсы жасалған қастандық еді деу сенімді естілмейді. Екіншіден, қанша күш жұмсалғанмен, аштық қырғыны сталиндік биліктің әдейі ұйымдастырғанын әшкерелейтіндей ешқандай айғақ табылған жоқ. Үнемі мысалға келтірілетін құпия полицияның шаруалардың жолын бөгеп, қашып кетуіне жол бермегені; Сталиннің Украинадан айырылып қаламын ба деген «қорқынышы»; халықтың шеккен шексіз азабы сияқты жанама куәліктердің бұл жерде берер пайдасы шамалы86; әрбірден соң большевиктер халықтың басқа топтарының көшіп кетуіне де қарсы тұрды ғой. Соның ішінде әсіресе қазақтарды қатты күзеткендері мәлім. Үшіншіден, халықты әдейі қысастық жоспармен қырған деп тұжырым жасау – өте қиын пайым. Өйткені адамдардың тағдырын абстрактілі «коммунистер» шешкен жоқ: аштыққа ұрынғандардың өлу, өлмеу тағдыры көп жағдайда жергілікті партия басшыларының, белсенді шаруалар мен жұмысшылардың қолында болды, мәселені солар шешті. Алайда әкімшіліктің төменгі және орта буынындағы басшылардың кінәсі мен оның себептері жайлы украин және қазақ тарихшыларының жазған еңбектері тым мардымсыз87.

Дереккөз

Бұл зерттеудің сүйенетін дереккөздері баршаға ортақ, сондықтан олардың осында тұжырымдалатын көзқарастарға қалайда ықпал етері сөзсіз. Әңгіме Кеңес мемлекеті мен партия аппараттарының әртүрлі мазмұндағы әралуан құжаттары туралы: оның ішінде Сталиннің, Саяси бюро мүшелерінің сөйлеген сөздерінен бастап, далалық өлкедегі жекелеген партия басшыларының баяндамаларына дейін — бәрі бар. Құжат авторлары өз істерінің дұрыстығына шын сенген таза коммунист болуы да, өз басының пайдасын ойлаған мансапқор-оппортунист болуы да мүмкін; қалай болғанда да, олар қағазға не жазса да онысы алдымен аппараттың өз ішінде айналатын дүниелер болатын. Жергілікті және еуропалық функционерлер бірін-бірі түсінуі үшін баяндамаларын, хаттарын, жеделхаттарын сауатсыз болса да көбіне орыс тілінде тарататын. Қазақстанның орталық архивтеріндегі 1920–1930 жылдар аралығына қатысты құжаттар тек қана орысша жазылған; арасынан ең болмаса жергілікті тілге аударылған бірде-біреуін таппайсыз. Осылайша, архив құжаттары өзінше бір маңызды шындықтың бетін ашады, яғни жоғарғы жақтың далалық жұртқа «кеңестік» дегеніміз «орыстікі» деп қарағанын паш етеді. Құжаттар ресейлік төрт орталық архивте және қазақ елінің архивтерінде сақталған. Осы жерде назарларыңыздағы осы еңбектің авторы олардан жан-жақты нұсқау алғанын ескерте кеткенді де жөн санайды88.

Мен пайдаланған қорларға барлық жағынан қарастырып, сипаттама берудің қажеттігі бола қоймас. Дегенмен біреуіне ерекше тоқталып өтпекпін. Өйткені оның осы кітаптың жазылуына зор ықпалы тиді. Ол — Қазақстан Республикасы Президентінің архив қоры. Онда партиялық бақылаудың қазақ комиссиясының қағаздары сақталған. Бұл архивтің есігі соңғы уақытта ғана ашылды; осы кітапты жазу үстінде мен ондағы дүниелерді жүйелеп оқыдым; 1930 жылдардың басындағы дағдарыс кезеңінде жұмыс істеген қазақ провинциясының партиялық және мемлекеттік аппаратының қойнауына терең үңілуге мүмкіндік береді. Архив құжаттарынан көргенім, көшпенді қазақтарға сөз бергендей болса, олардың рөлі жанамалық деңгейден әрі аспаған. Сондықтан олардың реакциясын, көзқарастарын басқа адамдар арқылы ғана білеміз. Мұның себебін ойланбай-ақ айтуға болады. Біріншіден, архивтердің атқарымдық міндеті — ведомстволардың өзара жазысқан, алмасқан ресми хат-хабарларын, басқа да түрлі құжаттарын сақтау. Екіншіден, осы еңбектің тақырыбына тікелей қатысты ерекше бір жағдай бар: ол — Қазақстандағы ұжымдастыру науқаны мен ашаршылыққа байланысты жеке адамдардан жеткен құжаттардың өте аздығы89. Көшпенділер ауызекі мәдениет аясында өмір сүретіндіктен, араларында оқып, жаза алатындар жоқтың қасы болатын90. Сондықтан ол ортадан жеткен хаттар мен күнделіктер өте сирек. Оның үстіне КСРО күйрегенге дейін ұжымдастыру және ашаршылық тыйым салынған тақырып болды. Сол бір қаралы кезең туралы айтуға мүмкіндік туғанда, куәгерлері бақилық болып кеткен еді. Сондықтан біздің қолымызда қазір «жендеттердің» куәлік етіп көрсеткендерінен басқа түк жоқ деуге болады. Оқиға тап сол жендеттер айтқандай болып өрбіді ме, әлде басқаша сипат алды ма, тап басып, дәл айту қиын. Мұндай жағдай айып тағылып, қастандықтың беті ашылып, қылмыстық топ анықталып, нақты кінәлілердің аттары аталар кезде ғана біршама байқалғандай болады. Сол себепті дереккөздердің біржақтылығын ескергеннен басқа амалың қалмайды.

Географиялық атауларды жазғанда автор Кеңес кезінде қалыптасқан тәжірибені басшылыққа алды. Сондықтан кітаптың мәтінінде елді мекендер мен жер-су атаулары орысшаланған түрінде жазылды. Осы жерде әкімшілік бірліктерге қатысты бір ескерту жасай кеткенді жөн көрдім. 1920 жылдардағы ұзаққа созылған әкімшілік реформалардан кейін КСРО-ның одақтас және автономиялық республикалары облыстарға, аймақтар мен аудандарға бөлінді. Жергілікті әкімшілік селолық және ауылдық кеңестерден құралды91. Қазақстанда 1930 жылдан бастап округтер жойылды, ал облыстар 1932 жылдан бастап пайда болды. Демек, бір жарым жылдай республикалық және аудандық әкімшіліктерді жалғайтын орта буын әкімшілік болмаған.

Мәтіндегі барлық дата 1918 жылдың ақпан айында Кеңестік Ресейде қабылданған григориандық күнтізбе бойынша көрсетілді.

Көшпенділер және Ресей отаршыл державасы

«Орталықтандырылған мемлекеттердің қаңғыбас бақташыларға деген өшпенділігі баршаға жақсы мәлім», — деген еді бірде географ Лесли Денс92. Әскери тұрғыда не ойлағанын білдірмейтіні мен ішінара әскери артықшылығының үйлесімі; мемлекеттік қыспақтан жалтарып кетуге өте бейімділігі отырықшылар қауымына ұнамайтын, сонысы үшін көшпенділерді жек көретіндері өз алдына, біздің антиподымыз деп олардан әрдайым қауіптеніп те отырар еді. Сол себепті отырықшы қоғамдастықтар мен мемлекеттер оларды жуасытуға немесе біржола жаулап алуға тырысатын. Егер көшпенділерді өз шекараларынан алысырақ ұстай алмаса, оларға амалсыздан алым төлеп отыруға мәжбүр болатын93. Тәуелділіктің бұдан басқа да түрлері болды. Оған өзара сауда-саттық қарым-қатынастарды қосыңыз. Отырықшылар мен көшпенділер бірінің есебінен бірі күн көріп, қашаннан іргелес қатар өмір сүрген94.

Көшпенді қазақтардың тұрмысы мен мәдениеті мал жағдайымен тығыз байланысты болған95. Олар негізінен қой, ешкі және жылқы түлігін өсірумен айналысқан. Кең далада үнемі көшіп-қонып жүретін халық үшін теңдеп жүк артатын және мінетін жануар болғандықтан, түйе де өсірген96. ХІХ–ХХ ғасырларда орыстардың боданына айналғаннан кейін, дала экономикасында ірі қара — сиыр түлігі біртіндеп маңызды бола бастаған97. Қазақтардың басым көпшілігі бес, кейде одан да аздау отбасынан бір ауыл («жұрт») болып бірігіп, мал жағдайымен көшіп-қонып жүрген98. Олардың осылай үнемі қозғалып жүретіні сырттан келген еуропалықтарға қаңғыбастық сияқты әсер етуі ғажап емес, өйткені олар көріп тұрған құбылысты мүлде түсінбейтін. Ал оның сыры өте қарапайым, бар болғаны қазақтар белгілі бір дәліз бойымен қыстауларынан жазғы жайлауларына көшіп алады; ал арақашықтық әр аймақта әрқалай. Мәселен, Қазақстанның батысындағы адайлар бір жылда бір мың шақырымдай жерді шиырласа, ал шығыстағы кейбір тайпалар бірнеше шақырымдық межеден онша ұзай қоймаған. Қазақтар99 өздерін мифтік түп аталары «Алаштан» тарағанбыз деп есептейді. Олар бірін-бірі туысқандықтың ерекше жүйесі арқылы таниды. Кез келген қазақ өзінің шыққан тегін ең кем дегенде жеті атасына дейін біледі. Шыққан тегін айналасындағыларға үнемі қайталап айту арқылы қазақтар күрделі далалық қоғамдағы өз орнын білген және белгілеген100. Негізінен, үлкен үш топтан, яғни жүз деп аталатын ордалардан құралған. Үлкен немесе Ұлы Орда бүгінгі Қазақстанның негізінен оңтүстігі мен оңтүстік-шығысын жайлаған. ХІХ–ХХ ғасырлардың тоғысында олардың қатарында 700 мыңдай адам болған. Орта Орда Қазақстанның орталық, шығыс және солтүстік аймақтарында көшіп-қонып жүрген. Сол уақыттарда олардың жалпы саны 1,3 миллиондай адам болған. XX ғасыр басында құрамында шамамен 1,2–1,3 миллиондай халқы бар Кіші Орда қазіргі Қазақстанның батысын мекендеген. Осы үш топқа жататынымен бірге, қазақтар әулеттерге (руларға) және ауылдарға бөлініп, өздерін біртектілендіріп отырған101. Осындай рулық жүйенің құрамында жүру әрбір жеке адам үшін ерекше маңызды болған; өйткені тек сол ортада ғана оның әлеуметтік өз орны бар; шын болса да, өз қиялынан жасап алса да, әйтеуір шежіреге кірсе болғаны102. Қазақтардың өмір сүрген ортасы эгалитарлық, яғни авторитарлық қоғамға жатпайтын; бірақ сол уақыттың кейбір оқығандары түсіндіргендей, «тапсыз» деуге де келмейтін. Нақтылап айтсақ, стратификатталған және өте қатаң иерархиялық қоғам еді дегеніміз дұрыс болар103. Шапқыншылық кезінде, сырттан қауіп төнгенде жауларына бір ауыл бір адамдай бірігіп қарсы тұрған. Қазақтар ақылшы үлкендерін «ақсақал» деп, рулық шағын топтардың басшыларын «бай» деп атаған. Соңғы сөзді большевиктер тұрмысы тәуірлерге, билерге, ел қадірлеген жасы үлкен жақсыларға қаратып талғамастан айта берген. Сөйтіп, «бай» сөзін Кеңес Одағының еуропалық аймағына қатысты «кулак» сөзінің баламасына айналдырған. Дереккөздерден «кулак» мағынасындағы «бай» сөзін кездестіргенде, ол адамның материалдық тұрғыдан шын бай болғанын анықтау өте қиын. Шындығы — кеңестік функционерлердің бұл сөзбен өздерінің идеялық тұрғыдан таптық жауларын таңбалағаны ғана104.

