Все права защищены. Данная электронная книга предназначена исключительно для частного использования в личных (некоммерческих) целях. Электронная книга, ее части, фрагменты и элементы, включая текст, изображения и иное, не подлежат копированию и любому другому использованию без разрешения правообладателя. В частности, запрещено такое использование, в результате которого электронная книга, ее часть, фрагмент или элемент станут доступными ограниченному или неопределенному кругу лиц, в том числе посредством сети интернет, независимо от того, будет предоставляться доступ за плату или безвозмездно.

Копирование, воспроизведение и иное использование электронной книги, ее частей, фрагментов и элементов, выходящее за пределы частного использования в личных (некоммерческих) целях, без согласия правообладателя является незаконным и влечет уголовную, административную и гражданскую ответственность.

«ЕРІК-ЖІГЕРІ МЫҚТЫ АДАМДАР»

Шыңғыс хан образына қызыққан көркемсөз шеберлері жетерлік. Оны жаулаушы, тайпаларды қатыгездікпен бағындырушы, шығыстың зымиян тираны ретінде көрсететін. Николай Лугиновтың «Шыңғыс хан әмірімен» атты романы — ұлы империяның негізін қалаған билеуші туралы тарихи эпос. Болашақ жеңімпаз жауынгер он бес жасында ұлы даладағы үнемі қырғиқабақ қанды шайқастардан көз ашпаған саны аз әлсіз тайпаның ханы атанады. Бұл иен далада күштілер әлсіздерге аяушылық көрсетпейді, алайда қуатты бола түскен сайын жаулары мен қызғаншақ көреалмаушылардың қатары да көбейе береді. Өз тайпасын аман сақтау үшін Темүжін соғыс жүргізудің өзіндік әдісі мен стратегиясын ойлап тауып, аз күшпен-ақ жеңіске жетуді үйренеді. Ең бастысы, ол «Шыңғыс хан Жасағы» деген ерекше моральдық кодекс енгізеді. Онда кінәлі қалай жазаланып, адал қызмет пен ерлік үшін қандай құрмет көрсету керегі нақты белгіленген. Өзін және өз тайпасының жауынгерлерін Темүжін «Ерік-жігері мықты адамдар» деп атайды. Осынау тайпалық, шын мәнінде, мемлекеттік, бұлжымайтын бірізді заң нәтижесінде, сан жағынан әлдеқайда ауқымды көптеген жау тайпаларды жеңіп қана қоймай, ұлы даланың барлық халқының басын біріктіруіне жол ашып береді. Оның даңқына сырттай қанық болған кейбір жекелеген батырлар, тұтас тайпалар алдағы жеңістерден алар үлестерін болжап, Шыңғыс хан туының астына өз еріктерімен келіп қосылады. Николай Лугинов романындағы Шыңғыс хан — философ, халықтың ұстазы. Ал оның жауынгерлігін қажеттіліктен туған қасиеті дегеніміз ләзім.

Николай Лугиновтың бізге ұсынған тарихи нұсқасы, міне, осындай. Бұнымен келісуге де, келіспеуге де болар, дегенмен шығарманың көркемдік қалыбының сол заманның тұрмыстық әдет-ғұрып тұрғысынан аса білгірлікпен және соншалықты дәл әрі сендіре өрілгенін мойындамасқа лажың жоқ.

Бәлкім, Орталық Ресей мен Мәскеуге қарағанда, солтүстік аймақтағы өмір әлдеқайда күрделі болғандықтан, адамның қауіпсіздігі қуатты мемлекетте ғана дұрыс жүзеге асырылатынын Николай Лугинов жақсы сезініп, түсіне білген шығар. «Ерік-жігері мықты адамдардың тіршілігі қоршаған ортасына байланысты, орта бұзылса, еркіндіктен мән кетеді, бойды үрей билейді…» — деп ескертеді жазушы.

Бүгінгі күні мемлекетшілдіктің құлдырауға ұшырап, моральдық құндылықтардың күйзелгенін бастан кешіп, жан дүниеміз ауыр халге тап болып отырған осынау күрделі, қиын сәтте «Шыңғыс хан әмірімен» деген бұл романның маңызы аса зор. Жазушы бізді түп негізімізге қайта алып келіп, бастапқы ру-тайпалық заңдармен жүріп, моральдық талаптарды жіті сақтап, өсиетке адал болған жағдайда ғана, яғни осындай кірпіштердің берік болып қалануынан адамдық құндылықтар жан-жақты ашылып, толық көрініс табатын ұлы мемлекет құрылатынын көз алдымызға елестете, көркем суреттейді. Николай Лугинов тарихты «ерік-жігері мықты адамдар» ғана жасап, болашақтың іргетасын тек солар қалайды деген ойын еш бұлтақсыз нақтылап айта білген.

Владимир Карпов

Бірінші кітап

Одун-Биис нұсқауы жүзеге ассын,

Шыңғыс хан әмірімен жүрейік,

Джылга тойон шешімін мақұл көріп.

Біздің еркіміз деген не?

Біздің талабымыз деген не?

Шешетіндер — заты асылдар.

Әмір жүргізуші — тектілер…

Со-лай!

«Ұшқыр Нюрғұн батыр»,

П. Ойунский

Бірінші тарау

ШЫҢҒЫС ХАН ТУРАЛЫ ТӘМСІЛ

Бұлардың бірі екіншісіне шынайы құрметпен қарайды, бәрі өзара тату-тәтті; ішіп-жемінің жұтаңдығына қарамастан, бір-бірімен қолында барымен қылдай етіп бөліседі. Олар өте төзімді, бір күн, тіпті екі күн нәр сызбаса да, шыдамсыздық танытып ашыққандарын білдірмейді, жаңа ғана тойып алған жандардай әндерін айтып, ойындарын ойнап жүре береді.

Плано Карпини, XIII ғ.

Шалғай шеттегі әлдебір елеусіз қуыста сүмірейіп күн кешкен сорлыларды ортаға әкеліп төрге оздырған; жылы суда шоршып ойнаған жас шабақтардай көңілдері асып-тасып өмір рахатының ләззатына бөккендерді ығыстырып шетке шығарған; алып мемлекеттерді мекендеген сан алуан халықтардың тағдырын бір шеңберге үйіріп моңғолдық арқанмен мықтап тұзақтаған; жер бетіндегі бүкіл тіршілікті құшағына сыйғызған; мадақталған және қарғыс алған, ақталған және айыпталған, нақақ сөз ерген, ал асқақтатқан мадағы ғасырдан ғасыр асқан біздің көш бастаған көсеміміз Шыңғыс хан шыққан ру-тайпаның негізін қалаған текті бабамыз, жоғарыдағы биік мәртебелі Жаратқан ие Айыы1 өсіріп, арнайы мақсатпен аспаннан түсірілген аса құрметті Берте-Чоной еді.

Берте-Чонойдың жары ханым қатын Куо-Марал-тай болды. Олар Бұрхан-Халдұн тауын баурайлап ағатын өзен бастауының бойында көшіп-қонып жүретін. Олардан Бата-Чаган туды.

Бата-Чаганнан Тамача, Тамачадан Хорочоон Мэргэн, Хорочоон Мэргэннен Уоджу Борохул, Уоджу Борохулдан Салы Хачай туса, Салы Хачайдан Еке-Джудун, Еке-Джудуннан Сим Сэчи, ал Сим Сэчиден Хорчу тарады.

Борджигидай Мэргэннің ұлы Хорчудың қатынының аты Могол-джун-Куо еді. Одан Тороголджун Байан есімді ұл туды. Ал оның Дуба-Соххор және Добун Мэргэн деген екі ұлы болды. Ағайындылардың үлкенінің бір көзі көрмейтін, сондықтан ол Соххор атанған, бірақ жалғыз көзімен-ақ алыстан шалатын аса қырағы болған.

Бірде Бұрхан-Халдұнның биік жартасында отырған Дуба-Соххор алыстан қаптаған көп адамды көреді. Ол теріскей жақтан беймәлім бір тайпа ел келе жатқанын түсінеді де, қайдан шыққан адамдар, қай жаққа бет алыпты, тайпа басшыларының не ойлағаны бар екен, біліп кел деп көштің алдынан шығуға інісі Добун Мэргэнді жұмсайды.

Добун Мэргэн барып мына жағдайды біліп келеді: хоро-туматтардың ірі көшбасшыларының бірі Хоролортой Мэргэн, алған жары Баргуджун-Куо Хол Баргуджун дейтін өлкенің атақты әміршісі Бархадай Мэргэннің қызы екен. Ол өзінің руластарын соңғы уақытта талас-тартыс толастамай, аяусыз қанды шайқастар жайлаған жерден тіршілікке қолайлы аң-құсы көп өлкеге көшіруді ұйғарыпты. Олардың бейбіт күнді көксеген ниеті Добун Мэргэнге ұнайды, әсіресе көшбасшының қызы Алан-Куоның теңдессіз хас сұлулығы жас жігітке қатты әсер етеді. Добун Мэргэн келген бетте ағасына қыздың сұлулығын сүйсіне сипаттап, оған еш кідіріссіз тез арада үйленіп алғысы келетін тілегін айтады. Ағасы Дуба-Соххор қызға құда түсіп, інісіне айттыру үшін көштің алдынан шығып, оларға өзі барады.

Туған жердің топырағынан алшақтап қаңғалақтап қалған Хоролортой Мэргэн, оның қатыны Баргуджун-Куо, ел ақсақалдары, Бұрхан-Халдұнның пұтқа айналған аруақтарына тарту-таралғымен құрмет көрсетіп, сондай-ақ жоғарыдағы Тәңірге арнап қан шығарып құрбандыққа мал шалып, ықыласын алғаннан кейін, жергілікті қуатты румен құдаласуға қуана келіседі.

Осылайша Добун Мэргэн мен Алан-Куо ерлі-зайыпты атанады. Олардан Бугунатай және Бэлгинэтэй деген екі ұл туады.

Ал Дуба-Соххордың төрт ұлы болған. Кейінірек Тәңірі Дюрбюен тайпасының қудаланған төрт руының негізін қалауды, міне, осылардың маңдайына жазыпты. Әкелері өлген бойда қалыптасқан салт-дәстүрді мансұқ еткен ағайынды төртеу ағалары Добун Мэргэнге бағынбай төрт жаққа көшіп кетеді. Сол күннен бастап «Қанын да, туысқанын да мойындамаған төрт Дюрбюен!» деген мақал пайда болыпты. Сол күннен бастап олардың бүкіл үрім-бұтағына қарғыс таңбасы басылады. Қазірге дейін оларды көргендер жолынан бұрылып кетеді немесе алакөздене қарайтын көрінеді.

Алайда бастау көзінен құяр сағасына дейін суын алып келетін өзен сияқты қанша ұрпақ алмасса да, тектілік қанымен түп аталарының мінез-құлқы өзгермей сақталатыны ғажайып құбылыс. Адам өмірге бірінші рет келдім, жарық дүниені алғаш рет көріп тұрмын, мына жалғанда қайталанбайтын жалғызбын деп ойлайды. Ол өзінің ата-бабаларын ұмытып кетуі мүмкін, бірақ бәрібір соларға ұқсап қала береді, мінез ерекшелігін, әрекетін, тағдырын қайталайды… Ұзақ жасайтын, халықтың ұғымында «ел киесі» саналатын даналар баланың сәби кезінде-ақ оның өскендегі мінезін, қандай адам болатынын айтып бере алады. Өмір жолында қандай қателікке ұрынып, қандай тауқымет кешетінін болжайды, мұны әдеттегідей көріпкелдік деумен түсіндіре салуға болмайды, өйткені олар болар бала боғынан деп, оның сырт келбетіне қарап, мінез-құлқын зерделейді, бойында қай түп атасының қаны басымдығына мән береді. Баланың қырық атасына дейін созылатын әкесі мен анасына қатысты қос өзегінің бастан кешкен барлық іс-әрекеттерін түгел екшеп саралайды, әулетке тән мінез-құлықтың қайта айналып келіп тұратын өзгермейтін тұстарын анықтайды. Әсіресе үйленетін жасқа жеткен жігітке қалыңдық таңдау немесе бойжеткен қызға лайықты күйеубала іздегенде көріпкел даналар рулық шежірені аса мұқияттықпен жіті талдайды.

