ЕР ЕДІГЕ

Құрастырған
Сәкен Нұрқабекұлы

Алматы – 2024

ӘОЖ 398

КБЖ 82.3 (5Қаз)

E 64

Отбасы хрестоматиясы жобасы Жоба жетекшісі: Әділбек Нәби әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Философия және саясаттану факультетінің

PhD докторанты E 64 Ер едіге: Отбасы хрестоматиясы/ – Алматы: «Отбасы»

Баспа үйі, 2024. – 112 б.

ISBN ISBN 978-601-81124-4-7

Едіге жыры – Алтын Орда дәуірі әдебиетіне жататын фольклорлық туынды. Тек қазақтарда емес, түркі тілдес халықтардың біразында кездеседі. Жырда тарихи оқиғалар мен эпостық-ертегілік сарындағы қиял-ғажайып, әсі-релеу араласа келеді. Эпоста тарихта есімдері мәлім Әмір Темір, Тоқтамыс хан жайлы да сөз болады. Едіге жыры қазақ даласына кең тарап, халықтың сүйікті шығармасына айналған. Кітап әдеби мұраларға қызығатын барша оқырманға арналады.

© «Отбасы» Баспа үйі, 2024

© Абзал Құспан

Редакциядан

Академик В.М.Жирмунскийдің айтуынша, «Ер Едіге» жырының әр тілден орысшаға аударылған 30 түрлі нұсқасы бар. Оның бес-алтауы қазақ ауыз әдебиетіне тиесілі. Солардың бірін Қ.И.Сәтбаев 1927 жылы Мәскеуде СССР халықтарының Орталық бас-пасында қазақ тілінде араб әрпімен 3000 дана етіп бастырып шығарған. Алайда отызыншы жылдардан бастап советтік елдерде Едіге жырына ерекше тыйым болған. Себебі тарихи Едіге Алтын Ордадан тәуелсіздік алмақ болып, бұлқыныс жасаған орыс княздарын сабасына түсіріп, Мәскеуді қайтадан салық төлеуге мәжбүрлеген. Жырда бұл туралы ештеңе айтылмағанымен, тарих әшкерелеуі мүмкін. Орысты аға ұлт ретінде жоғары қойған советтік билікке бұл ұнамайды. Сондықтан оның есімін тарихтан біржола өшіруге тырысты. Мәселен, 1938 жылы қарақалпақтың атақты Ерболат жырауы «Едігені» жырлағаны үшін азаптап өлтірілді. Одан соң қарақалпақ, татар, ноғай халықта-рының бұл жырды басып шығаруына, айтуына, наси-хаттауына тыйым салынды.

Отан соғысының алғашқы жылдарында жауынгер-лердің рухын көтеру мақсатында жылымық берілген болатын. Сол кезеңді пайдаланып Қаныш Имантай-ұлы Едіге жырына аздаған редакция жасап, талдау жазып, қайта басып шығарды. Орыс тіліне аударды. Төменде Қ.Сәтбаевтың сол ғылыми талдауын ұсынып отырмыз. Соғыстан соң Едігені жырлауға, насихаттауға тыйым салатын арнайы қаулы қабылданды. Яғни Сталин бұйрығымен қайтадан тыйым салынды. Оның Әлкей Марғұлан, Мұхтар Әуезов, Бейсенбай Кенжебаев сын-ды насихатшылары «күдікті тұлғалардың» қатарына еніп, оларға шүйлігу күшейді. «Патриархалдық-рулық құрылысты асқақтата дәріптеушілер» деп айыпталып, олардың үстінен домалақ арыз жазылып, лас істер мен өсек-аяңдар жасалып отырды. Татарлар мен ноғайлардың арасында Едігені жырлаймын деп сотталып кеткендер аз емес.

Қазақстанда Едігені насихаттаушылардың бірі ре-тінде Қазақ Ғылым Академиясының президенті Қаныш Сәтбаевтан контрревалюциялық элементтер «табыла бастады». Яғни Едіге жырын ел жадынан өшірмеу жолындағы амал-әрекет қашан да жауапкершілігі мол, жүгі ауыр іс болып келді.