Қазақтардың бәрі түгел көшпенді болған жоқ. Айтарлықтай үлкен бөлігі жартылай көшпенді және отырықшылық салтын ұстанған. Орыстардың боданына айналуына байланысты XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап көшпенділік тұрмыстан бас тартып, отырықшыға айналғандар қатары тез өскен105. XX ғасырдың басында көптеген қазақ отбасыларының тұрақты қыстауы және мал қоралары болған.

Кеңестердің 1926 жылы жүргізген халық санағының қорытындысында: қазақтардың төрттен бірі «отырықшы», 65 пайызы жаз айларында жайлауға шығатын жартылай отырықшы, тек 6 пайыздан сәл астамы ғана жыл он екі ай бойы көшіп-қонып жүретіндер деп көрсетілген106. Ал ол заманда қазақтардың тұрмыс ахуалы малының санымен есептелген; олар жер байлығына онша мән бермеген. Тұрмыстық хал-ахуалы айнала төңірегінің ықпалымен үнемі өзгеріп отырған. Олардың малы да, жаны да әсіресе «жұт» деп аталатын табиғат апатынан қатты зардап шегетін. Ауық-ауық қайталанып тұратын аязды, боранды ауыр қыста қар қатып қалып, тұяқты мал тебіндеп жайыла алмай, аштан қырылатын107.

Ресейдің тарихы108 — дала көшпенділерімен өзара әр салалы қарым-қатынас тарихы. Алайда орыстардың және далалықтардың ұжымдық жадында көшпенді тайпалар мен Мәскеу князьдері арасындағы қақтығыстар ғана қатты сақталған109. Соның ішінде XIII ғасырдан XV ғасырға дейінгі «татар-моңғол езгісі» дегенді, яғни моңғол хандарының бірнеше ғасыр бойы Русьті билеген кезін орыстар әрдайым ауырсына еске алады; болашағын сонымен өлшеген110. Содан бері арада тағы бірнеше ғасыр өтті. Дала жақтан келетін қауіптің жолы кесілді. Қайсыбір көшпенді тайпалар бірінен соң бірі «ақ патшаның» (шартты болса да) қолтығына кіріп алды111. Осыдан кейін орыс мемлекеті көшпенді бодандармен арақатынасын біржолата анықтап алуға кіріседі. Ол үшін ең алдымен көшпенділерді отырықшылық тұрмысқа көшіру керек деп есептеген. Бұл ойды XVIII ғасырдың аяғында II Екатерина патшайым қызу қолдаған, бірақ одан жөнді ештеңе шықпаған112. Тек XIX ғасырдың екінші жартысынан кейін, соғыспен ойрандау арқылы Орта Азияны113 бағындырып алған соң ғана империя көшпенді «бұратана»114 халықтарды күштеп отырықшы етуге шындап кіріседі115. Патша шенеуніктері отарлаушы державалардың өздерінше өте тиімді деп есептейтін әдісін қолданып, еуропалық аймақтардағы шаруаларға барынша жан-жақты қолдау көрсете отырып, оларды көшпенділердің жер-суына апарып, белсенді түрде қоныстандыра бастайды. Отарлаушылардың ойынша, ұшы-қиыры жоқ еркін де иен дала «бізді иеленіңдер, жабайылықтан құтқарыңдар» деп, «еуропалықтардың» келуін күтіп жатыпты-мыс116. Кейін даланы өзінше игеруге кіріскен большевиктер де тап сондай менмендік ойда болған еді.

Бастапқыда Ресей империясы жаулап алған аймақтарына дәстүр бойынша отарлаушы авангард ретінде алдымен казактарды аттандыратын117, олардың ізін ала Орта Азияға қарай өз елдерінде жер тапшылығынан нан таба алмай қиналып жүрген Орталық Ресей және Украина губернияларының аш-жалаңаш шаруалары шұбыратын. Еуропалық шаруалардың көші елдегі жағдайға қарай кейде уақытша тоқтап қалса, кейде жалдамалы әдіспен әдейі күшейтіліп отырған118. Қалай болғанда да, Орта Азияда бақытын сынап көргісі келетіндердің қатары үнемі өсумен болған. 1906 жылы басталған Столыпин реформасы кезінде оларға қазақтардың Жетісудағы құнарлы жерлері берілетін болғанда, қоныс аударушылар солай қарай деревня-деревнясымен тасқын судай ағылған119.

Қоныс аударушы еуропалық шаруалар қаптап келіп жатты. Отарлаушы әкімшілік жердің шұрайлысын соларға бөліп беріп, жергілікті қазақтарды шетқақпай қылды. Осындайдан «көшпенділердің ертеңгі күні не болады?» деген заңды сұрақ туады120. Ал әкімшілік болса бөлістен «артылған» жерлерді өз қорына алып, жаңадан келіп жатқан қоныс аударушыларға бөліп беруін жалғастыра берген. Осылайша, қазақтардың ең шұрайлы жерлері қысқа мерзім ішінде еуропалық шаруалардың қолына өтті. Толып жатқан әртүрлі нұсқаулар, әкімшілік талаптар қазақтардың көшпенділік тіршілігін қиындатқан үстіне қиындата түсті. 1891 жылғы «Дала ережесі» бойынша әр қазақ шаңырағына бөлінетін жер көлемі 15 десятинамен (16,4 гектардай) шектеліп, көшпенді қазақтарды өте қиын жағдайда қалдырған. Мұндай шағын аумақта көшіп-қонып жүру мүмкін емес121. Жайылым аумағы тарылғандықтан, бірнеше жыл ішінде мал басы күрт азайып, тұтастай алғанда, көшпенділер тез кедейленген122. Тығырықтан шығудың жолын талайлар егіншіліктен тапқысы келеді; басқа амалы қалмағандықтан, ауыл шаруашылығы жұмыскерлеріне айналады123. Соның өзінде өңірлер арасында үлкен айырмашылықтар қалыптасқан еді. Отарлаушылар тез өсіп, көп шоғырланған өңірлерде бұл үдеріс қатты қарқын алса, саны аз болғандықтан, орыс ықпалы жоққа тән Орталық Қазақстанның кең-байтақ далаларында жағдай басқашалау, тым баяу өрбіген. Мұндағы қазақтар отырықшылықты уақытша күнкөрістік қаракет деп санаған. Ал отарлаушы қожайындар, яғни орыстар, көшпенділік салттың болашағы жоқ деп есептейтін, сөйте тұра, олар қазақтардың тезірек егінші болып кетуі үшін түк істемеген, ешқандай көтермелеу шараларын қолданбаған. Өздерінің қазақтарға деген теріс пиғылын Ресей премьер-министрі П. А. Столыпин де, жерге орналастыру мен егіншілік жөніндегі бас басқарушы А. В. Кривошеин де Сібірді қалай отарлау туралы жазбаларында ашық көрсеткен: «Қырғыздар (яғни қазақтар — Р.К.) егер мәдениетке икемделе алса, мәңгі көшпенділер болып қалуға тиісті емес. Соңғы жылдардағы олардың егіншілікке көшу тәжірибесінен, орыстардың далалық өлкелерге қоныс аударуының нәтижесінде мал жайылымдарының тарылуына байланысты, еріксіз отырықшыға айналатынын және мұның ең қуатты тиімді жалғыз әдіс екенін көріп отырмыз»124.

Орыстар қазақтарды «артта қалған» және «мәдениетсіз» деп санаған. Сондықтан даланы бағындыруды өздерінің игілікті міндеттеріне жатқызған және сол идеяны басшылыққа алған125. Мысалы, XIX ғасырдың соңындағы бір саяхатшы қазақ жұртына байланысты көпке мәлім үйреншікті баянында былай деп жазады: «Қырғыздардың бүкіл тұрмыс-тіршілігі, адам айтса нанғысыз, кір-қоқысқа былғанып жатыр; отыратын да, жазу жазатын да орындықтары жоқ»126. Тіпті кейбір отаршыл шенеуніктер «қазақтар егіншіліктің ауыр тауқыметінен қашады, сондықтан көшіп-қонып жүреді» деген сенімде болған127. Ал, шындығында, қазақтарға егіншіліктің артықшылығын сездіретіндей «өркениетті отырықшы» елге тән жағымды нақты дәлелдер жетіспеген. Орта Азия халықтары елге таңдау бермейтін, оңды үлгісі жоқ, осындай «ұстаздары» бар еуропалық отарлаушыларға бағынып, соларға қызмет етуге тиіс болатын128. Иә, солай, қоныс аударып келген шаруалардың басым көпшілігінің еуропалықтардың мәдени артықшылығын насихаттап, үлгі болатындай жақсы қасиеттері жоқ еді; ал шенеуніктер мұндайға әдейі көрмегенсіп, көз жұма қарайтын129. Орыстардың отаршыл әкімшілік қызметін сынаған граф фон дер Пален былай деп жазады: «Еуропалық Ресейден қоныс аударып келгендер негізінен жартылай шала шаруалар еді, өз елдерінде берекесіздігімен көзге түскендер болатын… соның өзінде де олар тәртіпті, еңбекқор жергілікті адамдарға мұрын шүйіріп, жоғарыдан қарайтын»130. Қаламгер Ф. М. Достоевский өзінің 1881 жылы жазған атақты «Жазушы күнделігі» атты еңбегінде атап көрсеткендей, Азияға «мырза болып келген» орыстар Орта Азиядағы бодандық қамытын киген бағынышты халыққа Ресейдің өркениетті озық үлгісін көрсетудің орнына үнемі күш қолданып, мәжбүрлеу әдісіне жүгінумен болған131.