Әлбетте, мұның бәрі ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа «тектілігін» мақтанышпен жалғастырып отыратын таңдаулылар үшін ғана маңызды болар. Өзекті жанға бір өлім дейтін, өздері қандай, ертеңгі ұрпағы қандай болмақ деп бас қатырмайтын құл-құтан қарапайым жандар үшін түп аталарының мінез-құлқы мен нендей істер тындырғанын білудің түкке де қажеті жоқ. Оларға керегі — жеке бас еркіндігі ғана…

Добун Мэргэн де көп ұзамай ағасының артынан бақилық болады. Байғұс Алан-Куо екі ұлымен жесір қалады. Соған қарамастан туысқандардың басын біріктіріп, қызметшілерін дұрыс басқара алғанының арқасында барының шашауын шығармай, байлығын еселей білген. Сөйтіп жүріп пысық қатын байсыз-ақ Беге Хадағы, батыр Салджы және Бодончар деген тағы үш ұл туып алады. Ұлдардың үшеуі де далалықтар үшін ғажайып келбеттерімен ерекшеленеді: шаштары да, көздері де ашық түсті, денелері мен бет жүзі ақшыл, күш пен шыдамдылық жағынан құрбы-құрдастарынан әлдеқайда асып түсіп, өзгеше шымыр болып ер жетеді. Дана қарттар бұларды көргенде, бәрі жоғарыдағы құдіретті Тәңірден дегендей, аспанға қаратып қолдарын жаятын, әрине, қарапайым адамдар мүлде басқаша ойлайтын.

Басқалардың өзара араздығынан әжуалап күліп ләззат алатын осындай өсекші жандардың сөзі құлақтарына жеткен Алан-Куоның Добун Мэргэннен туған ұлдары Бугунатай мен Бэлгинэтэй арасында бірде мынадай әңгіме өрбиді:

— Бұл төңіректе мұндай ашық келбетті бірде-бір жан баласы жоқ, анамыз бұл інілерімізді кімнен туды екен?!

— Әрине, бауырларымыздың болғаны жақсы, бірақ шешеміз өлген соң, байлығымызды екіге қақ бөліп алудың орнына беске бөлуге тура келер.

Анадан сыр жасыру қиын, бұлардың әңгімесі Алан-Куоның құлағына жетеді. Азық-түлік таусылып, аштық иектейтін көктем уақыты екен. Аналары тығып қойған жерінен соңғы сүр етті алып асып, бес ұлын қатар отырғызып қойып тамаққа әбден тойғызады, ықылық атып көздері майланған кезде, ұлдарының қолына шынашақтай жіңішке бір-бір шыбық ұстатады да, «сындырыңдар» дейді. Қайсысы да шыбықтарын бырт еткізіп оп-оңай сындырып тастайды. Содан кейін Алан-Куо әр ұлының қолына бес шыбықтан құралған десте ұстатады. Тағы да «сындырыңдар» деп талап қояды. Бірақ бұл жолы қанша тыраштанса да ұлдарының ешқайсысы дестені сындыра алмайды.

— Егер ағайынды бесеуің мына шыбықтар сияқты бір байламда болсаңдар, — дейді аналары, — сендерді ешкім жеңе алмас. Бір-біріңе деген өзара сенім, шынайы ықылас, достық бойларыңдағы күштеріңді еселейді. Ал егер ашкөздікке, арамдыққа, қызғаныш пен өзімшілдікке берілсеңдер, бесеуің бес жаққа қаңғып кетіп, күш қоспақ түгілі, бойларыңдағы бар қуаттан айырылып қаласыңдар. Ондай жағдайда ұлы тойондар болудың орнына, біреулердің алдына табақ тартып, алдарынан есігін ашып, аттарының шылбырын ұстап, бірлігі күшті әулеттердің құлына айналасыңдар.

Бес ұлы аналарының сөзін ұйып тыңдайды, тек араларындағы екі үлкені ұялғаннан көздерін төмен түсіріп, жүздерін жасыра беріпті.

— Сендердің аналарыңа күмәнданатындай себептерің бар, — депті ол енді Бугунатай мен Бэлгинэтэйге тура қарап. — Бұған менің жауабым мынау: жастық қызбалыққа салынып әзірге өздерің түсіне алмайтын нәрселерге тым қарабайыр оңай баға беріп, мойындарыңа күнә жүктемеңдер. Енді шынымен не болғанын тыңдаңдар… Бірде аспан қап-қара қара бұлт құрсағына жұтылған сәт еді, кенет көз алдым күн шыққандай жарқ ете қалып, құдды шаңырақтан түскендей қарсы алдымда аққұба ақ жүзді адам пайда бола кетті. Шашы сары алтындай, көзі аспан түстес көкпеңбек… Ақырын жылжып келіп қасыма отырды… Мен қалшидым да қалдым, саусақ қозғар әлім жоқ, тынысым да тарылып қалғандай, бірақ еш қорқыныш сезбеймін. Керісінше, бойымды бір ғажайып қуаныш кернеп барады, жүрегімнің аттай шапқан дүрсілі бүкіл ұлы далаға естіліп жатқандай, жүрегімнің биік тағдырлы Айыы шақыруына үн қатып, қабыл алғанын түсіндім… Жас кезімде-ақ осы адаммен кездесетінім туралы аян алғанмын, соны ойлап кейде басым айналғанша есеңгірейтінмін, қиялымнан шығарып тастауға да тырыстым, бірақ жазмыштан озмыш жоқ. Күн сипатты адам маған қарай қолын созып жіберген, тырбиған саусағы арасынан қызыл от лап етіп, мені күйдіре орап алды да ішіме түсті, төмен жылжып барып ып-ыстық болып түйінделіп, құрсағымда орнығып қалды… Қасымда аз отырды ма, көп отырды ма, білмеймін, әйтеуір, қалай кенеттен тез келсе, солай шаңырақ көзі арқылы отқа айналған құстай болып ұшып жоғалды. Сендердің бауырларың, міне, сөйтіп жаралған еді. Ал сендер бұл жайында қайдан шыққанынан хабарсыз, белгілі ескі соқпақты таптап, рухы қораш жандардай қысқа ойлап, тегін білмейтін тексіздердей сөз айтып жүрсіңдер… Талай ғасыр өтіп, біздің ұрпағымыз ұлы елдерге әмірін жүргізетін хандардың ханы болған кезде, олар туралы, яғни біз туралы тәмсілдер өріліп, аңыздар шығарылып, өсиеттер тарағайды. Сонда ғана адамдар ақыры біздің Тәңірлік жаратылысымызға біржола сеніп, уақыттың қоқысы мен шаңы іспеттес түкке тұрғысыз міскіндер аруағымызға бас ұратын болады.

Мен айтарымды айттым!

БОДОНЧАР ТУРАЛЫ АҢЫЗ

Уақыты келгенде Алан-Куо да фәниден өткен. Аналарының өсиеті бойынша ұлдары алғашқы кезде бәрі бірге тұрды, шаруаны бірлесіп жүргізіп, малды ортақтасып бақты. Бәрін бір тәртіппен ұстайтын орталарында бір басшы қожайын болмаған соң тіршіліктің тігісі сөгіле бастады, жұмыстары да өнбеді. Сөйтіп, өзара ақылдаса келе байлықты бөлісіп, бір-бірінен онша алыстамаса да, жеке-дара тұруға ұйғарысты. Байлықты бөлісу кезінде, әдеттегідей, үлкендері ең кенжелері Бодончарға өктемдік жасап, оған түк тимейді. Ағаларының ойынша, ол бойдақ әрі жалғыз, оның үстіне балық аулап, аң атудан басқамен ісі жоқ, еш нәрсеге жөндеп мән бермейді, яғни өзінше жүрген бір кеңкелес. Дегенмен аналарының аманаты естеріне түсіп, ұялған болып, өздеріне керек емес нәрселерді жинастырып соған беруді ұйғарады. Анасы барда ештеңеден тарлық көрмей өскен кенже бала Бодончар ағаларынан қалған ескі-құсқы киімдерді, яғни өзінің «еншісін» сондайға лайықты қайыршылар мен жарымжандарға таратып береді… Сосын адамдар түгел көрсін деп жүні түсіп арқасын қотыр басқан арық сұр атты ерттеп мініп, «Өлуге жазған болсам — өлермін, тірі қалсам, оны да көрермін!» дейді де, Онон өзенін төмен бойлап жападан-жалғыз кете барады.

Бір күн жүреді, ертесіне тағы жүреді… Ағаларына деген ашуы мен өкпесі біртіндеп тарқай бастайды да, орнына бұрын белгісіз болып келген алдымда не күтіп тұр деген ой ұялап, көңіліне қорқыныш кіреді. Бір нәрсеге көзі анық жетеді: үнемі аң аулап, балық ұстап күн көре алмайды екен, өйткені әр тіршілік иесінің өз уақыты бар. Көп ұзамай күн суытып, қар жауады, сонда бұл қай жерде қыстамақ?!

Астында қотыр мәстек, осылайша әртүрлі ойға батып басы салбырап келе жатса, сұңқардың өткір топшысы тиген қырманқаз жұмыр тастай зымырап кеп дәл алдына топ ете түседі. Өлмегенге өлі балық кездеседі деген осы шығар, қотыр мәстектің құйрығынан бірер тал қылшығын жұлып алып, жіп етіп есіп, қаздың өлексесін жемге қойып, аңға тұзақ құрады. Бақытына орай, тұзаққа өзі қаққан жемтігін алмақ болған сұңқар түсіп қалады. Аң-құстың жайын жақсы білетін Бодончар кең аспанның еркін құсын қолына тез-ақ үйретіп алады. Сөйтіп, сұңқар оның әрі досына, әрі асыраушысына айналады.

Көп ұзамай Бодончар азық табу үшін қасқырды да қолға үйретеді. Бірде ол түз құсын аңдып жүріп, терең сайға қасқырлар қуып тыққан бір үйір бұғының үстінен түседі. Ол бұғылардың біреуін өлтіріп, етін тойғанынша азық етеді. Болған жағдайды ой елегінен өткізіп байқаса, қасқыр бұғылардың бірін жарып жеп, екі-үш күндей ешқайда кетпей қар үстінде аунап жата береді екен, бұғылар болса, бұл кезде қасқырдан қауіп келмесе де, қорыққандарынан әлдебір тар жыраның ішінде, ұстағысы келгенге оңай олжа болып, бір-бірімен тығылыса үйкелесіп тұра береді екен. Тағдырдың бұл да бір татымды сыйы еді, бірақ қасқырлар ізін аңдыған түсініксіз адамнан құтылғысы келді ме, кенет әлгі жерден жым-жылас жоғалды да кетті.