Соған қарамастан Алты Алашта бұл жырға деген қызығушылық толастаған емес. 1980 жылдан бері де бұл дастанның қазақ, ноғай, қарақалпақ, қырғыз, татар башқұрт, құмық, түркімен халықтарының жаңа фольк-лорлық нұсқалары пайда болып жатыр. Олардың әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар. Сюжеттік, құры-лымдық, образдық жағынан бір-бірінен мүлде алшақ-тап кететін тұстары кездеседі.

Едігенің екі түрлі бейнесі бар. Бірі – эпостағы мифтік бейне, екіншісі – тарихи естеліктердегі, қолжазбалардағы деректі Едіге. Екеуінің арасы тым алшақ дей алмаймыз. Өйткені халықтың сүйікті бейнесіне айналған тұлғалар ғана сан ғасырдың елегінен өте алады. Біздің баянымыз өзінің тапқырлығымен, ерлігімен ел арасында талай аңыз-хикаялардың, жыр-дастандар-дың кейіпкеріне айналған Едігеге арналады.

Бұл басылымның ерекшелігі неде?

Едіге жыры көне жыр болғасын кейде ол бүгінгі оқырманға, жастарға ауырлық етіп жатады. Оған оның тілдік құрылымы, ескі емлесі, архаикалық сөздерінің көп болуы себеп. Әрі кей нұсқаларда сюжеттік қиыспаушылықтар орын алып жатады. Отбасы хрестома-тиясы ұжымы сол олқылықтың орнын толтыру мақса-тында Едіге жырының қазақ даласында тараған барлық нұсқаларын негізге ала отырып, ортақ нұсқа құрастырып шықты. Сондықтан мұны жырдың келесі бір халықтық нұсқасы деп емес, бүгінгі күннің тілдік ерек-шеліктеріне, емлесіне негізделген көркем дүние деп қабылдау қажет. Яғни бұл Отбасы хрестоматиясының төл өнімі.

Әдебиетте мұндай тәжірибе бар. Мысал ретінде Ақселеу Сейдімбектің «Алпамыс жырын» заманға лайықтап шалқыма дәстүрімен қара сөзге түсіруін келтіруге болады. Мұхтар Мағауин «Ер Тарғын» жы-рын қара сөзге айналдырды. Біз де осы шалқыма әдісімен Едіге жырын жаңа тыныста қайта ұсынып отырмыз. Яғни ол ешбір фольклорлық нұсқаны жүз пайыз қайталамайды. Дегенмен оның түпкі мазмұны-на, Алтын Орда дәуіріне тән стилистикасына, Батыр-лар жырына тән рухына, жырдың динамикасына қия-нат жасалған жоқ деп санаймыз.

Қаныш Сәтбаевтың

Едіге жыры туралы толғамы Едіге батырдың әңгімесін Шоқан Уәлиханов бірінші рет 1841 жылы Аманқарағай округіндегі «Көрлеуіт қыпшақ» табынан шыққан Жұмағұл дейтін ақынның аузынан естіпті. Осы Жұмағұлдың сөздерін тағы да заты қыпшақ Арыстанбай дейтін ақынның сөзімен салыстырып, әкесі Шыңғыс пен Шоқан екеуі 1842 жылы Едіге батырдың әңгімесін қағаз бетіне түсіріпті. Артынан бұл әңгімені Шоқан орыс тіліне де аударған. Шоқан өлгеннен кейін, артындағы қағаздарын қарас-тырған Мелиоранский деген профессор 1905 жылы «Едіге бидің» әңгімесін қазақ тілінде бастырыпты. Бірақ Мелиоранскийдің бастырған «Едігесінің» аты қазақша болса да, заты ноғайшаға жуықтаңқыраған түрі бар. Мұның үстіне әңгіме ішінде келетін түрлі толғаулардың да, аяқ алысы тасырқаған малдың тұяғынша, сандыраққа айналыңқырағаны көрінеді. Бұған айыпты, әрине, Шоқан да, Мелиоранскийде емес. Әң-гімені бірінші рет аққа көшірген «Ахмет» дейтін ноғай мен өткен ғасырдағы қазақ жақсыларының бойындағы «кітапша жазу», «ноғайша сөйлеуді» сән көретін әдет қана болуы керек.