Экономикалық тұрғыдан тиянақты таңдау жолын ұсынбағандықтан, көшпенділіктің түбіне жеткен патшалық отарлаушылық саясат деген пікір жиі айтылады. Азамат соғысы аяқталған соң большевиктердің бетпе-бет келген басты «қиыншылығының» өзі де осы еді132. Иә, қазақтардың жағдайы XX ғасырдың басында орыстар жаулап алғанға дейінгісімен салыстырғанда әлдеқайда төмен болды. Ал осы тұстағы отаршыл әкімшіліктің нормативті актілерінен біз олардың қазақтардың тұрмыс-тіршілігінің шынайы ахуалымен мүлде санаспағанын көреміз.

Алғашқыда көшпенділер мен еуропалық қоныс аударушы шаруалардың арасында бірін-бірі өлердей жек көргеннен басқа ешқандай қарым-қатынас болмаған. Олар егістік жер, жайылым және су көздері үшін бәсекелескен. Шаруалар өзен, көл алқаптарындағы шұрайлы жерлерді өңдеуге кірісіп, ол аймақтардан малын жайып, суаттан су ішкізіп жүрген көшпенділерді қуып жіберген. Мұндай дау-дамайлардың кезінде патшалық отарлаушы билік үнемі шаруаларды жақтаған, мұндай күшке қазақтар, әрине, қарсы тұра алмаған. Сондықтан текетірестің аяғы ушығып, бақандасқан үлкен төбелестерге, кейде қарулы қақтығыстарға да ұласып кететін133. Дегенмен еуропалықтар мен азиялықтардың көршілестігі өзара қырғиқабақ қақтығыстар аясында біржола қалып қоймаған; бір-біріне деген тәуелділіктің жаңа түрлерін де туғызған; сондайдың бірі — жергілікті халықтың жекелеген топтары үшін алдынан болашағы зор жаңа мүмкіндіктердің есігі ашылған еді.

Орта Азияны отарлаушылар өздері құрған экономикалық және әкімшілік қоғамға көшпенділердің тезірек кірігуі үшін, оларға қысым көрсетуді күшейте түседі. Соған байланысты отарлаушыларға көшпенділердің ішінде жүріп, өздеріне көмектесетін жергілікті халықтан шыққан делдалдар қажет болған. Осы мақсатпен рубасыларын тағайындап, оларға сенім артып, отаршыл әкімдіктегі жауапты қызметтерге жоғарылатқан. Осылайша, ішкі бірлікке сына түскендіктен, елдегі әлеуметтік ахуал тез өзгеріп, жергілікті халықтың тұрмысы күйзеліп, жаппай кедейлік белең алды. Есесіне, ортаазиялық ақсүйек өкілдері үшін баюдың жаңа мүмкіндіктері туды134.

Патша әкімшілігі салық салу, ел байлығын тасып әкетуге келгенде ешқандай рақымшылыққа бармаған, шексіз қатал болған. Жалпы, Ресей империясының билік органдарының басқару «өнері» ішкі орыс губернияларында да осы әдіспен шектелетін; ал бұл әдістің «мемлекет құру» үдерісін белгілі бір деңгейден кейін тоқырауға ұшырататыны әлемнің әр жерінде талай мәрте дәлелденген. Күрделі қиын жағдай туып, тәртіпсіздік белең алса болды, мемлекет сол жерге дереу әскер аттандырады; содан кейін, әрине, бодандарының есінде күшіне сенген жазалаушы үкімет дегеннен басқа қандай әсер қалушы еді135. Сонымен бірге Ресей саясаты көшпенділердің ислам діні мен қазақтардың әдет-ғұрып құқығына толеранттық кеңпейілдік танытқанын айта кету керек136. Шенеуніктер Түркістан алқабындағы мұсылмандарға қарағанда көшпенділер соншалықты терең берілген «діндарлар» емес, сондықтан олармен тіл табысуға болады деп есептеген. Әрине, мұндай сенім тақыр жерде тумайды. XVIII ғасырдың аяқ кезінен көшпенділер арасында ислам дінін белсенді түрде таратуға кіріскен алдымен орыстардың өздері еді. Есебі сол — осы жолмен елді отырықшы етіп, «өркениетті жолға» салып алу болатын137. Осындай әртүрлі жолмен орыс жаулап алушыларымен арадағы байланыстардың нығаюы қазақтардың өз арасында айтыс-тартысты күшейткен. Ұлттардың өзін-өзі билеуі, тәуелсіздігі туралы еуропалықтардың пікірталасымен танысқандар138 ХІХ–ХХ ғасырлардың тоғысында «қазақ ұлты» деген мәселе көтерген. Кеңестік тарихшылардың табандап тұрып дәлелдеуінше, олар — арнайы орыс мектептері мен университеттерінде139 оқыған зиялылардың ат төбеліндей азғана тобы; олар негізінде отырықшылыққа қарсы болмаған; оны қандай жолмен жүзеге асыру керектігі төңірегінде ғана пікір таластырған. Олар ұлт санасын ояту үшін жанкештілікпен аянбай еңбек еткен; егер халық отырықшылық тұрмыс салтына көшпесе, «ұлт ретінде жойылып кетеді» деп санаған-мыс140. Қазақ арасынан шыққан ықпалды көшбасшылардың бұл өзекті мәселедегі ұстанымдары, шынтуайтында, мүлде басқаша болатын. Олар «көшпенділік салт — ұлттық ерекшеліктің басты ұстын-өзегі, сондықтан одан бас тартуға болмайды» деп есептеген141. Басқа қалың қазақпен салыстырғанда реформаторлар қатары өте аз болғанмен, тарих оларға өте маңызды зор міндеттер жүктейді; олар отаршыларға қарсы шыққан зиялы топтың ұйытқысы болды және өзін-өзі билейтін ұлт тәуелсіздігі үшін; дәстүрлі тұрмыс салтын жаңартып, оны жаңа мазмұндармен байыту үшін күрескен. Газеттер шығарған, қауымдастықтар мен партиялар құрған. Азамат соғысының аласапыран жылдары біраз уақыт билік басына Алаш партиясы бастаған «Алаш Орда» үкіметін алып келген. 1920 жылдары қазақ зиялыларының талайы большевиктерді жақтаушылардың бірінші көрнекті толқынының қатарында болды142.

Жекелеген оқиғалар ішінде далалық қоғамды дәл 1916 жылғы көтерілістей басқа ешбір оқиға радикалдандырған емес. Ал олардың еркіндік аңсаған бұл әрекетіне қоныс аударып келген шаруалар қарсы шығып, көтерілісшілерді жаппай қырып-жоюмен жауап берді143. Көтерілістің шығуына орыстардың батыс майдандағы еңбек батальондарына, яғни қара жұмысқа еркеккіндікті қазақтардың алынатыны сылтау болған; ал шын себебі одан әлдеқайда тереңде жатқан еді; жайылым және мал суаттары үшін көшпенділер мен қоныс аударушылар арасындағы ұрыс-керіс пен жанжалдар, қақтығыстар; отаршыл әкімшіліктің жергілікті халықты адам деп санамайтын менмендігі; үнемі ар-намысын таптап, қорлық көрсететіні ғасырлар бойы жиналып келіп, ақыры жанартаудай атылған болатын144. Көшпенділердің көтерілісі қысқа мерзім ішінде аймақтың үлкен бөлігін қамтыды. Қақтығыстардың эпицентрі Жетісу болды. Отаршылдар мен бодандыққа түскендердің арасындағы өшпенділік осы жолы барынша айқын әрі нақты көрінді. Басында қазақтар орыстарға айтарлықтай үрей туғызды. Бірақ көп ұзамай қарсы жақ, яғни қоныс аударып, бекіп алған жергілікті славяндар қатты соққы беріп, қазақтардан аяусыз қаталдықпен кек алған. Көтерілістен емес, қарулы орыстардың осындай қанішерлік қатыгездігінен жазықсыз жандар өте көп қырылды145. Жүз мыңдаған қазақ басына төнген тура ажалдан қорқып, Қытайға қашқан146.

Көтеріліс басылған соң да аймақта тыныштық орнай қоймады. 1917 жылы төңкеріс болып, қызылдар мен ақтар азамат соғысының қанды ізін Орта Азияға сорғалатып алып келгенде, қазақтарға зорлық-зомбылық көрсету әлі тоқтамай жалғасып жатқан болатын. Ал ұлт тәуелсіздігіне қол жеткізу қазақ зиялыларының байырғы басты арманы еді. Сондықтан басым бөлігі самодержавиенің күйреуі сол арманның орындалуына жол ашты деп есептеген. Жас қазақ интеллигенциясы осы армандарын алға тартып, Ресей құрамында автономия болсақ дейтін жалпы ортақ қозғалыстың сипатын білдіретін «Алаш Орда» партиясы құрылғанын жариялады. Иә, большевиктердің Петроградтағы Қазан төңкерісі оларға жергілікті билікті басып қалатындай мүмкіндік беріп отыр. Сондықтан 1917 жылдың желтоқсан айында «Алаш» партиясының жетекшілері «Алаш Орда» үкіметін құрды. Сөйтіп, азамат соғысының айлар емес, жылдарға созылған бұлғақты кезінде билікті қолдан жібермей, ұстап қалуға тырысып бақты.

Империяның барлық аймақтарындағыдай, Орта Азиядағылар да большевиктік төңкерісті бастапқыда еуропалықтардың өз ісі деп қарады147. Алайда олар өздерін аз болса да жақтастары бар қалаларда ғана көрсете алды. Қазақтарға келсек, 1918 жылдың өн бойында тұрғыны көп қалалар мен қалашықтарда төбе көрсеткен кеңестер құрамында олар мүлде болған жоқ. Өйткені бұл оқиғалар, мұсылмандардың ойынша, отарлаушылардың өз арасындағы төңкеріс148. Осындай аласапыран азамат соғысы кезінде ауыл шаруашылығы барлық жерде жаппай қожырап, күштінің жабайы заңы орнады. Қалалар ауылдарды тонады. Билік ұстаған «қызыл аймақтар» беттері бүлк етпестен ауыл есебінен тегін күн көруге көшті. Жергілікті халықты тағдыр тәлкегіне тастады. Қазақстанның 1918 жылы қызылдар өктемдік құрған жерлерінде қазақтар мыңдап аштан қырылды149.