Шөп қуарып, ағаштар жапырағынан айырылды. Күннің суытқаны сондай, түні бойы сызданған, сирек алыс жұлдыздарға қарап, бойын үрей билеп, тісі тісіне тимей тоңып шығатын болды. «О, Тәңірім, енді не істесем екен?! — дейді жаны жай таппай іштей ышқынып. — Әлде мені жаралы жыртқыштай аласұрып, жалғыздан-жалғыз айдалада аяздан қатып өлсін деп жараттың ба?!»

Бодончар төбесін шошайтып күрке жасап, суық өтпесін деп қабырғалары мен табанын бұғы терілерімен қымтаған. Суық пен үрей қосарланып бойындағы бар күшін жегідей жеген қорқыныштан бұл қарекеті де құтқара алмады… Жан алып, жан беріскен небір қанды шайқастарда жасқанбақ түгілі, сескенуді білмеген намысқой Бодончар енді кенет тұрған желдің ызыңынан да шошитындай халге жетті… Мұндай күйреуік сәттерде қолындағы сұңқары жасыма дегендей, қанатын қомдап, сұсты айбат көрсетер еді.

Шынында, қыс өткенше сұңқары дүниедегі ең қымбат жақынына айналды… Екеулеп бірде бұғы, бірде суыр ұстап жеп, аштық көрген жоқ… Көктем шығып, құстар келе бастағанда, тауда өсетін балқарағай ағашының жаңғақтары күзде сағағынан үзіліп қалай жаңбырша жауса, сұңқар топшысының күшімен аспаннан үйректер мен қаздар да тап солай топылдап жауа бастады…

Бір күні көшпелі тайпа артынып-тартынып Тюнгкэлик өзенінің жоғарғы жағынан келіп, қарсы бетке үйлерін тікті.

Бодончар жалғыз жортқан күндерінде жолында адамдарға талай рет жолыққан. Басында қатты қуанатын, құшағын жайып сөйлесіп, тіл табысып жақындасқысы келетін. Сосын көзге түспей олардан аулағырақ жүретін болды. Өйткені олар мұны көрсе; «Әй, мынау Алан-Куоның кеңкелес кенжесі емес пе?! Байсыз жесір жүріп-ақ жолдан тауып алған жетімегі ғой», — деп жырқылдап күлісіп, мазаққа айналдыратын. Кейбір сондай сәтте ызадан қаны қайнаған Бодончар қанжарын қынынан суырып алып, «Үш-төртеуін жарып тастап қарғаларға жем қылсам, ар жағында не болса, ол болсын!» деп іштей оқталатын. Бірақ бойын буған намыстан енді болмаса еңіреп жылап жіберердей сезініп, жыласам, мыналардың мазағына қалып, ұяттан жарылып өлермін деп, әлгі жерден қаша жөнелер еді. Бәрібір артынан ілесе қуған мазақ күлкі қарқылдап көпке дейін қалмайтын, ондайда Бодончар бүкіл адамзат баласымен бірге өзін де жек көріп кететін…

Тюнгкэликтің жоғарғы жағынан келген адамдар басқашалау екен. Оларға сенің кім екенің, қайдан жүргенің, неге жалғызсың — мүлде қызық емес. Өйткені тайпа ішінде жүрсе де әркім өз тіршілігімен әуре. Жалпыға ортақ талап пен шешімге қарамастан, бұл жерде жас адам үлкенмен, әйел еркекпен тең, ал көсемдерінің сөзі заң болып есептелмейді екен.

Бодончар бұл адамдардың өмірін сырттарынан бақылай жүріп қатты сүйсінеді: әркім өзі қалай шешсе, солай әрекет жасайды, ешкім ешкімге бағынбайды, айтқанына көндіріп, желкелемейді. Ал бұл жаман ба?! Әркім өзі қожа, өзі би, бас еркі өзінде! Таңғаларлық тамаша, еркін өмір!

Тюнгкэлик тұрғындарының арасында Бодончар өзін шетқақпай бөтен жандай сезінген жоқ. Бұл оларға үйрек, қаз апарып береді, олар ештеңе сұрамастан қымызға қандырады. Ауып келген тайпа әйелдерінің бірімен танысқаннан кейін сыбай-салтаң бозбаланың көңіл күйі жадырай түсті. Оны көп ішінен бөлектеп біраздан бері таниды: әйел су алуға келетін, ал Бодончар оған қарсы жағада тұрып көз алмай сүйсіне қарайтын. Ол етегін сәл түріңкіреп қойып тобығынан асқанша кешіп барады да, жалын сіліккен ат сияқты басын әнтек қозғап шашын артқа қарай серпіп тастайды, көсіп алып бақырын суға толтырады да, тал шыбықтай бұратылып кете барады… Ол да бірде мұны көріп қалып қол бұлғады, сыңғырлай күлді… Бұл ұялып жасырынып қалса, ол мұны көре алмай қапаланғандай болушы еді. Негізі ол мұның тасада тұрып өзіне қарағанын бірден сезеді, құптап бас изейді немесе көмейінен күй төккендей рахаттана күледі… Бірде бозбаланың тәуекелі оянып, өзеннен өтті де, қасына барды. Ұранхай тайпасынан, аты Адангха. Әттең… күйеуі бар екен.

Бодончар сұңқары ілген қаз, үйректерден алып әйелдің үйіне келген, ол мұны қымызбен сыйлады. Саусағының ұшы қолына тигенде, онсыз да жас әйелдің иығына түсіп сусылдаған қолаң шашы, күлкі үйірілген қаймыжық қызыл ерні есін алып отырған бозбала дір ете қалды…

Тюнгкэликтің жоғарғы жағынан келген тайпаның ерлер қауымы да, әйелдері де махаббат еркіндігін ұстанады екен. Бодончар руында мұндайды азғындық деп күстаналайтын болса, бұлар оны табиғи қалыпты жағдай деп түсінеді: әйелдер адалдығын, қыздар пәктігін сақтамайды… Кімнің көңілі не қаласа, соны істейді: өйткені олардың еркіндікке деген құлшынысы жойқын болатын!.. Бірақ Бодончар Адангхамен қарым-қатынасында өз тайпасынан алған тәрбие-түсінік қалыбынан аттай алмады. Тюнгкэлик тайпасының тұрмыс-тіршілігіне: «Дүниеқоңыздық, жауласу, соғыс жоқ, айхай, адамдардың бәрі осылар сияқты өмір сүрсе ғой!» деп іштей таңғалған күйі ол өз жөніне кете барды…

Өзі ұнатып қалған әйелді сол тайпадағы қатын, бала-шағасы бар еркектің құшағынан көргенде, өзінің бұған дейінгі түсінігінің шайқалып кеткенін байқады. Өз ошағының басында бөтен еркекті аймалап отырған Адангха бұл кіріп келгенде ұялып еш қымсынған жоқ, орнынан жайбарақат тұрды да, күліп келіп мұның ағаштай боп сірескен қолынан әкелген сыйлығын алды… Есі ауып қалған Бодончар үйден шыға салысымен басы ауған жағына қаңғалақтай жөнелмекші еді… Кенет еңкейген кәрі шалға әкіреңдеп дауыс көтеріп жатқан жас жігіттің әрекеті бойын дір еткізді!.. Бодончар қарияға араша түскісі келген, ол қолын сермелеп, керегі жоқ, керегі жоқ, өзінің еркі, араласпа дегені…

Бастапқыдағы ойлағанындай, бұл жерде қарттар жастармен тең емес, олар қауқарсыз болғандықтан жастарға тәуелді екен.

Бодончар өзеннен әлі өтіп болған жоқ еді, артынан қатқыл дауыс қуып жетті:

— Әй, тамыр, сұңқарыңды маған сат!

Тайпа көсемі екен. Ол көптен бері сұңқарға сырттай қызыға қарап жүретін. Негізі ол бұл жағынан жалғыз емес, құсты қолға түсіру бұрын сұңқармен аң аулап көрмеген тайпадағы талай еркектің көңілінің құрты болатын.

— Онсыз мен қалай өмір сүреді екем?! — деп жауап қатты Бодончар ағынан жарыла.

— Бір отар қой берем!..

— Жоқ…

— Бір үйір жылқы берем!..

— Маған сонша көп малдың керегі не? — Бодончар келіспеді. — Таусылмайтын құр бейнет. Ал сұңқарыммен аш қалмаспын…

Өзеннің арғы бетінде тұрса да көсемнің көзінде ашу-ыза, ашкөздік пен қызғаныш оты тұтана қалғаны анық аңғарылды.

— Байқа, — деді ол ащы шындыққа көзін ашқандай қорқыта сөйлеп. — Сен жалғызсың. Сұңқарыңды күштесек те тартып аламыз, араша түсер жақтасың жоқ. Біз мәселені адам сияқты шешкіміз келген… Ендігісін өз сорыңнан көр…

Бодончар өзінің жалғыздығын қатты сезінді, лүп еткен болмашы желге иіліп қалт-құлт етіп тұратын қыр төсіндегі жалғыз селеу екенмін деп ойлады… Бауырларымен бірге болса, ешкімге намысын бүйтіп қорлатпас еді, орнынан қозғалмас еді…

Енді не істесе екен?.. Шынында, олар мұны оп-оңай жәукемдей салады, сосын бұның кегін қумақ түгілі, тіпті жаны ашитын да ешкім шыға қоймас!..

Бодончар тағы да белгісіз жаққа бет алған; ол кез келген сыбдырға құлақ түріп, кез келген дыбыстан шошитын қоян сияқты өмір сүріп жүргенін түсіне бастағандай еді.

Еркін адамның тіршілігі қоршаған ортасына байланысты, орта бұзылса, еркіндіктен мән кетеді, бойды үрей билейді… «Тіпті шағала да, — Бодончар өзен үстінде айнала ұшып жүрген құстарға қарады, — ұя салмайды, жұмыртқасын кез келген жерге туа береді, сонысына қарамастан бастарына қауіп төнсе, жауларынан қорғану үшін күш біріктіріп топтана қалады!»

«Ақымақ кісі адамдардың тағдырын жазатын Жаратқанның бергеніне қанағат қыламын деп жүріп, ақырында қолы ештеңеге жетпей артынан өкінеді. Ал ақылды жан алдағы барар жолын дұрыс көздеп, өз тағдырын өзі жасайды», — деуші еді марқұм анасы, сол сөз есіне түсті.

Ағаларына деген сағынышы бойын кернеп, жадында сақтап келген өкпе-назды ұмыттырды да жіберді. Күркенің дәл ортасында торда тұрған сұңқар да дәл осы сәтте қаңғып жүрген тексіз тайпадан тезірек іргеңді аулақ салғаның дұрыс болар дегендей шаңқ ете қалды.

* * *

Жарқырап таң атты. Күн сәулесі бетінен сипай өбіп, өзен беті нұрға бөлене ойнап жатты. Алайда бұл сұлу көрініс көңілін орнықтырмай, керісінше, күтпеген машақатқа душар қылды… Ол жағада отырып, өзеннің шымырлаған жұмбақ ағысына қарап қойып, қайдағы бір жаман ойларға берілгені… Мүмкін, менің тағдырым мына терең судың түбінде жатқан шығар?.. Мойныма тас байлап сүңгіп кетсем, басымдағы бар азабым сонымен біржола бітпей ме?..

— Бодончар!.. — деп қол бұлғады қарсы беттен тюнгкэлик тайпасының жас аңшысы.

Қаңғыбас бойын тіктеді: тағы да сұңқарын сұрағалы жүр ме?