Ел аузындағы ескі сөздер ғылымға үш негізден ма-ңызды деп білеміз:

1. Олардың ішінде қазіргі буынға мүлде жат кө-рініп, ұмытылып бара жатқан қазақтың ескі сөздері көп кездесіп отырады. Бұл «тіл сақтау», «тіл байыту» жақтарынан өте бағалы нәрсе.

2. Ескі сөздердің ішінде келетін толғаулар көбінесе шебер, кестелі түрмен жасалады. Бейнешілдік, кендік, суретшілдік жақтарынан алғанда қазақ ескі толғаула-рының кейбіреулері әлі күнге жаңа ақындардың көбі-не үлгі болуға жарамды. Бұл – әдебиет жағынан маңызды нәрсе. Және осы күндерде «Әдебиет қай жолмен баруы керек!» деп қойылып жүрген сұрауды ел ау-зындағы ескі сөздер қағаз бетіне түсіп, қазақ әдебиетінің тарихи-табиғи бағыттары әбден айқындалмай, көмескі тұрған кезінде дұрыс шешілуі қисапсыз қажет деп айтуға болады.

Ескі сөздердің ішінде қазақ жұртының өткен кез-дегі тұрмысы, салт-санасы, әдеттері көп суреттеліп отырады. Бұл – тарих жағынан қымбат нәрселер. Бі-рақ, әзіргі кезде ел көпшілігінің жалпы салт-санасының өзгеруімен қатар, ескі сөздің көбіде елеусізденіп, көп аузында ұмыт болып бара жатқан сияқты. Сон-дықтан осы кездегі әр жерде жасалып жатқан «Аймақ-тану» ұйымдарының қазақ ішіндегі істейтін нысаналы жұмыстарының ең алды – елдің ауыз әдебиетін жинап алудың шаралары болуы керек. Әйтпесе, қазақ жұрты да, әзіргі татарлар сияқты, енді біраздан кейін әдебиетінің деректерін «Орхон жазуларынан» іздеп жүруі мүмкін. Шоқан бастап жиған осы Едіге батыр-дың әңгімесін де тарих, тіл, әдебиет жақтарынан қа-рағанда қазақ ескі сөздерінің ішінде маңызды орын алуға лайық деп білетіндігім үшін оның жыр уәзіндері мен толғауларын тізіп, жазу түрін қазақшаландыруды дұрыс деп таптым.

Ел аузында тарап жүрген Едіге туралы тағы да сорабтар бар шығар. Солардың бәрі де тегіс жиналып, қағаз бетіне түссе, Едіге батырдың толық сыны сонда айқындалар еді. Әзірше тек төмендегі аз сөзбен тоқ-тауға тура келеді.

Едіге әңгімесі қазақтың нағыз ескі жалпақ тілімен жазылған. Сондықтан ішінде әзіргі буынға жұмбақ көрінерлік жат сөздер де жоқ емес. Мысалы: «Қет-құдай» («күйеу» деген сөз) «жыға», «кіреуге», «бартал» сияқты сөздер. Өзінің беретін сынында Шоқан: «Бұл әңгімеде бір ауыз бөтен жұрттан алынған кірме сөз жоқ» дейді. Онысын рас деуге де болады. Өйткені, әңгіме ішінде кездесетін кірме сөздердің бәрі де пішіндерін бұзып қазақшаланып кеткен. Мысалы: Шатемір, Сәтемір: бай тақыт, байтақ сияқтылар.