Ұлы даладағы азамат соғысы мүлде басқа бағыт алды да, ақыры Алаш үкіметінің құлауына алып келді. Бір жағынан, олардың қарулы күштері большевиктермен — бірде әртүрлі ақ генералдармен, бірде атамандармен тығыз бірлесе жүріп соғысты. Екінші жағынан, оның саяси өкілдері болашақ Кеңес мемлекетінің құрамында автономия болудың шарттары туралы бірнеше мәрте Ленинмен де, Сталинмен де нәтижесіз келіссөздер жүргізді. 1918 жылдың аяғына таман азамат соғысында большевиктердің жеңетіні айқындалды да, қазақтар көптеп солардың жағына қарай өте бастады. Ақырында «Алаш Орданың» бақытсыз басшылары мәжбүрліктен большевиктерге бағынғанды жөн көрді150. Олар құрған мемлекет 1920 жылдың наурыз айында шартты түрде өмір сүруін тоқтатты. Содан бастап Кеңес өкіметінің өкілдері ұлы даланың қожайындарына айналды151. Сол жылдың тамыз айында большевиктер Кеңестік Социалистік Қырғыз Автономиялық Республикасы құрылғанын жариялады. Оның жері негізінен «Алаш Орда» мемлекетіне қараған аумақтарды қамтыды. Астанасы бастапқыда Орынбор қаласы болды. Осы республика мен оның бөліктерінен 1918 жылы пайда болған Түркістан АКСР-і негізінде, Орта Азияны 1925 жылы ұлттық аймақтарға бөлгенде, Қазақ АКСР-і құрылды. Ұзаққа созылған айтыс-тартыстардан кейін Орынбор төңірегіндегі облыс РСФСР-ге өтіп кетті де, жаңа республика өзінің астанасы етіп жерінің дәл жүрек тұсында орналасқан Қызылорда қаласын таңдады. Ал 1929 жылы астананы Алматы қаласына ауыстырды152. Алайда аса үлкен аймақты әкімшілікке бөлу апайтөс далада Кеңес өкіметін орнатып, нығайтудың ұзаққа созылған алғашқы қадамы ғана еді. Иә, бұл үдеріс жылдарға созылды және миллионнан астам адамның басын жалмады.

Дала өлкесіндегі Кеңес өкіметінің жағдайы

«Жолдастар, ауылда Кеңес өкіметі жоқ», — деді Қазақстан партия ұйымының бірінші хатшысы Ф. И. Голощекин басшы қазақ большевиктерінің кеңесінде153. Оның бұл тұжырымы тыңдаушыларын таңдандырған жоқ. Иен далада үнемі сәтсіздікке ұшырап, әрдайым жеңіліп жүрген олар жалпы жағдайдың онша мәз емесін ол айтпаса да жақсы білетін. Азамат соғысы аяқталып, ұжымдастыру науқаны басталғалы арада қанша уақыт өтсе де, большевиктер аяғына әлі де нық тұра алмаған-ды. «Жоғарғы жақ» ауық-ауық нұсқау түсіріп қанша араласса да, олардың сөзі күнделікті үйреншікті тіршілік ауанындағы бір тосын жайттай естілетін де қоятын. Өйткені қалыптасқан үйреншікті тіршіліктің коммунистерге де, олардың идеялық әлеміне де, институттарына да еш қатысы жоқ еді. Қазақстанның кең-байтақ аймақтарындағы жергілікті өзін-өзі басқару органдары да, кеңестері де қағаз жүзінде болғанмен, іс жүзінде жұмыс істемейтін. Ал бірен-саран орнығып жұмыс істей бастағандары болса, бәсекелес топтар ол жерлерді өзара айтыс-тартыстың майданына айналдырып жіберетін.

Коммунистер қатары өспей, бәз-баяғы қалпында сіресіп қатып қалған. Ал олардың большевиктер ісіне деген адалдығы, қолтықтарына су бүркіп қараған күннің өзінде де, кісіге өте қатты күмән келтіргендей еді. Сондықтан большевиктердің социализм, жаңа қоғам туралы түсініктерінің Қазақстанның көпұлтты халқына қалай да бір әсері болды деп ойлаудың өзі артық. Ауық-ауық жоғарғы жақтан келетін нұсқаулар белгілі ереженің дұрыстығын дәлелдегені болмаса, қауқарсыз еді. Иә, қарамағындағы халқын жіті бақылап, мезгілімен салығын жинап алатын күшті мемлекет мұндай бейшара кейіпте болмауы керек. Осы орайда қалыптасқан жағдайдың шын сорлы күйі, мысал келтірсек, бір функционердің сөзінен анық көрінеді: «Облыс милициясының қарамағында, — дейді ол, — жұмысқа мінетін бірде-бір ат көлігі жоқ. Сондықтан олар көшпенділер мекендейтін иен далада тапсырмаларын жаяу жүріп орындауға мәжбүр»154.

Дегенмен большевиктердің мемлекеттік билікті нығайту талаптары ешқашан мұқалған емес. Олар қазақ даласының мінез ерекшелігіне қарай өзгеріп, соларға ыңғайлы болу жағын қарастырудан еш жалықпады. Сондықтан коммунистер мен қазақтардың арақатынасын сөз еткенде, бір жағының ықыласы жеткіліксіз, екінші жағының қызығушылығы жеткіліксіз болды дей салғанымыз жарамайды. Мемлекет ұшы-қиыры жоқ кең дала жағдайында да өзіне немқұрайдықпен қарап, талаптарының мансұқ етілуіне ешқашан жол бермеген. Күнделікті қарапайым шаруа жайын, кейбір мәселелерді шешудің жөні бір бөлек, ондайлардан келер пәлендей қауіп жоқ. Бірақ оны биліктің бар екендігі мардымсыз, тіпті жоқ деген ұғыммен шатастыруға болмайды. Расында, әлсіздігі мен қиындықтарына қарамастан большевиктер билік өз қолында екенін дәлелдей білді. Олардың зілді ықпалынан ең түкпірдегі шағын ауылдардың өздері де құтылып кете алмады. Коммунистер өз мақсатына жету үшін басқыншылықпен үстемдік жүргізудің әралуан әдістерін пайдаланды. Салықтар мен алымдарды төлейтін уақыт келгенде, халықтың әртүрлі топтары арасында шұрайлы жерлер үшін дау-дамай күшейгенде, олар қастарына жергілікті адамдардан жол көрсететін делдал алып, қай ауыл қайда көшіп кетсе де, ізіне түсіп, лезде тауып алатын. Сосын олар салық жинаумен, басқа да әлдебір тапсырмаларды орындаумен шектелмейтін; қазақтарға Кеңес мемлекетінің боданы екенін ескертіп, үнемі есіне салып отыратын; мұның не екенін әрбір жеке адам түсінді ме, жоқ па, оларға бәрібір, ондайға бола басын қатырмайтын. Олардың міндеті — қадап айту, тағы, тағы ескерту. Осылайша, орталарына мемлекет атынан өкілдер келгенде, қазақтар қаласа да, қаламаса да мемлекетпен өстіп қарым-қатынасқа түсуге мәжбүр еді155.

Қазақтар ерте ме, кеш пе сөзіне құлақ асады, бұл жағына большевиктер ешқашан күмәнданған емес. «Бірақ ол үшін, — дейді олар, — қазақ жақсыларының дәстүрлі ықпалын жою керек. Әйтпесе солардың кесірінен ел ата-баба салт-дәстүрін бұрынғыша ұстанып, өзгермей жүре береді». Ал коммунистер қазақ ұлтына тән ерекшеліктердің бәрін өлердей жек көретін. Сондықтан олар сөздің әуелі ауыспалы мағынасында, артынан тура мағынасында, елге жол көрсететін жақсыларының басын алуды ұйғарады. Қанішерлік әрекеттерін ақтау үшін партиялық бүкіл іс-шара зілін соларға, яғни қазақ қоғамына қарсы бағыттайды. Екі түрлі мақсатпен: біріншісі — жекелеген ірі тұлғаларды ел ішіндегі ықпалды күшінен айыру; екіншісі — ең бастысы да осы, қазақ халқының қалыптасқан әлеуметтік тәртібін түбегейлі күйрету. Өзара қарым-қатынастары шежірелік күрделі тектілік қанымен өрілетін, әр адам өзін басқалармен туыс, бауыр сезінетін қоғамда олардың бұл мақсатқа жетуінің бір ғана жолы бар еді. Ол — ру-тайпалық жүйені жаңа әлеуметтік бірлестік нысандарымен, ал бұрынғы беделді адамдарды кеңестік жаңа жүйенің басшыларымен алмастыру. Идеология тілінде мұны өздері «тап күресі» деп атаған. Ал оның шын мәніндегі нақты атауы — елдің сүт бетіндегі қаймағы саналатын зиялыларын құртуға бағытталған репрессия156.

Большевиктер өздерінің туларына ескі қарым-қатынас қалыптарын түбегейлі жаңартамыз деп жазып қойғанымен, алдымен өздері бұрынғы ескінің, яғни Ресей империясындағы көпұлтты қоғамның өнімі еді. Сол себепті де партия қатарында (тек Қазақстанда ғана емес) ар-намыс, қамқорлық, жеке басының адалдығы сияқты ұғымдардың маңызы әлі де біршама баршылық157. Соның ішінде қазақтарды бірінші кезекте шежірелік тамырлармен байланысқан туысқандық қарым-қатынастар біріктіретін. Әртүрлі акторлар арасындағы өзара байланыс, сенім де осындай жақындық негіздерге құрылатын. Осылайша, партия мен рушылдар өзара ұқсас іргетасқа табан тірегендей еді. Абстрактілік тұрғыдан айтсақ, бұл жердегі әңгіме жеке тамыр-таныстық бойынша құрылған, бір-біріне қарама-қарсы тұрған екі жүйе туралы. Алайда жолдары өзара түйісіп жататындықтан, бірі екіншісінің қатарына оп-оңай кіре салатын, яғни қазақ басшылары кеңестік институттарды өз мүдделері үшін пайдалана да білетін, ал қолайлы сәт туғанда олардан теріс айнала да білетін158.