— Бізге бір адам келген, сені іздеп жүр! Түрі саған қатты ұқсайды, сен сияқты ақ жүзді, тек өте-мөте маңызды адам. Нағыз хан!

Бодончар орнынан атып тұрып, не айтарын білмегеннен қолын сілтей салған, басын шайқады, қайтадан отыра қалды, аяғы бүгіліп кеткен еді!.. Көзінің астынан қарап бақылаған; жас аңшы кеткен кезде, бойын кенет қуатты асау күш керней жөнелді де, ұшып тұрып шеңбер жасап шыр айнала жүгіре берді… «Бауырларымның біреуі келген-ау, — деп ойлады, — маған ұқсас басқа кім болушы еді, мені керек қылып іздейтін басқа кімім бар еді?! Сенейін бе, сенбейін бе: шынымен, бауырларыма керек болғаным ба? Мүмкін, оларға мен туралы қонарын сай білетін қаңбақтай қаңғалақтаған бақытсыз қаңғыбас біреу деген алыпқашпа сөз жеткен шығар, сосын да бізді ұятқа қалдырып, масқарамызды шығармасын деп іздеп жүрген болса ше?..»

Тағы да буындары босап, әбден қарттық жеңген шалдай, аяғы өз-өзінен шалына берген… Кенет алыстан бұлдырап салт атты көрінді, жетегінде жүйрік ереуіл ат… Атқа отырысына қарап, Бодончар оның бауыры Беге Хадагы екенін таныды, олар әуелден бір-біріне жақын еді, өзі де оны басқаларына қарағанда жиі-жиі еске алып қоятын…

Бодончар бар күшін жинап бойын тіктеді, сосын дала бүркіті сияқты иығын қомдап қойып күтіп тұрды…

Келе жатқан бауыры жақындап, таныс жүзі жарқырап айқын көрінген кезде, намысқа қатқан көкірегі жібіп қоя берді; көзінен жас парлап, адамның дауысы ма, жыртқыштың ақырғаны ма, кеудесінен сондай бір ащы зарлы үн шығарып, құшағын жая бауырының алдынан қарсы ұмтылған!.. Бір қанадан шыққан туған ағасы Беге Хадагы да атынан қарғып түсіп, қатындарша бақыра келіп құшағына күмп берді!

Сосын олар отыра кетті де, ғарыштан түскен жұмбақ жан мен қарабайыр жер басып жүрген адам кездейсоқ кездесіп қалғандай, екеуі көпке дейін бір-бірінен көз алмай таңғалысып қараумен болды.

— Жаратқанның көмегімен бұл қыстан да аман өттік, — деді Беге Хадагы, қарсы алдында інісі емес, құдды бір «ел киесі» саналатын дана қария отырғандай, зор құрметпен есеп бере сөйлеп.

Шынында да, осыдан бір жыл бұрынғы алаңғасар тентек інісі Бодончарды өмірдің ыстық-суығынан өтіп ысылған, ақыл тоқтатып кемелденген тұлға деп қабылдаған еді.

— Рас, өткен күзде қиын жағдайға тап болып құрып кете жаздадық… — деп сөзін жалғады Беге Хадагы. — Алғашқы аязбен қабаттаса, қайдан келгені белгісіз, бір жау тайпа бізге кенеттен тап бергені!.. Жанталаса қарсыласып, жанымыз мұрнымыздың ұшына келіп, әрең дегенде аман қалдық…

— Жау сендерге жеке-жеке отырғандарыңда шапты ма?

— Әрине. Қыстауға көшпес бұрын, шөбі шүйгін жер таңдап, күзеуде отырғанбыз, әуелі Бэлгинэтэй бауырымызды басып алды; сосын ес жиғызбастан Бугунатайға тап берген. Бағымызға орай, бұл сойқанды өзеннің қарсы бетінде балық аулап жүрген Хадагының нөкерлері2 байқап қалып, жүгіріп маған келді. Біз Хадагымен бірге өз адамдарымызды тез жинап алдық; жауға бірлесе тізе қосып қарсы шықтық. Қанмен жуындырдық. Басшыларын өлтіріп, ұсақ қарақшыларын қызметші құл етіп пайдалану үшін өзара бөлісіп алдық.

— Содан кейін де қайта бөлініп көшіп кеттіңдер ме?

— Бұрынғыдай бөліне көшкеніміз жоқ, бір-бірімізден онша алыстамай, өзара ақылдаса жүруді ұйғардық.

— Ақылдасқан жақсы. Алайда ерте ме, кеш пе, әйтеуір, бір күні өзара келісімге келе алмайтын қиын сәт туады. Сондықтан ортада бір басшы болу керек…

— Бауырларың өзіңе де жақсы мәлім шығар… Олар бағыну дегенді білмейді…

— Әркім өзіне өзі ие болса, орталарыңнан бәріңе иелік ететін біреу көп кешікпес, табылар…

— Сен, бауырым, біртүрлі бөтен адам сияқты сөйлейсің, — деп мазасыздана қалды Беге Хадагы. — Сен де біздің адам емессің бе?..

— Солай ма? — Бодончар ақырын мырс етті. — Дұрыстап өзіңе бір қарап ал да, сосын маған қарашы…

— Ғафу ет, бауырым… — Хадагы ұяла сөйледі. — Расында, мен сенен арнайы кешірім сұрай келдім… Басқа бауырларың да сенің алдыңда айыпты екендерін біледі, сол үшін олар да кешірім сұрайды. Менің саған келгендегі негізгі айтпағым — елге қайт. Ағаларыңның әрқайсысы өзіңе тиесілі еншіңді түгел бөліп береді…

Бодончар көзі мұңға тола тағы да ақырын мырс етті: ағаларының кезінде бұған «еншісін» қалай бөліп бергенін естеріне салса болар еді… Алайда жалғыздық Бодончардың намысшыл көкірегін баса алған жоқ, керісінше, кеңпейілдік мейірім ұялатып байытып қойған болатын:

— Жарайды, айтқаның болсын. Мен сенімен бірге қайтайын. Еншімді береді екенсіңдер — жақсы, бермесеңдер де өкпелемеймін. Бірақ менің бір өтінішім бар: жолда сен кездестірген тайпаның саны көп, бірақ тексіз. Онда ешкім ешкімге бағынбай, әркім өз қалауынша өмір сүреді… Бұл тайпа да жапанда жалғыз қалған мен сияқты бар бәлені тексіздіктерінен тауып, түбі мал сияқты қадірсіз болып құриды. Соларды өзіме бағындырып алмақпын, ол үшін маған сендердің көмектерің керек?!

Қайта табысқан қуаныштың құрметіне дүрілдетіп той өткізгеннен кейін, бастары қайта біріккен Алан-Куоның балалары Тюнгкэлик өзенінің тұрғындарына шабуыл жасауға ұйғарады.

Жорықты жер жағдайын жақсы білетін, бәрін алдын ала ойластыра білген Бодончар бастайды.

Жаңа әскери басшының арқасында ағайындылар тюнгкэлик тайпасын қару жұмсамай-ақ жалаң қолмен басып алады. Өйткені олар ауыл сыртынан қарауыл да қоймастан, араққа тойып алып, түрткілесең де оянбастай болып, бәрі түгел шырт ұйқыда жатқан еді.

Сөйтіп, көзді ашып-жұмғанша, Бодончар жалғыз жортқан қаңғыбастан көп адам, қыруар малға иелік ететін қожайын болып шыға келеді. Бауырларының қайсысы да байлық жағынан онымен шендесе де алмай қалады!.. Олар қаласын, мейлі, қаламасын, қызғаныш деген қызыл ит қалайда сыр берерін ол, әрине, жақсы білетін… Сондықтан көреалмаушылықтың алдын алу үшін, жеңіс ортақ деп, түскен олжадан ағаларының да аузын жақсылап майлайды. Қатты риза болған ағалары да оған байырғы адал қызметшілері арасынан күтуші адамдар бөліп беріп, еншісін де қайтарады. Соның арқасында ол ешқандай қақпайлаусыз өз беттерінше жүріп қалған жабайыларды тәртіпке бағындырып ұстайтындай мүмкіндік алады.

Тіршілік қалыбы біртіндеп орнығып, Бодончар тағдыр тізгінін мықтап өз қолына ұстап, өмірдің қат-қабат жұмбақты сиқырына таңғала жүріп, үзбей үйренумен болған. Өйтпегенде ше, бұл өмірде бәрі қарапайым сияқты көрінгенмен, ішіне үңілсең, мың салалы қатпар-қатпар ғой… Бір жыл бойы өзінің көлеңкесі мен сенімді сұңқарынан басқа түгі болған жоқ. Сол өмірден жалғыз адам еркін және бақытты бола алмайды деген ой түйген. Өйткені бар уақыты өзінің қарнын тойдырудың қамымен тым сұрықсыз өтетін! Енді үлкен мырзаға айналды… таңнан түнге дейін, түннен таң атқанша өз басының жағдайымен емес, басқалардың қамын жеумен айналысады. Ал мұндай адамды еркін және бақытты деп қалай ғана айтарсың?!

Халықтың түрі мынау — ішіп-жеп, сайқымазақтанып жүрсе болды, соған да мәз!.. Мінезді өзгерте алмайсың. Әрине, олардың ой-қиялын жаулап алу қиын емес, ал әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін ғасырлар өтсе де жоя алмайсың!

Ағалары да, төңірегіндегі басқалар да оған құда түсетін қалыңдық іздеп, үйлен деп кеңес бере бастады. Бодончардың өзі де отбасын құратын уақыт келді деп ойлап жүретін. Алайда жүрегінің қалауы кездесе қоймады. Былайша сүп-сүйкімді, пысық, бірақ… көңіл керек етпейді. Іздегені қандай жар? Іші білетіндей. Алдына әкелгендерді… етегін сәл көтеріп өзенге кіріп су алатын әйелмен салыстыратын… Жарық күн қара түнек болып көрінген сол бір ауыр, аласапыран күндерде, Адангха өзінің ақжарқын қылықты күлкісімен мұның әлсіреген рухын құлап кетуден сақтап қалған болатын… Қиналды, көп қиналып, сосын «Не үшін?!» деген шешімге келді де, тұқымы текті қалыңдықтардың бәрінен бас тартып, қарамағына өткен бодандардың ішінен іздеп жүріп Адангханы тауып алды. Ол жүкті екен, соған қарамастан оны тайпаның бірінші ханымы етті.

Тюнгкэликтер ішіндегі Адангха бұл ортаға кезінде басқа бір текті тайпадан келген болатын. Уақыты жетіп ол ұл туды, баласының атын анасының руының құрметіне Джарадарай деп қойды. Джарадарайдың немересі, кезінде даңқ үшін Шыңғыс ханның өзімен бәсекелескен әйгілі жауынгер Жамұқаның атасы еді! Егер Жамұқаның бойындағы уақыт шаңына көмілген алыс аталарының бос іске әуестігі мен ойынқұмар тентектік қаны жолдан тайдырмағанда, оның жауынгерлік жорықтарда қандай атақтарға жетерін болжап айту қазір, әрине, өте қиын…

Алан-Куоның бес ұлы: Бэлгинэтэй — бэлгинэтэйлердің, Бугунатай — бугунэтэйлардың, Беге Хадагы — хадагылардың, Букутай-Салджы — салджылардың негізін қалады. Ал кенжелері Бодончардан ұлы борджигиндер тарады.