Тарих жағынан алғанда, Едіге батырдың әңгімесі XIV ғасырдың ішінде басталуы керек. Ол кезде «қазақ» елі өз бетіне жеке отау тігіп, «қазақ» атын киіп, айдар тақпаған мезгіл. Бір шеті Алтай мен Тянь-Шань, екінші шеті Балқан тауларының Шығыс бөктері аралығындағы ұлан байтақ жерде түрлі түрік қауымдарының ерікті, бұланды көшпелі өмірмен ерсілі-қарсылы жөңкіліп жүретін мезгілі. Бұл қауым үлкен үш ордаға бөлінетін: Ақ Орда, Көк Орда, Алтын Орда. Ұлы хан Алтын Ордада тұратын. Әңгімеде келетін Тоқтамыс осы Алтын Орданың ең соңғы ханы. Сәтемір хан әлемді қанға бояған атақты Ақсақ Темір, оны орыстар кейде Тимур, кейде Темірлан деп атайды. Ақсақ Темір мен Тоқтамыс басында дос болыпты. Достығының себебі былайша: XIV ғасырдың аяқ шенінде Көк Орданы билейтін Орыс дейтін хан болған. Оның қол астына қарайтын Толой (Домпауыл) дейтін сұлтан Орысханмен бақкүндес болып, қыпшақ жұртын ыдырата береді екен. Осы Толойдың баласы Тоқтамыс әкесі өлгеннен кейін, Орыс ханынан есесін алу үшін өз еркімен Ақсақ Темірге бағынып, күш-көмек алады. Орысханды жеңіп, Көк Орданы иемденеді. Мұнан кейін, 1380 жылы Кулико соғысында Алтын Орданың батыры Мамай орыс жұртының князі Дмитрий Донской дейтіннен жеңіліп қалған соң, Мамайдың әлсіздігін пайдаланып, Тоқтамыс Алтын Орданы өзіне қаратқан. Сонымен, Тоқтамыс ханның тұсында бүкіл «Дешті қыпшақ» түгелімен бір адамның уысына кірген екі орданы жеке иемденген, Тоқтамыс баққа мастанып, Ақсақ Темірді мұқату үшін әскер жинап, 1388 жылы Түркістан жағына қарата шеру тартады. Сол жолында 1389 жылы жаз Темірдің қолымен түйлесіп, жеңілгеннен кейін, еліне қайтқан. Тоқтамыс сынды «өзі қойған текешігінің» көрсеткен мұндай қоқанын көтере алмай, ашуына мінген Ақсақ Темір 1391 жылы жер қайысқан қолымен Алтын Ордаға жөнелді. Сол жылы Еділ жиегіндегі Сарай қаласының жанында Тоқтамыспен кездесіп, жасалған үлкен соғыстан кейін, Тоқтамыс байтағын тастай, бас арашалай қашқан. 1392-1394 жылдарда Темір қызылбастармен соғысып жүрген мезгілінде Тоқтамыс қайта қол жиып, Түркістанға баруға бет алады. Бірақ жолшыбай 1395 жылы Кавказ тауларының етегіндегі «Терек» өзенінің бойында «Қандырша» деген жерде Темірге жолығып, тағы да жеңіліп еліне қашқан.

Ақсақ Темір бұл жолында Тоқтамысты хандығынан біржола түсіріп, Алтын Орданы Қойраджік дейтін ханға сыйға тартып кеткен. Елінен айырылған Тоқтамыс тентіреп, Литва князі Ойтопыт дейтінге барып, оның көмегімен еліне қайта келе жатқан жолда 1406 жылы өлтірілген. Тоқтамыстан кейін, Алтын Орда көп кешікпей Қазан, Астрахан, Қырым, Ноғай, Өзбек атты жеке хандықтарға бөлінген. Әңгімеде Тоқтамыс жалғыз «ноғайлы» жұртының ханы делінеді. Бұл тарихи қателік. Тоқтамыс Едігеден қашып, байтағымен қоштасқандағы сөзі:

Ормамбет би өлгенде
Он сан ноғай бүлгенде.
Саназар батыр жауынан
Жаралы болып келгенде
Алашты алаш болғанда
Алаша хан болғанда... – деп бастайды.

Бұл жерде де тарихи қателік бар. Бірінші сөз ішінде келіп отырған. Ормамбет хан (шын аты ұлы Мұхамбет) Тоқтамыстан көп кейін туған адам. Бұл Ормамбет заманында ноғайлыдан туған басқа да дешті қыпшақтағы түрік қауымдарының өзіне хандығын жүргізіп, 1449 жылы өлген. Екінші Саназар (қазақша аты Ақназар) дейтін хан – XVI ғасырда болған қазақ жұртының ханы. Бұл Тоқтамыстан 150 жыл бертінде шыққан адам болуы керек. Өйткені, Семен Мальцов дейтін орыстың елшісі 1569 жылы орыстың патшасына

...