Түрі жағынан кеңестік, мазмұны жағынан дәстүрлі

Кеңес мемлекеті қазақ даласында екіжүзділігімен танылды. Біріншісі — басқыншылық және жазалаушы күш: мәселен, егер халық салығын төлемей қойса, тәртіпсіздік белең алса немесе жергілікті «әміршілер» өздеріне белгілеп берген шеңбердің сыртына шығып кетсе, оларға қарсы дереу жазалаушы күш қолданатын; екіншісі — күнделікті басқарушылық және партиялық қызметтері еді. Бұл жағын тарқатып айтсақ, олар кең даланы әкімшілік бірліктерге бөліп тастап, орталық пен шет аймақтар арасында ресми билік талаптарын орнатуға барынша тырысты. Алайда олар мұндай бірлік тетіктерінің қалай жұмыс істейтінін нақтылап, дұрыс көрсете алмайтын. Сонымен, Кеңес мемлекеті жергілікті жерлерде өздеріне деген бейілділік пен ниеттестікке қол жеткізе алды ма? Большевиктердің жобасына кімдер қосылды және олар қандай мақсат көздеді? Ұлтшыл жікшілдер ше, олар қандай рөл атқарды? — деген орынды сұрақтар еріксіз туады.

«Бөтен ұлттың өкілдері»

Большевиктер қиын жағдайға тап болғандай еді: өздерінің саны тым аз, тарыдай бытырап әр жерде қалған, көшпенділер болса оларды мүлде түсінбейді. Қазақтардың басым көпшілігі үшін социализм — еуропалықтардың ісі. Ал еуропалық коммунистер арасында қазақша білетіндер өте сирек; жергілікті қазақтар ішінен де көпұлтты Кеңес мемлекетінің «lingua franca»159 білетіндері жоқтың қасы. Тура меңіреудің іші. Өзгеріп жатыр дегеннің өзінде де тым баяу160. Қазақтар көп шоғырланған өңірлерде кеңестер мен партияның билігі жергілікті элиталық көшбасшылар белгілеп берген межеден әріге жүрмейді деген сенім қалыптасқан. Халықтың «жолдастар» туралы пікірлері мәз емес. Қайдан мәз болсын, «тәркілеумен айналысатын органдардың тегеурінді әрекеттерінің арқасында» елден алынатын салық мөлшері тоқтаусыз өсіп, соған байланысты көңілі қалған адамдар партия қатарынан жаппай шығып кетіп жатыр. Нәтижесінде партия ықпалы әбден әлсіреген; «жергілікті халықтың коммунистерге деген жеккөрушілік пен ашу-ызасы өршіген». «Өздерін коммунист санайтын кейбіреулер, — дейді баяндамашының бірі, — қылмыстық әрекеттерімен бейбіт халыққа террор ұйымдастырып, кеңестендіру жұмыстарына кедергі келтіруді ғана біледі, сондықтан далалықтар партия қатарына кірмек түгіл, «коммунист» деген атағы бар адамдардан, турасын айтқанда, ібілістің өзін көргендей кәдімгідей зәресі ұшып қорқады»161.Тап осындай ойды 1919 жылы қазақтың көрнекті әдебиетшісі, «Алаш Орда» өкілі Ахмет Байтұрсынұлы да айтқан. Оның сөзінше, большевиктік қозғалыс «шет аймақтарда төңкеріс сияқты емес, анархия сияқты көрініс тапқан»162. Мәселен, Қарқаралы уезіне қарасты қазақтардың басым көпшілігі 1920 жылдардың орта тұсының өзінде коммунистерді «бөтен ұлттың өкілдері» деп санаған163.

Көптеген жергілікті партия белсенділерінің ішінде большевиктік идеологияның өзегін құрайтын негізгі мазмұнын түсінетіндері шамалы еді. Олар Лениннің өзі түгіл, атын да, «Коммунизм әліппесін» де білмейтін. «Партия дегеніміз не» деген сұраққа төменгі буын функционерлер жауап бере алмайтын164. Аудиториясының тілін білмейтін, халықтың мәдениетінен, өмір салтынан мүлде хабары жоқ еуропалық коммунистер ауылға келгенде, олардан өздеріне деген күдік пен сенімсіздіктен басқа ештеңе таппайтын. Көшпенділер де насихатшылардың таптық күрес, төңкеріс, пролетариат деген көпірме сөздерінен ештеңе ұқпайтын; олардың абстрактілі ұғымдарының көшпенділер үшін түк те мәні жоқ еді165. Мұндай қиындықтар «балалық ауруға» жатпайтын; себебі еш өзгеріссіз жылдарға, тіпті ондаған жылдарға жалғасып, созыла беретін. Өйткені жоғарыдағыларға қандай баяндаухат жолданбасын, қандай қаулы қабылданбасын, кім қандай белсенділік көрсетпесін, бәрібір ешкім де лағынет атқыр үш бәледен аттап кете алмайтын. Олар: қатынас жолдарының жоқтығы (кесірі билікті нығайтуға тиіп отыр); саяси сауатсыздықпен бірге, қарапайым жаппай сауатсыздық; партия ұйымдарының ішіндегі және сыртындағы таусылмайтын айтыс-тартыстар еді166. Бақылаушы комиссиялардың, құпия полицияның жоғарыға жазған есептерінде: «жергілікті жолдастар принципшіл емес; партия ұяларын түгелдей байлар бақылайды; танымал партия мүшелері мұсылмандықты ұстанады, көп әйел алғандары да бар; араларында партбилетті маскүнемдер, бұзықтар мен зорлықшылар да аз емес»167, — деп атап көрсетілген. Бұған, әрине, таңдануға болмайды. Өйткені әлдебір даулы жағдай туа қалса, партия немесе Кеңес қызметкеріне пара бермесе, мәселесі дұрыс шешілмейтінін әркім де жақсы біледі. Қоныс аударып келген шаруалардың айтуынша, кеңестік аппараттың патшалық отарлау әкімшілігінен жаман болатын себебі: бұрын шенеуніктердің саны, біріншіден, ықшам болды; екіншіден, пара алғанда дәл қазіргілердей шектен шықпайтын168.

Жерінің үлкендігі, халқының аздығы Кеңес мемлекетіне Қазақстанда жалған емес, нақты өз жүйесін мықтап орнатып алуына мүмкіндік бере қоймады. Сондықтан орталықтың шалғай ауылдарға институциялық тұрғыдан тұрақты ықпал етуі екіталай еді169. Далалық шалғай өлкедегі жолдастардың тұрмысын жеңілдету немесе оларға айтарлықтай кең ауқымды көмек көрсету мәселесіне келгенде, расымен де, партия басшылығының, оның аппаратының қолы қысқалық етті. Тек анда-санда ғана жергілікті жерлердегі тәртіпті көріп, біліп келу үшін өз өкілдерін жіберіп алатын. Рас, директивалар, үндеулер, басқа да қағаздар бума-бумасымен шығарылатын; бірақ олар алыс аудандарға жетпейтін; жетсе де тым кешігіп баратын. Далалық өлкедегі инфрақұрылым, байланыс жүйелері, кейбір жекелеген аумақтарда ғана демесек, мүлде жоқ немесе әбден тозған, яки іске жарамсыз болатын. Мұндай аймақтарда жол жүру әрі ұзақ, әрі азап еді. Қыста жолдар жабылып, шет жатқан елдер өздерімен-өздері боп, орталықтан мүлде бөлініп қалатын170. Оның үстіне 1930 жылдары пошта мен телеграф қазақ тіліндегі хат-хабарларды қабылдамайтын171. Алыс аудандардағы партия қызметкерлері шабармандар әкелетін нұсқауларды, ақпараттарды көбіне түсінбейтін. Жоғарыда айтып өткеніміздей, партия қызметкерлерінің басым бөлігі «әліппелік те, саяси тұрғыдан да» сауатсыз болғандықтан, оқи да, жаза да алмайтын, большевиктік идеологияның негіздерін түсінбейтін. Ресми құжаттардың қазақшаға аударылған нұсқасы болмағандықтан, ауылдық функционерлер келген қағаздарды қабылдап, «қаперге алғанситын да», сосын оның бар-жоғын сол сәтінде-ақ ұмытып кететін172.

Қай жерде адамдар жағдайға қарай бейімделе алған болса, коммунистерді сол жерде ғана тыңдайтын. Мұндай ортада көшпенділер мен партия арасы жымдаса кірігіп, партия ұйымының келбеті түбірімен өзгеріп, өзара айырмашылықтары білінбей кететін173. Коммунистердің көбі өздері шыққан ортаның ережелеріне сәйкес, еш шатақсыз жұмыс істейтін. Нәтижесінде партияның «жауапты» қызметкерлерінің өзі де мұсылмандық Құрбан айт мерекесін өткізу үшін жергілікті партиялық кассадан ақша шығаруға болады деп есептейтін174. Жоғарғы басшылық болса, мұндай кемшіліктерге жекелеген қателік деп емес, жергілікті халықтың мәдени ерекшелігі деп қарайтын. Содан кейін жергілікті ұсақ функционерлер лауазымдық келесі сатыға өрлейтін де, қолындағы билік ресурстары мен сауатын өзінің руластары мен әулетінің мүддесіне қарай бағыттайтын. 1925 жылдың басында Торғай облысының кейбір рулары Ақмешіт уезіне көшіп келіп, киіз үйлерін осындағы байырғы елдің қасына әкеп тікті. Бірде торғайлық адамның қолындағы мылтық байқаусызда атылып кетіп, жергілікті бір жас әйелді жаралайды. Арада біршама уақыт өткенде әлгі әйелдің бауырлары келіп, «кінәлі» жақтың бар малын айдап әкетеді. Сосын олар өздеріне қамқор болып жүрген уездік атқару комитетінің төрағасын қонақ қып шақырып, оған бір семіз үлкен өгіз сыйлайды175. Қарым-қатынас сыйластығының мұндай түрлері көшпенді аймақтарда өзара мәртебелі теңдікті сақтайтын. Жергілікті функционерлер мен көшпенділер арасындағы түсіністіктің мұндай түрі екі жаққа да тиімді болатын. Ат төбеліндей «кәсіби» партия қызметкерлерін айтпағанда, далалық өңірлердегі партия құрамы тек ер адамдардан тұратын; бәрі де өздерінің әдет-ғұрып дәстүрінде тәрбиеленгендер, сондықтан коммунист атанып жүрсе де өз мәдениетімізден бас тартармыз деген ой олардың басына кіріп те шықпайтын. Сонымен бірге олардың кейбіреулері жолдасының жолында (әсіресе азамат соғысы кезінде) күшін де, тіпті өмірін де аямайтын176. Алайда олар мұндай қадамға большевиктік идеалды бірдей түсініп қабылдағандықтан емес, Сатыбай Байкүшев тәжірибесі көрсеткендей, өз жеке басының мүддесін жүзеге асыру үшін баратын. Көкшетау төңірегінен шыққан бұл бай қазақ 1917 жылдың өзінде-ақ әуелі кеңестерді, кейінірек большевиктерді де бірден белсене қолдаған. Алғашында оның ешқандай жасырын ойы болмаған. Шағын Керей руынан шыққан ол большевиктердің көмегімен күші басым Атығай, Қарауыл руларынан қорғануды ғана көздеген. Байкүшев ерекше адалдық танытқаны сондай, әскери жеңіс адмирал Колчактың ақ армиясы жағына қарай ауып, жағдай өзгергенде де лагерін өзгертпеген. Ол түрмедегі коммунистерді сатып алып отырған, мәселен, Әбілхайыр Досовты сөйтіп шығарып алған; оның адамдары большевиктердің тыңшысы болған; өзі сайлау кезінде большевиктер пайдасына көзбояушылықпен айналысқан, 1917 жылы эсерлерді большевиктер жағына шығарып, дауыстарын сатып алған. 1920 жылдарға дейін ол көптеген жолдастар үшін «Көкшетау қырғыздары ішіндегі бірден-бір сенімді адам болған»177. 1921 жылы бұл бірлестіктің де күні бітті; «ақ бандылар» оны ұстап алып, «кәдімгі ет шапқандай шапқылап», бөлшектеп өлтірген178.