Бодончардың немересі Менге-Тудунның жеті ұлы әулеттік тұқым тегін былайша өрбітті: ішіндегі жасы үлкені Хойдудан тайчиуттар және бэсиуттар; Джодун-Ортогойдан — оронгорлар, хонгкотойлар, арыластар, сонгуттар, хатыргасылар, кэнигэстер.

Алып Барылатайдан ұзын бойлы, толық денелі, белгілі мешкейлер шыққан барыластар тарады.

Харандай быдаа деген рудың негізін қалады, олар тәртіпке бағынбайтын берекесіздіктерімен өздерінің түп аталары тюнгкэликтерге тартып кетті.

Найахин руы негізін Менге-Тудун немерелерінің бірі, өркөкірек қызба Наяхыдайдан бастау алады, олар арада ғасырлар өтсе де түп аталарының мінез-құлқын мысқалдай де өзгертпестен, сол күйінде толық сақтап келеді.

Хачыанның ұлы, ешкімге дес бермейтін қиқар Адархай Адаар, төбелес үшін сылтау іздеп жүруші дегенді білдіретін хадаар руының негізін қалады.

Начын батырдың кіші тоқалынан туған ұлдары Урутай мен Маңғытайдан ұлы даланың ержүрек, табанды, атақты жауынгерлері шыққан уруттар мен маңғыттар тарайды.

Тумбунай-Сэсэнэ ұрпағының даңқы асқақтағаны сонша, оны тек күн нұрымен ғана салыстыруға болар. Оның ұлы Хангыл қаған бүкіл моңғолдың басын біріктіріп, көшбасшысы атанды. Ал оның шөбересі, Шыңғыс хан атанған Темүжін пешенесіне жарты әлемді жаулап алу несібесі жазылған еді.

Екінші тарау

АҢШЫЛАР

§ 59. Сол уақытта Есүгей батыр татарлардан Темүжін-Уге, Хори-Буха және басқаларын тұтқындап үйіне оралады. Сол уақытта Өэлүн үжиннің 3 жүктілігі туралы сөз шығып, дәл сол уақытта Онондағы Делиун-балдах қонысында Шыңғыс хан жарық дүние есігін ашады. Ол оң қолына саусақтың үлкендігіндей ұйысқан қан шеңгелдеп туады. Тұтқындалған татар Темүжін-Уге елге әкелініп жатқанда туған бала болғандықтан, атын ырымдап Темүжін деп қояды.

«Моңғолдардың киелі аңызы», 1240 ж.

Аңшылар аттылы үш сюн4 — жүздікпен маңайларын торлап алғандай болып, шеңберді біртіндеп құрсаулай түсіп, етекке қарай жылжып келе жатты. Олардың қырылдаған қиқуы ат тұяғының тұтасқан дүбіріне қосылып, қан тілеп көкке өрлеген айқай-шуы етектегі қарлы даланы тулақтай сілкілеп, жыртқыштарды жылы апандары мен терең індерінен еріксіз қуып шығып, үйреншікті соқпақтарынан жаңылдырып, кеңістігін тарылтып, үлкенінің де, кішісінің де зәре-құтын ұшырып жібергендей.

— Қатарды бұзбай ұстаңдар! — аңшылықты реттеуші жасауылының тұтасқан айқай-шудан асыра айтқан қатқыл бұйрығы естілді.

Аргас кенже ұлына еріксіз көз тастады, ол сол жақ иығы тұсында шауып келе жатқан: қызуқанды жастардың кейде қызбалыққа салынып, шепті бұзып, алға озып кететіні бар. Жоқ, оның Мэргэні шепті бұзбапты, құдды шайқастағы жауынгердей атының жалына жабыса түсіп, қарсы алдынан көз алмай жіті қарап бірқалыпты екпінмен жүйткіп келеді. Бұзаудың жұп-жұмсақ, нәзік тілі жалап өткендей Аргастың жүрегі жылып сала берген, қария дереу өзіне өзі іштей жекіп тастады. Кенжеміз, қазан түбінің қаспағы деп, кәрі шешесі онсыз да тым қатты еркелетеді, өзі де еркек басымен оған келгенде тым жұмсақ…

Кенет аттың жанынан ту қоян атып шыға келді де, олай-бұлай орғыта, тұтасқан ақ қармен астаса, зымырай жөнелді. Сол сәтте, сол жақтан жебе ысқырығы естілген. Ала қауырсынды жебе қоянның басынан асып барып қарға шаншылды. Ұлының іле-шала атқан екінші оғы да қоянға жетер-жетпестей жерден мүлт кетті… Аргас та қоянды нысанаға алған еді, мұндайда қашқан қоянның отыра қалатын қулығы бар, сонысын білгендіктен атуға асыға қоймаған…

Ала қауырсынды үшінші оқ секіре берген қоянға өн бойын бойлай дәл тиді.

— Жақсы көздедің, — деді әкесі мақтап. — Дегенмен қоянның отыра қалатын сәтін күтсең де болатын еді.

— Өзімді сынағым келді.

Жеңіспен келген қуанышын білдірмес үшін — қалай дегенмен кәнігі кәрі аңшы әкесінің алдын орап кетті ғой — асықпай маңғаздана аттан түсіп, жебелерін жинап алды да, олжа аңын атының қанжығасына әкеп байлады. Аргас болса, кемпірге сүйікті кенжеңнің ыңғайына құлап, еркелете бергеніңді қой деуім керек шығар деп, ойын іштей тағы бір түйіндеп қойды… Әйтпесе ағаларының қолына берермін, сосын тырп етіп көрсін!

— Қашып бара жатқан қоянды сеспей қатыратын мерген — жақсы мерген. Бірақ жақсы мергенді жақсы аңшы деп айта салуға болмайды, — деді де, Аргас атын тебініп қалды.

Мэргэн бұдан кейін бірінен соң бірін, тек қана қашып бара жатқанда атып, тағы екі қоян, үш қырманқаз алды. Оның қимылы көз ілеспес шапшаң да дәл, көзі алыстан шалатын қырағы еді. Осынау жасырын бәсекеде өзінің жеңілгенін әкесі қуана мойындаса да, онысын білдірмеуге тырысты.

Бұл екі арада аңшылар құрған шеңбер тарыла түскен. Аралары бір-біріне жақындап, жүрістері баяулады да, орталарында аласұрған аң-құсты асықпай атып ала берісті. Аргас байқап қалды: алдарын орай шауып өтпек болған құланға он садақтан оқ атылды; тек таныс біреуі, ала қауырсынды жебе ғана, құланның санынан дәл қадалды…

Аңшылар тізбегінің бойымен тоқтатыңдар деген бұйрық жеткен. Нағыз үлкен аңшылық сәт туды. Дәстүр бойынша, алғашқы ату кезегі тойондар мен қадірлі ақсақалдарға беріледі. Қаны қызған Аргас көп ұзамай олжалы боларына іштей кәміл сеніп, жас адамдай құлшынып, көздер жерін нысанаға алып, бұйрық күткен.

— Бүгін бірінші ату кезегі үлкендермен қатар аңға алғаш шыққан бозбалаларға да беріледі, — деген аңшылықты басқарушы Мұқылайдың дауысы саңқ етті.

Бозбалалар ішінде Мэргэн де бар, ол алға шықты. Шіркін, олардың жанары қалай оттай жанғанын, сондай бір шынайы ибалықпен Мұқылай жаққа қалай қарағандарын көрсеңіздер ғой, осы сәтте олардың әрбір қан тамырының қалай соққанын білсеңіздер ғой!.. Соларға қарап тұрып Аргас өзіне жақсы мәлім, өз басынан өткен жастық шағын еске алды, өйткені мына көп жастың ішінде өзінің кенжесі де тұр еді…

Жастарды арбандарға5 бөліп, оларға арбанай-тойон6 — онбасы тағайындалды. Мэргэнге де арбанай-тойонның бірі болу жауапкершілігі бұйырды. Сиқыршы таяқшасы тигендей, мәз-мейрам болып тұрған жастар әп-сәтте етек-жеңдерін жиып, түстерін суытып, нағыз кәнігі аңшы-жауынгерлерге айналып шыға келді.

— Кюр-р! — деп, алға шақырған ұран оларды тұрған жерлерінен жұлып алған. Қарсыдағы нысанаға қарай құйғыта жөнелген жас аңшылар тұтасқан бір денеге ұқсады да кетті. Олар қалай құйғыта шапса, жаңа бұйрықпен жерге қағылған қазықтай болып тап солай тоқтай-тоқтай қалысты. Жан жақтан қыспаққа алынып тал арасына жасырынған хайуандар адамдардың әрекетінен үрейлері ұша, тура аңшылардың өздеріне қарай жанталаса ұмтылған. Айнала төңіректі ысқыра зуылдаған жебелердің толассыз үні кернеді!..

— Кюр-кюр! — тағы да бұйрық естілді. Тағы да аңшыларға қарай, құдды бір қаптаған маса сияқты аң-құс тобыры лап қойды, негізінен құландар. Жастар жебелерін аянбай ысқыртып жатыр, бірақ саптың қатарын бұзып алған еді. Бірінші шеңбер арасында жыртылған ау сияқты пайда бола қалған бос қуыстан, енді қоян мен түлкі ғана емес, топ-тобымен бұғылар да құтылып кетіп жатты…

— Хар! — бұйрық естілді. Жастар артқа, бастапқы өз орындарына қарай шегінді. Жасауыл кешігіп қалған ондыққа аңшылықтан шығарып тастаймын деп ескерту жасады…

Іске бар күш-қуатымен кәнігі егде аңшылар кіріскен. Аргас бір бұғы мен үш құлан құлатты. Көпшілік ішінен ұлын бір көріп алғысы келіп тоқтаған: тым қызба, шыдамсыз ұлды ұзақ уақыт көзден таса қалдыруға болмайды, қауіпті деп есептейтін… — Шоно! Шоно! — Аңшылардың бұтақты қалың қара оттың арасына тығылған хайуандарды қуалаған дауыстары естілді. — Қаншық қасқыр!..

Қасқыр қашқан жақтағы аңшылар шегініп орталарынан жол ашты: өйткені олар өздерін көкбөрінің ұрпағымыз деп есептейді.

Көп кешікпей аңшылықтың аяқталғанын әйгілеп керней тартылған. Аргас көзімен іздей жүріп ақыры Мэргэнін тапты: ол әкесін мүлде ұмытқан ба, өзінің ондығын дауыстап шақырып, қасына жинап алып, сапқа тұрғызу үшін ортаға қарай бастап бара жатты.

Аттылар қатар-қатар сап түзей тұра қалып, қолбасшының сөзіне құлақ түрді.

— Сәске түс ауа бергенде, сол жақ қанаттағылар артта қала бастады, — деді қорытынды жасаған Мұқылай, — ал оң жақ қанат тым асығыстық танытты. Жастар мақтауға лайық: олар бұйрықты мүлтіксіз орындап, ешқандай артық шалт қадамға барған жоқ.

Тойон-сюняй — жүзбасылар, содан кейін арбанай — онбасылар да өз тараптарындағы адамдарына ескертулер жасаған. Сосын Мұқылай терге малшынып әбден шаршаған аңшыларды ортаға түскен олжаны бөлісуге шақырды.

Ошақ жасап, от жағып үлкен қара қазандарға өкпе-бауыр, ішек-қарындар асылды. Етті ұзыншалап кесіп, шоқты түтінмен ыстады, бағандарға іліп сүрлеуге қойды. Аңшылықтың сәтті өткеніне бәрі риза, от алауы мен көл-көсір тамақтың әсерімен жүздері қызара бөртіп, пышақтарымен сүйектегі етті кесектеп кесіп алып, асықпай асап, қарындарын толтыруға кіріскен. Сүйектердегі етті ағарғанша қырнап мүжіп, арасында ащы айраннан жасалған, тек осындай аса маңызды жағдайларда ғана ішілетін арақтарынан да ауық-ауық жұтып қойып отырысты. Келелі әңгіме өрістеді, біреу төңірегін күңірентіп ән бастады…

Шұбарала ат мінген шабарман аңшыларды жағалай жүріп, Мұқылайдың тойон-сюняйларға тез жетсін деген бұйрығын жеткізді.

* * *

— Бүгінгі аңшылық сәтті өтті, — деді Мұқылай сәл жымия тұрып, сосын қолымен нұсқап қонақтарды дастарханға шақырды. — Жастар өздерін жақсы жағынан көрсете алды. Әсіресе сенің Мэргэнің ерекше көзге түсті: алыстан дәл шалатын қырағы екен!

Әңгіме мүлде басқаша өрбитінін іштей сезген Аргас сабыр сақтап бас изей салды. Мұқылай асықпай, ашығып қалған сюняйлар мен ақсақалдардың дәмді асқа тойып, тояттанар сәтін күтті. Буы бұрқырап былқып піскен уыз етті опыра жеп жатқан жастардың тәбетіндей күндері артта қалған Аргас қабырға етін сүйегі әбден саудырап қалғанша асықпай кертіп алып жеп отырды.

— Тап осылай аңға еркін шығып, мамыражай күн кешкен дәуренімізге қауіп төнгендей… — деп сөзін бастады Мұқылай қонақтардың беттері майланып тояттаған кезін күтіп алып. — Тәңір көріп тұр, біз ешкімге қорқытып күш көрсеткен жоқпыз. Ал енді бізге жеткен хабарға қарағанда, наймандар қамданып елімізді шауып алмақшы!..

Аңшылардың жүздері сұстанып, жас сюняйлардың жауынгерлік намысы оянып, көздері оттай жайнады. Олар үшін соғыс өздерін көрсетудің, алға шығудың, өзінің ғана емес, бүкіл руының да атын шығарып, даңққа бөленудің зор мүмкіндігі еді.

— Менің ойымша, біздің әскеріміз басқаша құрылуға тиіс. Бүгінге дейін әр шайқастың тізгінін жаңадан сайланған адамға беріп отырдық. Шағын қақтығыстарда бұл әдіс өзін ақтайтын. Ал үлкен соғыстарда берекесіздік туғызуы мүмкін. Айталық, біз бүгін Ходоны сайладық дейік, ол қалай соғысуды өз түсінігінше шешеді, ал ертеңінде жаңадан сайланған Мадай мүлде басқаша әдіс ойластырады… Нәтижесінде арбанайдан бастап мегенейге дейін нақты не істеу керегін ешқайсысы білмейді. Сондықтан тек қана әскер және соғыс ісімен айналысатын бір ғана адамның басшы болғаны дұрыс. Тойон-сюняйларды және мегеней-мыңбасыларды жарлық шығарып хан өзі бекітеді. Ең бастысы, адамдарды дұрыс таңдау. Бұл іспен ханның кеңесшілері — алты тойон-чербийлер, әркімнің әулет шежіресін бәрінен артық білетін аса қадірлі бес ақсақал: Усун, Аргас, Джэлмэ, Мадай айналысатын болады.

— Сөз алсам бола ма? — әдетте баяу қозғалатын өркөкірек Усун түнере тіл қатты.

— Сөйле…

— Мысал үшін егер бір тойон мегеней болса, басқалар қалай өседі? Былай ғой, шайқас кезінде сюняй көзге түссем деп жанын сала соғысады, келесі шайқаста мегеней болсам деген үмітпен, солай емес пе?!

— Мегенейде — он сюняй. Ол мойнындағы жауапкершілікті сақтай отырып, шайқас жүргізуді солардың біріне жүктей алады. Сюняйдің өзі де, егер мегенейдің келісімін алса, шайқасқа басшылық етуі мүмкін. Бүкіл іс-қимыл нәтижесі Хан жанындағы тойон-чербийлер, ақсақалдар қатысқан кеңесте талқыланып, бағасы беріледі. Тойондар қызметінен кетсе, лауазымдары сақталады: егер жауынгер мегенейлік дәрежеге жетсе, оның бұл атағы өмір бойы өзінде қалады…

— Сонда қалай болғаны?.. — Усун адамда бола бермейтін дәу қолын жая сөйледі. — Бойымнан күш-қуат кетіп, кемпірім қасынан ұзап шыға алмай жатып қалсам да мегеней атағым қала бере ме?!

— Қарай гөр мынаған, — деп, кеңкілдей күлді семіз Мадай, күлгенде жалпақ беті онан сайын жайыла түсіп, — қашан қаусап қалғанша кемпірінен дәмесін үзгісі келмейді!..

Бәрі бір-бір жымыңдасып қалды: қарттығына қарамастан Усун асыл тұқымды бұқаға ұқсайтын — тіп-тік желкесі жуан мойынға ұласады, мойын одан әрі дөңгеленген жұмыр иыққа жалғасып, жұмыр қар мен білек, күректей жалпақ алақан, салалы саусақтар болып, алдыңда алып адам тұрғанын паш етер еді… Осы күнге дейін күресте онымен белдесерлік адам әлі табыла қойған жоқ!

— Иә, — деп сөзін жалғады Мұқылай, — сен енді мәңгілік мегенейсің.

Аргас қалыптасқан өмірдің өзгерістеріне сақтана қарайтын, ал мына жаңалық ұсыныс ру арасын нығайтады екен деп, көкейіне қона кетті.

— Хан әзірге сендердің мегендеріңе мегеней тағайындаған жоқ, — деді Мұқылай басқа да жиналғандарға қарап, — өйткені тағы алты сюняй құру мәселесі шешілген жоқ. Осыған орай, сендерден сұрайын дегенім: уақытша болса да, соғысқа дайындықпен айналысу үшін кімді мегеней етіп сайлағанды жөн көресіңдер?

— Достарым, бәріңе алғыс! — алып денелі Мадай ауыр қолын жоғары көтерді. — Бірге жүріп талай соғысты бастан кештік, талай жеңіске бірге жеттік. Қазір маған бәрің бірдей қарап қалыпсыңдар, мені өздеріңнің мегенейлерің ретінде көргілерің келетінін сеземін. — Мадай үйреншікті өзімшіл әдетіне басып оқиғаның алдына түсе сөйлеп отыр. — Алайда, достарым, менің баяғы күшім жоқ, жастар басқарсын…

Осы сөздерді айтып жатып Мадай, неге екені белгісіз, Аргасқа қарап бас шұлғып қойған, негізінде екеуі түйдей құрдас болатын.

— Сенімен келісемін, Мадай, келісемін, — деп, иек қақты Мұқылай, — Сіңірген еңбегің зор, жақсы нөкер болу үшін көбіміз сенің мектебіңнен өткенбіз!

— Иә, — Джэлмэ де қолдай кетті, — жеңіске жеттік, Тәңірдің қолдауымен бізден саны әлдеқайда көп, қару-жарағы да басым талай жаудың тас-талқанын шығардық: меркіттер, татарлар, керейлер деп беттеріне қарамадық… Ал қазір сан жағынан бізді он орап алатын жау келе жатыр. Сондықтан тойондарды жастардан да емес, кәрілерден де емес, кішіге де, үлкенге де сенім ұялататын әбден ысылған жауынгерлер арасынан таңдағанымыз дұрыс.

— Ұзақ соғысқа дайындалуымыз керек, — деді Аргас қысқа қайырып.

— Кім мегеней болатынын хан шешеді, — деді Мұқылай мәжілісті қорытып. — Ал оған дейін сюняйлерді іріктеуді, мыңдықты соғыс қимылдарына дайындауды мен… Аргасқа міндеттеймін.

Кәрі аңшы әрі жауынгер тіпті уақытша болса да өзін мегеней дәрежесіне лайық емеспін деп ойлағандай еді, бірақ ру басшысының айтқанына бағыну парыз. Ол оң тізесін бүгіп, басын иді:

— Сен айттың, мен естідім.

Тойып ішкен түскі астан кейін, ортаға салған мәселе шешілген соң, араққа да кезек келген: кеселер шеңбер бойымен қолдан-қолға өте бастады…

— Догор7, біздің үйге бас сұға шық, — деген Мадайды Аргас әдетінше кең қимылдап қолтықтай алды, ол қазықтан атының шылбырын шешіп алып жатқан еді.

— Керегі не? — Мадайдың жас адам сияқтанып қутыңдайтыны Аргасқа ұнамайтын, қанша тыраштанғанмен ол бәрібір өзінің шын жасынан егде көрінетін.

— Біреулердің маңдайына тойон болу жазылыпты. Мен бар болғаны сюняймын, ал сен енді… мегеней болдым дей бер! Мұны атап өту керек!..

— Сені танығаныма жарты ғасыр өтсе де, әлі де түсіне алар емеспін: осы сенің шының ба, әлде өтірік көлгірсу ме? Жойқын соғыс қаупі дәл іргемізге тақады, ал сенікі не сайқымазақтық?!. Мұқылаймен әңгіме кезінде сен неге желпілдеп ел алдына түсе бердің?..

— Соны өзім де білмей қалдым, аузыма келгенді айта салыппын, артынан бұл не оттағаным деп өкіндім!

— Аргас, сен оны жүздіктің күзетшісі — сюн алгымчой етіп қой, — әңгімеге Усун килікті. — Күні-түні ер үстінен түспей жүріп семіз қарнын жақсылап шайқап алсын, бәлкім, ақыл кірер!..

Усун атының айылын тарта байлап алып, қосынына қарай бет бұрған. Екеуінің барар жері бір бағытта болғандықтан, олар аттарын қар басқан жолсыз даламен қатарластыра желдіртіп келе жатты. Күн табағы жер шетіне жетіп-ақ қалған екен, бірақ жарық әлі мол, қарға шағылысқан кешкі жалқын сәуле көз жетер жерді түгел қызыл қыжымдай құлпыртып-ақ тұр.

— Чох, чох!.. — Мадай атын желдірте жөнелген, қамшысын жоғары көтере, жан-жағына қарағыштап, кеңкілдей күліп алға түсті де, біртіндеп ұзай берді.

Алға қарай ұмтыла берген атының басын тежеп, Аргас терең тыныс алды. Ол ескі досының бала сияқтанған ойнақы қылығын қолдағысы келмеген, бірақ келесі сәтте жүрегі жиілей соқты да, атын бүйірінен тебініп қалып, қамшысын жоғары бұлғай ұстап, кеудесін алға қарай еңкейте, ат тұяғының дүбіріне қиқулаған өз дауысын қосып, жебедей суырылып құйғыта жөнелді.

— Чох!.. — деп айқайлағаны болмаса, алға қарай ұмсынуға Мадайдың семіз қарны мүмкіндік бермей, керісінше, құлап қалардай боп шалқайып қалған еді, бірақ соған қарамастан қимылы дәл, ер үстінде нық отыр.

— У-ра-а!.. — Аргас оны тез қуып жетіп, қатарласа берді.

— Ура! — деп, Мадай да жауынгерлік үн қосты. Қапталдаса шауып төбе етегіне екеуі бірдей жеткен, төбенің басына қарай өрлеген кезде Аргас алға суырылып тез оза бастады…

— Тоқта, догор, жеңілдім! — деді Мадай жалынғандай болып.