Большевиктер жергілікті беделді адамдарды өз жағына тартып, оларды сенімді жақтастары етуге күш салып отырған. Дегенмен мұндай байланыстың қай жаққа тиімдірек болғанын нақты атап, сеніммен айту мүмкін емес. Азамат соғысының алғашқы жылдарында большевиктік ірі орталықтардан алыста, далалық өңірлердегі тұтқалы қызметтерде өте күмәнді тұлғалар көп болған. Сондайдың шектен шыққан бір мысалы «адайлардың ханы» Тобанияз Әлниязов еді. Ол 1875 жылы туған, Адай уездік ревкомының төрағасы болған, Кенже руынан шыққан атақты қазақ батырларының ұрпағы-тын. 1916 жылғы көтеріліс кезінде ол түрмеге түскен. Ақпан төңкерісінің арқасында тар қапастан босанып шыққан. Қатарынан үш жыл бойы басшысыз қалып, өзімен-өзі болған уезде 1920 жылы большевиктер Төңкеріс комитетін құрып, басшылығына Әлниязовты тағайындайды179. Адай уезінің жаңа «үлкен адамы» радикалды әлеуметтік эксперимент жүргізуге онша құлықты бола қоймаған, оның орнына жергілікті рубасыларымен өзара сыйластық қарым-қатынас орнатқанды жөн көрген. Сондықтан ол өзін ханмын, заңмын деп дәстүрлі қазақ әміршісі сияқты ұстаған. Шариғаттың талаптары мен елінің әдет-ғұрып қағидаттарынан басқаны мойындамаған180. Халық оны «Хан» деп атаған, ол қарсы болмаған. Кейін Әлниязов тергеушілерге: «Төңкеріс комитетінің төрағасы» деген күрделі сөзден гөрі «хан» сөзі халық үшін дәстүрлі, түсінікті ұғым болатын» деп жауап берген181. Жас коммунистер ол орнатқан жүйеге қарсы талай мәрте бас көтергенмен, оған зиян келтіре алмады. Өйткені олар аймақтағы жалғыз бекініс Форт-Александровск қақпасынан сыртқа ұзап шыға алмайтын, ал Әлниязов иен даланың қожасы еді, емін-еркін жүре беретін. Өйтпегенде ше, халық соның жағында; құпия полиция баяндаухаттарының бірінде атап көрсетілгендей, «қараңғы тобыр үшін Әлниязов бірден-бір дені дұрыс «кеңес қызметкері», өйткені ол ескі патриархалдық әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлерді ұстанады және құрметтейді»182. Оның үстіне ол өз елін «Хан» ретінде Хорезмнің күнгей жағындағы аты аңызға айналған Жунаид-хан қарақшыларының үздіксіз болып тұратын шапқыншылығынан қорғай білген183. Хорезм жақтан үзілмейтін шапқыншылықты біржола тоқтату үшін 1921 жылы ол үш мың қарулы атты жасақты бастап, көрші республикаға басып кіріп, Қоңырат шаһарына дейін барған184. Теңдесі жоқ осы шабуылдың арқасында өзара жауласушы екі аймақ халқының арасындағы ұжымдастыру науқаны нәтижесінде өлімші боп әлсіреп қалғанмен, әлі де басыла қоймаған қысастыққа біржола нүкте қойылды185. Алайда қаны қызған Әлниязов қылышын тым артықтау сілтеп жібереді. Сол үшін оны тұтқындайды. «Уездің оңтүстік шекарасын күзету үшін құрылған» отрядын таратып жібереді. Рас, жауынгерлер қаруларын бермейді, өздерінде қалдырады. 1923 жылы Әлниязов түрмеден босап шығады, бірақ бостандығы ұзаққа созылмайды, 1925 жылы ол сотқа қайта тартылады186. Алайда оның ел ішіндегі беделі одан кемімейді. Өйткені ол ел ішіндегі өзекті мәселелерді шеше алатын ең басты құзырет иесі болатын. Тіпті аудандық ревком басшыларының бірі Мыңбаев ол туралы «барлық тізгін Әлниязовтың қолында» деп, оның күшін еріксіз мойындаған187. 1925 жылы да ол үстіне шаң жұқтырмай аман-есен құтылып кеткенге ұқсайды. Дегенмен 1928 жылдың қараша айында тағы тұтқындалады және бұл жолы соңғы рет. Оған Орталық Атқару Комитетінің мүшесі Ш. Ералиевті өлтірді деген айып тағылады. Анығында, әлгі қайраткер айыптаушылардың қолынан емес, Каспий теңізіндегі кемеде артық ішкен арақтан өлердей мас боп, суға құлап, тұншығып өлген. Алайда жергілікті БМСБ адамдарына керегі оның неден өлгенінің анық-қанығы емес, бұл қайғылы оқиғаны өз пайдасына қалай шешуге болатынында еді. Әлниязовты басқа да «астыртын әрекет етуші қаскүнемдермен» бірге тергеуге алып, 1930 жылдардың аяғына таман соттайды188. Түрмеден Әлниязов 1931 жылы қашып шығып, кезекті азамат соғысының қызыл өртінің ішінен қайта табылады. Осы сәттен бастап бұрын ҚазОАК мүшесі болған ол Кеңес өкіметінің бітіспес қас жауына айналады.

«Ауылға бетбұрыс»

Жай шартты тұрғыда алсақ, Кеңес мемлекетінің далалық өңірлерге ықпалы арта түсті. Партия қатары жаңа мүшелермен толығып, кеңестік сайлауларда дауыс берушілер саны өсті; большевиктердің пайымдауынша, басқа да оңды белгілері айқын көріне бастаған189. Алайда кеңестік мекемелердің тасасында биліктің ескі әдістері өркен жайып жатты; оны жұрт көріп те, сезіп те жүретін. Сол себепті большевиктер «ауылға бет бұрғанда», ол жақтан көңілдеріне үміт ұялататындай жөнді ештеңе таппаған еді190.

Жергілікті жерлердегі қалыптасқан жағдайды жақсырақ білу үшін Қазақ партиялық бақылау комиссиясы 1926 жылдың маусымынан қараша айына дейін бүкіл республика бойынша 1622 партия мүшесі мен мүшелікке кандидаттарды қамтитын 85 партия ұясына ішінара тексеру жүргізеді. Нәтижесінде бақылаушылар жасаған тізімде кемшіліктердің тым көп, жағдайдың өте ауыр екені анықталады: партия ұйымдарының төменгі буындары жоғарғы басшылардың нұсқауларынан бейхабар; оларды ешкім бақыламайды; қазақ коммунистерімен олардың ұлттық тілінде сөйлесе алатын жан жоқ; партия ұялары халық ішінде беделден жұрдай; партия мүшелері байлардың ықпалындағы көршілері қандай болса, тура сондай; тәртіптері нашар, бетімен кеткен. Тексеруден өткен ұялар ел бойынша басында ойлағаннан «жаман» болып шықпаса да, бәрібір нәтижесі қуантатындай емес-ті: сондықтан, тұтастай алғанда, барлық қазақ партия мүшелерінің ширегі — 440 коммунист саяси тұрғыдан жаза алған; жүзден астамы партия қатарынан шығарылса, екі жүзден астамына саяси білімдерін жетілдіру міндеттелген191. Бірақ комиссия нақты шаралар қабылдамаған. Жалпы ұсыныс түрінде партия ұяларымен байланысты нығайтудың, далалық өңірлерге «мықты жолдастарды» жіберіп тұрудың қажеттілігін атап көрсеткен. Сондай-ақ ауылдағы коммунистердің жалпы және саяси сауатсыздығын жою, тәртіптерін жақсарту керектігін де ескерткен192. Қазақ ауылдарының эволюциялық жолмен өзгергенін қызу қолдайтындардың өздері де сөзбен ақылдымсып қойып, құр күткеннен түк нәтиже шықпағанын көргенде қатты налығаны сөзсіз. Осыған орай статист В. Г. Соколовский өз мақаласында кейбір жолдастардың көп ұзамай байлардың ықпалы өзінен-өзі жойылады деп есептеуі «оптимистік иллюзия» ғана, басқа түк те емес деп жазған193. Сайлаушылық құқығынан айыру немесе кейбір байларды тәркілеу жолымен жағдайды төңкерісшіл күйге келтіру мүмкін емес. Жағдайды радикалды әдістермен өзгертуді жақтайтындар «ауылды кеңестендіру» үшін темірдей қатаң тәртіп орнату керек деп санаған. 1925 жылы Голощекиннің аузынан шығып, қолданысқа енген бұл ұғымның екі түрлі астары бар еді: бір жағынан, ол өткен уақыт ішіндегі қол жеткен табыстың мардымсыздығын, тіпті ешқандай өзгеріс болмағанын мойындау болса; екінші жағынан, кейін осы осалдықты түзетуге бағытталған бірнеше шұғыл шараның радикалды сипатын да көрсетеді194. Партия басшылығы бұл шаралардың жүгін ауыл коммунистерінің мойнына артып тастайды; олар социалистік құрылыстың қыр-сырын ауылдарға жеткізуге, сөйтіп, ондағы жағдайды төңкерісшіл ахуалға дейін көтеруге тиіс болған. Қазақтардың өмірін тек әр жерден естігендері арқылы ғана білетін Голощекин осы адамдар мені ауылдағы «белгісіз» үдерістер туралы хабардар етіп тұрады деп те өзінше үміттенген195. Оның бұл үмітінің шындықтан тым алшақ болғанын сол кезеңдегі партияның пұшайман хал-ахуалы туралы қаптап кеткен қорқынышты баяндаухаттар дәлелдейді.