Аргас доға жасай қайырылып келді де, тоқтай беріп, атын артқы аяғына тұрғыза бір орғытып алып, бәсекенің нүктесін қойды. Семіріп кетсем де, мен әлі де баяғыдаймын дегенді дәлелдегісі келгендей Мадай да атын қосаяқтата бір шапшытып алды…

— Сонымен, догор, біздікіне соға кетуге бүйрегің бұрмады ма?.. — күлімдеп тұрған Мадайдың көзінде бір жеңіл мұң ұялай қалды. — Еркін отырып, арағымыздан ұрттап қойып, өткен-кеткен жайында әңгіме соғып, шер тарқатар күндер енді қашан туарын кім білген…

* * *

Киіз үй жанында Мадайдың екі ұлы қарт аңшы-жауынгерлердің алдарынан шығып, аттарының шылбырынан ұстады.

— Тәңірім балаларымызға да біз көргендей өмір сыйласын, — деді Мадай ризашылығын білдіріп.

— Біз ылғи қорғанумен, қорқынышты үреймен ғұмыр кештік. Бірақ бірде-бір соғысты біз бастаған жоқпыз.

— Бұл жаман ба?

— Егер біз қазір наймандардан күштірек болсақ жақсы болар еді. Біздің балаларымызды алда, мүмкін, мүлде басқа даңқты күндер күтіп тұрған шығар!

— Тәңір жарылқасын, Тәңір жарылқасын…

Жігіттер үйге кірмей сыртта қалды. Ескі достар төрге жайғасып болғанша уыздай жас сұлу келіншек теріден жасалған табаққа салып алдарына құрт пен ірімшік және Мадайдың ілеліктермен соғыста тапқан олжасы — аппақ қыш кеселер әкеп қойды. Әйелді Мадайдың қызы немесе келіні деп қабылдауға болғандай еді, бірақ оның арсиған ірі ат тісін көрсете күлгеніне қарағанда, кіші тоқалы екені түсінікті болды. «Маған көрсетіп, менің жас тоқалым қандай керемет деп мақтанғысы келген екен ғой» деп ойлап қойды Аргас.

— Сен қатал адамсың, Аргас, — деп сөз бастады Мадай, досына шай құйып беріп отырып. — Ал мен үшін, шынымды айтсам, әйелдеріммен кезек ұйықтап, малымды айдап көшіп жүргеннен артық рахат жоқ…

Аргастың жүрек тұсы әлденеге езіле шымыр ете түсті: бұл да оның бақыт туралы жас кезіндегі ұғымы болатын. Кең дала төсінде, сәл аулағырақта, үйір-үйір жылқылары жайылып жүрсе, алаулаған от жанында көзі мөлдіреп, еркелеп сүйіктісі отырса… Бірақ өмірінің көбін қорамсағы артында, алмас қылышы белінде жүріп, ат үстінде өткізді. Әрине, досы Мадай да… Шайынан ұрттап қойып, біраз үнсіздіктен кейін Аргас әрдайым көңілінде сақтайтын ізгі ойын сыртқа шығарды:

— Тайпамыздың алдында тұрған ұлы мақсаттарға қарағанда, біздің өміріміз түк емес-ау?

— Сен наймандарды жеңе аламыз деп ойлайсың ба?

— Бізде басқа таңдау бар ма еді?

Жас тоқал алдарына үлкен табақпен буын бұрқыратып ет әкеп қойған. Мадай мен Аргас жүзі қылпылдаған өткір ұзын пышақтарын шығарып, зор тәбетпен ет жеуге кірісті: Мұқылай дастарханында құлшынып ас ішетіндей жағдайлары онша болмаған еді…

— Сюняй болуға кімді ұсынатыныңды ендігі шешкен шығарсың? — Аргас манадан ойын мазалаған сұрақты айтып салды.

— Әзірге тек біреуін…

— Кімді?

— Сенің ұлыңды, Мэргэнді.

— Әлі шикі!..

— Есесіне қимылы шалт, көзі қырағы!.. Оны қазірдің өзінде арбанай қоюға болады!..

— Әлі ерте, ерте, — Аргас жауабын кесіп айтуға әдеп сақтағандай.

Булап пісірілген, қамырға қосып майдаланып туралған ет — бозы келді. Олар шетінен дәмін татып көріп, таңдайларын тақылдата сүйсініп, әуелі сорпасын ішіп алды да, сосын бозыға біржола ауыз салған. Күйеуі мен қонағы әбден тойып ықылық атқан кезде, жас тоқал месімен арақ әкелді.

— Суығы қатты елдерде адамдар әуелі ішіп, тамақты содан кейін жейтін көрінеді… — деп сөз бастады Мадай кеселерге арақ құйып жатып.

— Әр елдің салты басқа деген. Дегенмен біздің арғы аталарымыз ақылды болған!..

Үнсіз отырып ұлы аталарын еске алысты: әуелі арақпен жерді, дәлірек айтсақ, өздері отырған киіз текеметті суарды, аруақтарға деп төрт жақтарына шашты, сосын ішті… Тіл үйірген ашқылтым арақ уыты өн бойларын жайлап, аяқты ұйытып, қан тамырларды гулетіп, жоғары шапшып басты айналдырды. Аргас қабақ астынан ұрлана жас тоқалға қарап қойды; күш-қуатым жетерлік, менің де әлі… дей берді де, дереу өзін-өзі тоқтатты. Мұндай құмарлықтың соңынан ермек түгілі, тіпті ойлауға да болмайды!..

— Дегенмен Аргас, біз екеуміз руымыздың ішіндегі ең жаманы болғанымыз жоқ! — деп, шабыттана сөйлеген Мадай кесесін көтерді. — Мақтанарлығымыз баршылық.

— Мақтану… — Аргас біртүрлі мұңайғандай кейіп танытты. — Мақтансақ, оған бір-ақ себеп — ұлы тайпа тегінен болғанымыз.

Кеселерін ұлы тайпа үшін көтерді.

— Құрдас, сен мені кешір, — деді масаңдана бастаған Мадай. — Ең болмаса бүгін бір кеш ертең не болады, бәрімізді не күтіп тұр деп уайымдамасаң қайтеді. Жай ғана отырайық, екеуміз бірге болдық, ішіп-жедік деп қуанайық… Құланның тағы бір жауырын етін мүжісең қайтеді? Тура күздің аңы сияқты семіз құлан екен!..

— Сен де мені кешір, құрдас, басқаша бола алмаймын. Ойланбай жүре алмаймын.

Олар азық берген жер — ұлы дала үшін ішті.

— Құрдас, біз неге бүгінге дейін бірге отырып, әңгіме-дүкен құрмағанбыз?.. Өмір білдірмей дәл жанымыздан өтіп кеткен бе, қалай…

Аргас үйіне қайтатын уақыттың келгенін түсінді. Мадай екеуі талай-талай бірге отырып сырласқан, арақты да талай рет бірге отырып қылғытқан…

— Жарайды, құрдас, ұйықтап ал, сюняй болуға кімді ұсынатыныңды таңертең тың басыңмен айтарсың. Адамдарды бірге жүріп сынармыз…

Уақытқа не шара: жолда кетіп бара жатып Аргас тойып жегені бар, артықтау ішкені бар, өлердей қатты шаршағанын сезді. Сонда да арбанай, сюняй болатындарды іздеп табамын… Мыңдықты жасақтайды, содан соң біржола демалысқа кетеді… Майданда қатардағы жауынгер болып соғысады: қартайды, енді тойон болуға жарамайды!..

Иттер абалай бастады.

— Кім? — қарауылдың қатқыл дауысы естілді.

— Өзіміз…

— Мегеней! — қарауыл бойын дереу тіктей қойды. Шаршағаны қолмен сылып алғандай жоғалды да, Аргас оның қасынан иығын тіктеп, жинақыланып, әскери басшы болып өтті.

Тек үйде, кемпірінің, өміріндегі жалғыз әйелінің қасында ғана босаңсуға өзіне қайтадан ерік берген. Кемпірі әдеттегісіндей көз ілмей мұны күтіп отыр екен. Ошақта от жылтылдайды.

— Кешіктің ғой? — деп, ақырын ғана сұрақ қойды кемпірі, алдындағы шикі теріні илеуін тоқтатпай.

— Кеңесте болдым, — деді өз ойының шырмауынан шыға алмаған күйі Аргас та ақырын сөйлеп, — артынан Мадай үйіне соғып шықтым.

— Өзім де солай ойлағам. Сосын адамдарды сені күтпей-ақ орналастырдым. Балалардың аңшылықтан түскен олжаны сою кезінде шаршағандары сондай, тамақ ішуге де шамалары келмей, бірден ұйқыға кетті.

— Кіші ұл қалай? Бүгін аңшылықта ол өзін жақсы көрсете алды.

— Ұйықтап жатыр. Енді ондайға жібермеспін деп ұйғардым, сүйегі әлі толық қатқан жоқ, ал сен оны үлкендермен бірдей көріп, қасыңнан тастамайсың.

— Сүйегі қатқанын күтіп жүргенде, миы кеуіп қалмасын… — деп міңгірледі Аргас. — Ол үшін шаршау деген не, тәйірі, бір ұйықтап тұрса, қайтадан құр атқа мінгендей болар!

Кемпірі қазан қақпағын көтеріп еді, үйдің іші дәмді тамақтың иісіне толды да кетті. Ол отағасының алдына домаланған ағаш тостағанға салып, бұғының ішек-қарнын, бүйрегі мен бауырын майдалап турап жасалған, ыстық майы әлі шыжылдап тұрған қара қуырдақ әкеп қойды. Аргас таң атқалы аузына нәр татпаған адамша тамаққа бірден құныға кірісті. Әрқашан осылай: сыртта қанша жерден жақсылап күтіп тойдырса да, әйелінің қолынан жеген тамақтай болмайды. Тіпті ол қара су әкеп берсе де, таңдайында бал татиды!

— Немене, тағы да соғыс па?

Күтпеген сөзі еді, Аргас селк ете қалды: кемпірі мұның басындағы ойын оқуды да үйреніп алған-ау…

— Иә, қауіп жоқ емес, — ол жалтара жауап қайырды.

— Тағы да қасірет-қайғы десейші, — кемпірі күрсінді. — Бір тыныш өмір сүргізбейді…

Аргас әйелін аяп кетті, ұзақ жылғы жұбайлық өмір арқасында ол да оның ойындағысын айтпай түсінетін болған: әлбетте, уайымы — балалары, ұлдары ғой…

— Біз күштіміз, бірақ санымыз аз. Бар бәле осыдан.

— Наймандар ма?

— Наймандар…

— Үлкен тайпа, тым көп. Және өте бай…

— Кешікпей даланың ішкергі жағына қарай сүр ет тиеп керуен жөнелтеміз, мүмкін, солармен сен де барарсың, туыстарды көріп қайтасың?

Кемпірі от алауын өршіте түсті де, шоқ үстінен шалына тобылғы шыбығына шаншып қақталған май кесегін алып ұсынды:

— Жоқ, Аргас, сенімен ғасырға жуық бірге өмір сүрдім, өлсем, сенімен бірге өлермін… — күрсініп, шалының көзіне тура қарады. Сәл уақыт үнсіз қалды да, кенет әйелдік қиқарлығы ұстап кеткендей: — Егер саған кедергі болып жүрген болсам, айт, онда дымымды да шығармаймын, кетемін.