Ауылдағы партия ұялары рулық жүйелер бойынша құрылып, жергілікті беделді байға бағынған. «Осыған байланысты, — дейді Батыс Қазақстанның шеткі ауылдарының бірінен келген баяндаухатта, — партиялық және таптық ұстаным жолы дегеннен түк мән қалмады». Мысалы, бір рудың ішіндегі партия мүшелері екінші бір ру байының атын «ұрлауға қызу қатысып», «партиялық этикаға» зор нұқсан келтірген. Мұндай жағдайда байларға қарсы шындап күресу, саяси науқандарды дұрыс жүргізу дегендердің ауылы тым алыс жатқаны анық еді196. Партиялық жүйе мен рулық жүйе арасындағы өзара тығыз байланыс тек ауылдарда ғана орнап қойған жоқ, биліктің орта буынындағы басшылар да төңірегіне керекті адамдарын рулық, әулеттік белгілері бойынша жинаған. Әрине, ұлттық белгісі де ескерілген. Мәскеу Орталық Комитетінің нұсқаушысы 1926 жылдың қыркүйек айында Жетісу губерниясынан: «Мұндағы партия ұйымдары толайымен руаралық, әулетаралық күрестің батпағына былғанған», — деп хабарлайды. Уездік комитеттің төрт хатшысының үшеуі сол руаралық күрестің белортасында белсене шайқасып жүр. «Жағдай осындай болып тұрғанда, — деп тұжырым жасайды нұсқаушы, — ұйымның біртұтастығы туралы айтудың өзі артық. Керісінше, өзара айтыс-тартыс әралуан руларға, олардың өз ішіндегі ірі топтары мен шағын топтарының арасына да еніп, күн санап өршіп барады»197. Өзара айтыс-тартыс, шарпысулар партия қатарындағылар арасында ғана болып жатқан жоқ, бұл егеске рулық, әулеттік белгілері бойынша әркім өз жағын таңдап, қарапайым халық та белсене араласып кеткен198.

Мұндай бірігулер мен кірігулер құқықтық салада қатты белең алды. Соның салдарынан «кеңестік заңдылық» әдет-ғұрыптарға негізделген өзара тартыстардың кек алу құралына айналды199. Халық абстрактілі, түсініксіз Кеңес заңдарын мансұқ етті; араларындағы дауды қазақтың дәстүрлі билер соты арқылы реттегенді дұрыс санады; өйткені олар кеңестік ауыр, оралымсыз соттарға қарағанда мәселені тез де тиімді шешетін. Бір партия қызметкері былай деп жазады: «Байдан ақыл-кеңес сұрау үшін оған кедейлер мен орта шаруалар ғана емес, біздің коммунистер де, ауылдағы төменгі буын қызметкерлері де соның алдына барады… Ел ішіндегі «ынтымақты»200 бұзбайтын ондай ауыл қызметкерін ауылдастары жақсы қызметкер деп есептейді; ол байдың алдында да «құрметті», оны тіпті бүкіл байлар сыйлайды»201.

Жергілікті байлардың қолдауынсыз Кеңес мемлекеті далалық өлкеде ештеңе істей алмайды. Қауқарсыз. Көптеген лауазым иелерінің астында мінетін аттары да жоқ. Далиған кең дала төсіндегі өзіне бөлінген жауапты аумағын жаяу жүріп аралап, жұмыс істеу мүмкін емес. Олар байлардан ат сұрап мінуге, сол үшін оларға әртүрлі қызмет көрсетуге мәжбүр; ең бастысы, қолынан келгенше қарыз берушіні репрессиядан қорғауға тиіс202. Еуропалық қоныстанушылар ішіндегі коммунистер бір кездегі өз деревнясындағыдай ең сенімді көмекшілерін ауыл жастары ішінен, жұрт ұғымындағы ұяттан безген деп есептелетіндердің арасынан табатын. Большевиктік жалынды ұрандарды, «алда ғажайып өмір күтіп тұр» дейтін ағыл-тегіл уәделерді қазір пайдаланып қалмаса, кейін кеш қалуы мүмкін203. Әдетте мұндай белсенділер ауылдағы немесе уездегі аз рулар арасынан шығатын. Коммунистер қатарына тұру арқылы олар бәсекелестерінен қорғануға мүмкіндік алатын. Олар неліктен ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа қарсы күресушілер қатарында тұрды? Ленин өсиеттерінің дұрыстығына көзі жетіп, шын сенгендіктен бе, әлде жеке басының пайдасы үшін бе, — анығы осы деп тап басып айтатындай негіз жоқ. Қалай болғанда да, ауыл-деревня люмпен-пролетариаттарының арасынан шыққан белсенділер баршаға да, жекеге де өздерінің жаңа күш иелері екендіктерін көрсете білген; үлкендерді сыйламау, адамдарды қорқытып-үркіту олардың үйреншікті әдетіне айналған.

Көптеген «белсенділер» большевиктерге еліктеп, солардан көргенін нағыз еркектерге тән мінезге балап, солардың істегенін қайталайтын болған: мас болғанша арақ ішу, бұрқылдатып темекі шегу, жұрт көзінше боқтау, боғауыз айту, құрбандарын қорлау204. Большевиктермен сыбайласқандар қандай артықшылық алса да, алдымен руластарының жеккөрушілік лағынетіне ұшырайтын. Партияға мүшелік ешкімді де туысқандарымен, көршілерімен жақсы қарым-қатынаста болу қажеттігінен ажырата алмайтын. Кейбір ауылдардан өз ақсақалдарына бағынғысы келмеген коммунистер шыға қалса, оларды былайғы жұрт көзіне ілмей қоятын, ашуына тисе орталарынан қуып жіберетін. Кейде байлар сырт көмекке де сүйенетін, яғни ауылдағы партия қызметкеріне немесе ауыл кеңесінің төрағасына әлдебір кемшілігі үшін айыптап, оларды орнынан алып тастауды өтінетін205. Мұндай мысалдар өз мүдделері үшін қажет болғанда, жергілікті қауымның кеңестік институттарды шебер пайдалана білгенін көрсетеді206. Төңірегіндегілердің жақтырмаушылығы, сыртынан лақап ат қойып мазақтайтыны кеңестік белсенділердің қызметіне берілген бірден-бір зілсіз жеңіл баға еді207. Өздерінің өмірі үшін қауіптенетін жайттар да болып тұратын. Өзінің қазақ ауылының жағдайы туралы кітабында Ғ. С. Тоғжанов басына түскен қиындықтан шығар жол таппай, қиналғаннан алдына «жылап келген» адам туралы баяндайды. Елден салық жинау науқаны кезінде ол байдың тығып қойған малын көрсеткен. Сол үшін енді мұны қалыпты ережені бұзған қылмыскер ретінде ауыр жазаға кеспек. Жергілікті Кеңес қызметкерлері ауыл жақсыларымен бірігіп, байғұсты қудалауға алған; «елбұзар» деп айыптап, қоғамнан аластап жіберуді ұйғарған. Ауыл мүддесін мансұқ еткен сатқынның жазасы: түрмеге жабылады; елден қуылады; тіпті басын өлімге де байлайды. Осыған байланысты бүкіл ауылдың ойындағысын Қосшы одағының төрағасы: «Кім көп, кім күшті: ауыл ма, әлде осы мына жалғыз ба?» — деп бірауыз сөзбен білдірген208.

Дала кеңістігіндегі кеңестік сайлау

Қазақстанның барлық аймақтарында 1920 жылдардың ішінде аз-аздап болса да кеңестер енгізілген еді. Бұл органдарды сайлау, бір жағынан, бәсекелесуші рулардың, екінші жағынан, мемлекет және қоғамның өзара күш сынасу алаңына айналды. Сайлау кезіндегі басты күрес көп дауыс алумен бірге, екі орынды — ауылдық кеңестің төрағалығы мен хатшылық лауазымды иелену үшін болды. Ауық-ауық қайталанып тұратын дауыс беру нәтижесінде большевиктер үнемі жеңіліп қала беретін. Бұл жерде сайлаушылардың аз келуі себеп емес. Мәселе ру басшыларында еді. Елді өз уысында ұстайтын олар кеңестерді өздерінің жеке бас мүдделері үшін пайдалануға болатынын аңғарған. Сондықтан олар тікелей өз өкілдерін де, кейде өздерінің тапсырмасымен жұмыс істейтін жасырын адамдарын да сайлауға салып отырған. Ондай адамдар кеңестерде қожайындарының айтқан тапсырмаларын орындаған, өз руларының пайдасына жұмыс істеген209. Сол лауазымдарға үміткерлердің қай-қайсының да кеңестік депутат деген идеалға сәйкестігі шамалы-тын. Сайланғандардың талайы өздерінің тиесілі міндетін кімдер үшін, кімдердің айтуымен жүзеге асыратындарын жасырмайтын. Бәсекелес рулар «тап күресін» көргісі келетін сырт бақылаушылар үшін «кедейлер» мен «байлардың» өтірік айтысын ұйымдастыратын. «Анығында, — деп жазылған жоғарыға жолданған шағым хаттың бірінде, — бір жуан ру қалғандарының үнін шығармай, өз уысында ұстайды»210. Қайсыбір жерлерде кейбір үміткерлер бәсекелестік жолмен жеңіске жете алмасын білгендіктен, сайлаушылардың дауысын классикалық әдіспен тікелей сатып та алатын. Болыстық атқару комитетінің төрағасы лауазымының бағасы, 1926 жылы Жетісу губерниясын аралап қайтқан Орталық Комитет нұсқаушысының сөзіне қарағанда, 500 бен 1000 сом аралығында болған; әрине, мұндай сомаға қажетті дауыс жеткілікті көлемде сатып алынатын. Тиісінше ауылдық Кеңес басшысының орны біршама арзанға түсетін211. Болыстық және ауылдық кеңестер сайлауының қалай өтетініне 1925 жылы Семей губерниясының Меңдешев болысында өткен сайлауды мысал етуге болады. Бұл болыста көп уақыттан бері бір-бірімен жаулық көзқарастағы екі адам — Мұсатай Молдыбаев және Ике Әділев төңірегіне әрқайсысы өз жақтастарын жинаған. Бұл екі жиен патшалық кезеңнің соңы мен 1916 жылғы көтеріліс уақытында қоғамдық старшын қызметін кезек атқарып келген. Молдыбаев азамат соғысы жылдарында біресе ана жаққа, біресе мына жаққа өтіп кетіп жүреді де, «Алаш Орда» құлағаннан кейін, коммунистер мен қызыл партизандардың мәңгі жақтаушысы болудан жеріп, айнып шығады. Сайлау күні № 2212 ауылдың тұрғындарын дауыс беруге шақырғанда, халықтың жартысынан көбі таңертеңнен айтылған жерге жиналып, екі топқа бөлінеді. Молдыбаевты жақтайтындар өздерін кедейлерміз деп жариялайды; Әділевтің қатарына тұрғандар байлардың мүддесін қорғаушылармыз дейді. Екі топ «араларыңда бұл ауылда тұрмайтын, дауыс беруге құқысы жоқ адамдар бар» деп, бірін-бірі кінәлай бастайды. Ақырында қарсылық түрінде мінез көрсетіп, Әділев және оның адамдары жиналысты тастап, кетіп қалады. Жоғарыдан келген өкіл тек кедейлер ғана қалды деп ойлап, сайлауды жалғастыра беруге рұқсат береді. Нәтижесінде қатысушылардың үміткерлері жаңа кеңесте көп орынға ие болады. Бір ауылдағы екі мықтының өзара жауластығының тереңдеп кеткені соншалық (олар өздері сайлау құқықтарынан баяғыда айырылған) — олар тіпті сайлау кезінде де бір-бірімен қатар тұра алмайтын. Сондықтан дауыс беруді әр топ бойынша жеке өткізуге тура келген. Талас-тартыс әсіресе № 4 ауылда қатты қызған. «Ол жерде, — дейді сайлау өткізуге келген арнайы өкіл, — партия ұясындағылар толайымен Мұсатай тобын қолдады». Бұл жағдайды партиядағылар «біз бәріміз де кедейміз, ал Мұсатай жеке өзі бай болғанмен, бар қажыр-қайратымен Кеңес өкіметі үшін жұмыс істейді» деп түсіндіреді: сондықтан біз бұл топты «кедейлер тобы» деп, екінші топтағыларды «алашордашылар және байлар тобы» деп атаймыз; Мұсатайды жарлы-жақыбайдың нағыз қамқоршы қорғаушысы санаймыз; сол себепті осы топты қолдау керек деп шештік, өйткені «кедейлер коммунистер жағына шыққысы келмейді»213. Мұндай қулық «таптық күрес қайшылығын» қолдан жасау, жергілікті кеңестер сайлауын өткізудің классикалық құралы болатын. Бір жағынан, бұл «большевиктерше сөйлеудің» қазақша нұсқасы, халық өз мұқтаждықтарына көңіл аударту үшін кеңестік сөз саптаудың үлгілерін тез үйреніп алған214. Екінші жағынан, жергілікті айтыс-тартыс туралы тек осылай сөйлегенде ғана коммунистермен азды-көпті қарым-қатынас орнатуға болатын. Жергілікті атқамінерлер дау-дамайға әдейі өтірік жол беріп, өздерінің қалауындағыдай нәтижеден айырылып қалмас үшін сайлау басталмай тұрып-ақ өзара келісіп алуға тырысатын. «Әдетте оқиға былай дамиды, — деп жазды «Советская степь» газеті 1925 жылдың желтоқсан айында, — сайлау комиссиясының өкілі ауылға келгенде, ауылдық кеңестің төрағасы елдің сүт бетіндегі қаймағы дейтін маңызды адамдарды жинап, ең басты лауазымды орындарды кімдер алуы керек деген мәселені бәрі бірге отырып шешеді. Егер жиналған ру басшылары өздері қойған талаптардың қанағаттандырылатынына көзі жетсе, өзара мәмілеге келіп, сабасына түседі. Мұндай жағдайда төраға сайлау комиссиясының өкілін «тұрғындар әр жерге шашырай орналасқан, аралары алыс, сондықтан сайлау өткізу мүмкін емес» деп сендіреді. Болыстық органдардағы лауазымдарды бөліскенде де осы әдіс қолданылады. Тек бір жуан ру шығып, бүкіл билікті өз қолына жинап алғысы келгендей жағдайда ғана қақтығыс сыртқа шығып кететін215. Міне, Қастек болысының № 1 ауылында 1927 жылғы сайлау алдында әртүрлі топтардың өкілдері үміткерлерді «тек нағыз кедейлер мен орташалар ішінен» ұсынамыз деп келіседі. Олар өздерінің байлары мен солардың жандайшап атқамінерлеріне жүз пайыз адал, сондықтан «ынтымақ» заңын бұзбайды, яғни белгілі адамдар арасындағы татулық пен бірлікке жарықшақ түсірмейді. Елдің беделді адамдарына бағынуды талап ететін «ынтымақ» қағидатына сүйеніп, ру басшылары коммунистердің ауылда өткізілетін сайлау ісіне араласуына жол бермейтін. Кейін әлгіндей коммунистер «оқиғаға тек көрермен сияқты құр қараумен шектелдік» деп ашық мойындаған216. Бір партия қызметкерінің сөзі кім-кімді де қайран қалдырғандай: «Мен еріксіз жұмсақ, жуас болдым, — дейді ол. — Әйтпесе үлкен рулардың өкілдері (яғни байлар мен атқамінерлер) маған күш қолданар еді, мені жау санар еді. Ал бұлай болғаны мен үшін де, партия ұясы үшін де тиімді болмасы белгілі. Жуан рулардың келісімінсіз мен ештеңе істей алмаймын, бәрін де әуелі солармен келісіп алуым керек, қай шаруаны да сосын солармен бірге орындауға тиіспін»217. Партия ұясының хатшысы Мамырбаев жолдас коммунистердің қауқарсыздығын былай деп сипаттайды: «Қағазға бәрін қатырып жазып қоямыз, іс жүзінде түк істей алмаймыз, осыны мойындауға тиіспіз»218. Алайда қалыптасқан жағдайға байланысты шағымдану оның ойына да келмеген. Өйткені болыс орталығынан келген өкілдің ауылдағы үш маңызды дөкеймен дос-жаран екенін жақсы білетін. Иә, коммунистердің олармен не себепті татулық келісім іздегендерін түсіну қиын емес. Әсілі, осыншалық зор беделдің иелері кімдер еді? № 1 ауылды үштік биледі; олардың құрамы рулық иерархия мен кеңестік жүйенің өзара жымдаса бірігіп кеткенін көрсетеді. Біріншісі, Бәкір Ыспатаев — әбден ысылған саудагер, оқи алатыны және жаза білетіні өз алдына, заңнамалық білімі де барынша мол адам. Оның алдына ақыл-кеңес сұрап немесе даулы мәселесін шешіп беруді өтініп келетіндер өте көп. Екіншісі, Шалтабай Құдайбергенов — 800 тұяқ қой, 100 жылқы ұстайтын, бес әйелі бар бай-бақуатты адам. Ғ. С. Тоғжановқа ол коммунистік идеяға іш тартатын жан сияқты болып көрінеді. Құдайбергеновтің өзі де «мен нағыз Кеңес адамымын», тіпті «Николай заманынан» коммунистпін, мен кедейлерге бұрыннан көмектесіп келем» дегенді жиі айтады. «Сондықтан руластарымның бәрі маған бір кісідей бағынады, қай-қайсы да менің жолымда өлуге бар» деп мақтанып та қояды. Үштіктің қатарындағы Мұсаев ауылдық кеңестің хатшысы болып жұмыс істейді. Материалдық жағынан жағдайы алғашқы екеуден көп төмен. Бірақ солардың қолындағы тілалғыш құралы болғандықтан, әлгілердің қатарына жатады. Оның міндеті — ең алдымен Ыспатаев пен Құдайбергеновтің мүдделері үшін жұмыс істеу; олардың кеңестерге «адал да ашықтығын» қамтамасыз ету. Ел ішінде реніш туа қалса, кейде сыпайы деуге келмейтін әдістерді де пайдаланып, қара халыққа «ынтымақ» қағидатын сақтау керегін қайта-қайта ескертіп қойып та жүреді. Сосын тағы ауылдық кеңестің төрағасы Несіпбаев деген бар. Бірақ ол ештеңе шешпейді. Өйткені шағын рудан шыққан, өзінің дербестігін көрсететіндей қолында ешқандай мүмкіндігі жоқ. Мұсаев оны жұрт көзінше қалағанынша әжуалай береді. Жағдай осындай болғандықтан, ауылдық кеңестің жалпы жиналыстарының өтпейтініне таңғалуға болмас. Бұл ауылда Кеңес өкіметі деген ұғым Мұсаев және Несіпбаевпен ғана шектеледі. Олардан не талап етілсе, өз еріктерімен екеуі де соны істейді219.

Ауылдарда кеңестік жүйенің жергілікті мекемелері — ауылдық кеңестерде, партия ұяларында қатардағы партия мүшелері, ұсақ қазақ функционерлері, Кеңес қызметкерлері, көшпенділер бір-бірімен түсінісіп жұмыс істей алатын, солай етуге тиісті де еді. Алайда олардың жиналыстары ресурстарды бақылауды қолға алып, билікте беделге ие болу үшін рулар арасындағы өзара бітіспес бәсекелестік шайқастарға айналып кететін. Соның өзінде кейде өзара ымыраласқан одақтар да пайда болып жататын; мұның өзі большевизм теоретиктерінің пікірінше, қазақ қоғамындағы қақтығыс өзегіне қайшы келеді: партия мүшелері кедей отбасыларымен бірігіп, өздерінің «бай» кісілерін бірге қорғады; кеңестерде бәрі бірігіп, «қанаушыларға»220 қарсы шығудың орнына талайлар өз руының үстемдік құруы үшін күресті. Ауылда марксистік ұғымдағы тап қайшылығының жоқтығы, оның орнына экономикалық салада да, саяси өмірде де рушыл әулеттер бары бір емес, қайта-қайта көрініп қала беретін221. Эдвард Шатцтің сөзімен айтқанда, «институционалдық синкретизм» пайда болды, яғни «дәстүрлі» және бүгінгі күн элементтері өзара таспадай өрілді222. Осылайша, түрі жағынан кеңестік институттардың мазмұны рулық жүйе бойынша анықталатын. Басшылықтың пікірінше, жергілікті қоғамның әралуан мүшелері арасындағы өзара тығыз жақындық та, бір-бірінен алшақтаған дүрдараздық та жұмысқа үлкен кедергі келтіретін. Рушылдық ықпалды тоқтата алмау, олардың басшыларын жолдан ысыра алмау далалық өлкені қайта түлетеміз деген жоспардың тамырына балта шапқанмен бірдей еді. Мұндай жағдайда коммунистерді бақылауда ұстаудың өзі екіталай-тын. Сондықтан Қазақстанның барлық аймақтарында 1920 жылдардағы большевиктік өкімет әр жерден бір қылтиған «шектеулі элементтер еді» дегеніміз дұрыс223, сол себепті әрбір іс-шараның нақты қорытындысы қандай болатынын оған қ