— Сен маған қалай кедергі болмақсың, сенің қолыңнан ішпеген тамақ мен үшін тамақ емес, сен құйып бермеген шай, аузымда тұрмай езуімнен ағып кетеді! Жай әншейін, кім біледі, барсаң, қонақ болып, ақыл-кеңес берсең, шаруаларын реттессең дегенім ғой… Мэргэнді ала барсаң, ол да туысқандарын көріп қайтса…

— Сенікі дұрыс екен, барайын, — кемпірі ширыға қалды. — Мэргэнді сонда қалдырып кетейін, оларға да ер адамның қол көмегі керек-ақ…

— Босқа оттама! — Аргас күйіп кетті. — Нөкерде бір-ақ тағдыр болады: жақсы жауынгер — жақсы адам, жаман жауынгер — мүлде адам емес!

— Жарайды, онда қайтып келер…

— Жоқ, — деді шалы қасарысып, Мэргэнді ала кет деп ұсыныс жасаған өзі екенін ұмытып, — онан да әскери жаттығуларға қатыссын. Әйтпесе ол бұйрық орындағанды ұнатпайды!..

— Қашанғың осы… — кемпірі ақырын күңк ете қалды.

Бір-біріне арқаларын беріп төсектеріне жатқан.

— Осы уақытқа дейін Тәңірдің көмегімен алысқан жауды жеңіп келдік, — деді кемпірі қараңғыда аят оқығандай күбірлеп. — Тәңірімізді біз ешқашан ренжітіп көргеніміз жоқ. Тәңір біздің ұлы ханды қараусыз қалдырмас…

Үшінші тарау

КҮТПЕГЕН ХАБАР

Біз осындамыз және мәңгі боламыз. Сіз ше?

Қай рудансыз? Түп ата тегіңіз қай жерден бастау алады?

Білмейсіз бе?! Ұмытқансыз ба?!

О, тексіз сорлылар, жетімдер, руын білмейді, әулетін ұмытқан, жел айдаған қаңбақтар, өмірге не үшін келгенінен хабары жоқ, тағдыр талайын есінен шығарып алған, адасып жүрген қаңғыбастар…

…Қалай да олар біздің өз бақытсыздарымыз.

Көсемдер туралы ежелгі моңғол аңызы

Шыңғыс хан үйреншікті әдетінше бірден ұйықтап кетпеді. Түн түндігін түріп тастап, аспан жарығының жеткен жері сонау алыс көкжиекке қарап қойып соңғы кезде ойынан шықпай мазалай берген сұраққа жауап іздеді: бұл соғыста шек бар ма?.. Бозбала шағы, кең дала төсінде қояндарша қашып-пысып жүрген кезі болатын, тайчиуттарды жеңсек, кең тыныс алып тынышталатындай күнге жететін шығармыз деп ойлайтын!.. Олардан кейін меркіттер, керейлер… өз ішіміздегі руаралық қырқысуларға да қаншама уақытымыз бен күшіміз кетті. Бәрібір соғыстың аяғы көрінер түрі жоқ, керісінше, өрістеп, өршіп бара жатқандай-ау: әсілі, сенің күшің молайған сайын жаудың шабуылы да еселене түседі екен!..

Соғыс туралы суыт хабарды онгуттардың ұлы ханы Алағыс тегіннің оң қолы атақты батыр Уй Хунан алып келді. Адамның орны мен дәрежесін иісінен-ақ сезетін иттердің түнде абаламай, маңқылдап қана үргенінен-ақ келген кісінің қатардағы жай шабарман емесін аңғарған еді. Артынша күзетшіден Алағыс тегіннің тапсырмасымен батыр Уй Хунан келіп тұрғанын естігенде, Шыңғыс хан әңгіменің не туралы боларын айтқызбай-ақ бірден біле қойды. Сондықтан уақыт түн іші болса да басты үйге, әдетте әскери кеңес өтетін жерге тездетіп үлкен мәжіліс шақырып, оны сол ортада зор құрметпен қарсы алуға ұйғарды. Иә, осы түннен қалдырмай ең жақын қол жетер жерлердегі тойондарды шақырып алу қажеттігіне оның еш күмәні болмаған еді.

Уй Хунанның жасамыстанып, денесі шау тарта толып кеткен кезі болатын. Шашының ағы көбейіпті, бірақ домаланған шегір көзі әлі де маңайына түйліге жіті қарайды.

— Құлағым сенде, атақты батыр Уй Хунан, — деді Темүжін әдеп жолымен алдымен тіл қатып.

— Шыңғыс хан, мені саған шығыс онгуттардың ханы Алағыс тегін жіберді. Саған ол мынаны айт деді: «Найман Таян хан сенің еліңе соғыспен басып кіріп, қолыңнан садағыңды тартып алмақ. Ол маған менімен одақтас, оң қолым бол деп ұсыныс жасады. Мен келіспедім, теріс айналдым».

Шыңғыс хан ерте ме, кеш пе, кең дала төсінде саны көп, күші басым наймандармен қалай да бір шайқасатынын білетін… Бірақ осыншама тез болар деп ойламаған. Соған қарағанда, ол өз мүмкіндігін жеткілікті бағаламаған, егер наймандар әскер жинап, көмекке Алағыс ханды шақырған болса, демек, олар менен қорқа бастағаны ғой.

— Хан, — деп сөзін жалғады Уй Хунан, — мен алған тапсырмамды орындадым, енді ың-шыңсыз қалай келсем, солай тып-тыныш кетуіме рұқсат беріңіз. Жүріп өткен жолымның дүбірі басылып, ізім жоғалсын, адам емес, құдды бір түнгі құс ұшып өткендей ғана болсын…

— Алагыс ханға айта бар, мен оған қарыздармын! Оның бұл жақсылығын ешқашан ұмытпаймын және балаларыма өсиет етіп қалдырамын!.. Бәленің бетін қайтаруға көмектескен ұлы қызметің үшін, Уй Хунан батыр, саған да алғыс айтамын… Сый-сияпатымды қызметімнің ақысы деп емес, қаһармандық еңбегіме көрсетілген құрмет деп қабыл алуыңды сұраймын…

Темүжін Уй Хунанға үлкен мырзалық танытты: көліктерді ауыстырып мініп, күн-түн тоқтаусыз желе жортып отырулары үшін жүйрік жарау аттар бөліп, қасына жолсеріктер қосып берді.

* * *

Сол түні кеңесті толық құрамда жинай алмаған. Тойондарды шақырып келуге жұмсаған жас балалар олардың көбі дала кезіп аң қуалап кеткендіктен, үйлерінен таппаған. Әскери басшылар тек келесі күннің кешінде ғана толық бас қоса алды. Саяттан олжалы оралған соң бәрінің де көңілі көтеріңкі, у-шу. Жұрттың ең соңынан тер басқан беті майлана жылтырап, арақ әсерінен жіпсіп кеткен көзі күлімдеп, әндеткендей болып желпініп Бэлгитэй да жеткен. Сырт келбеті жағынан өзімен аттас атақты батыр ағасына ұқсап-ақ тұр — оған Бэлгитэй аты сол даңқты батырдың құрметіне берілген болатын. Бірақ осы жолы Шыңғыс ханның бойын кернеген ашу сыртқа бірден қайнап шықты:

— Бір-біріңе дұрыстап қараңдаршы… — Ол қатулы жүзбен әскери басшыларын жағалай бір шолып өтті. — Кімді көресіңдер?! Ұлы моңғолдардың ұрпағын ба, әлде нағыз аңшылардың қанжығасын майлайтын аң-құсы, бейшара тайпаның міскіндерін бе?!

Тойондардың дабыра-дуы бірден басыла қалды. Темүжін әрлі-берлі біраз теңселе басып жүрді де, кенет дауыс ырғағын өзгертіп, қайта сөйлей жөнелді:

— Жоғарыдағы Тәңір куә, біз ешқашан мойнымызға бөтеннің қанын жүктейікші демедік, ұрыс-керіс, шатақ іздегеніміз жоқ. Бірінші болып ешкімнің тәніне жарақат та салмадық. Сонда да қызғаншақ, дүниеқоңыз, билікқұмар жауларымыз бізді құл еткісі келетін қара ниеттерінен қайтар емес!.. Бұл жолы бізбен соғысуға дайындалып жатқандар — наймандар!..

Жауап орнына бірі таңғалып, бірі мелшиіп, өлі тыныштық орнады. Оны тек қыбырсыз қалған кеуделердегі жиілей соққан жүректердің лүпілі ғана бұзып тұрғандай еді.

— Қолайсыз уақытты таңдаған екен, — деп қалды сабырлы Мұқылай. — Қар іріп, шөгіп барады, көк әлі тамырланған жоқ…

— Аңшылық құруға тамаша уақыт! — деп, ел басына түсер барлық бәле аңшылықтың бұзылатынында тұрғандай, қызба Хорчу қолын өкіне сермеп қалды.

— Жылқылар ауыр қыстан жүдеп шықты, тыриған арық аттармен қалай соғысамыз?! — деп өкініш білдірді, әлі де өз басының бағасын түсініп болмаған жас Аччыгый.

— Наймандардікі де оңып тұрған жоқ. Ол жағынан теңбіз… — деп жауап қатты Хорчу.

— Теңбіз, бірақ соншалық емес, — Джэлмэ маңғаздана бас көтерді. — Наймандар — даңқты, байлығы ұшан-теңіз ежелгі халық. Таян хан әкесі Инанша білге ханның тұсында-ақ барлық рулар оларды жасы үлкен ағамыз деп қабылдап, солардан әділдік сұрайтын, қорғаныш іздейтін… Олардың қол астына кірген ұсақ рулар да көп, бізден жеңілгендер де соларды төңіректейді. Сондықтан біздің бір адамның олардың алты адамымен шайқасуына тура келер. Бізге босаңсуға болмайды!

— Бұған, — деп Хорчу онымен келісе кетті, — Жамұқаның өзі де солардың қатарында, оны да қосыңыз!

— Дәл қазір наймандармен соғысу — кеудемізді өз еркімізбен жебе астына тосқанмен бірдей, — деп Мұқылай түйінді сөз айтқандай еді:

— Мұнымен не демексің?! — деп, Аччыгый қызарақтап шыға келді. — Сеніңше, соғыспай-ақ беріле салайық па?!

— Жоқ, ә. Кең дала төсінде оларды олай-бұлай бұлғақтауға мәжбүрлейміз. Қашқан болып әрбір тасы мен бұтасы таныс өз жерімізге алып келеміз де, жаз шығуын күтеміз; сосын бөлшектенген әскерін жекелеп қоршап аламыз да, біртіндеп құртуға кірісеміз. — Мұқылай тактикалық ойын кең толғап тарқата түскен.

— Тоқтай тұр, құрдас, — Бэлгитэйдің көзі жыпылықтай қалды. — Мен түк түсінгем жоқ… Сен, немене, біздің мал жайылымымызға, қосындарымызға, шаңырағымызға наймандарды ертіп келмексің бе?! Қыранның ұясына?! Не айтып отырсың?!. Жорықты дереу бастау керек те, олар жиналамын дегенше, тап беріп, шаруаны бітіре салу керек! Олардың ойынша, біз тіземіз қалтырап, орнымыздан қозғалуға да қорқады екенбіз! Ал біз олардың алдын ораймыз да, өз жерінде бастарын аламыз!

Бәрі жамырай бір күлісіп алды. Дегенмен осы жерде бәріне бірден түсінікті болғанындай, ішіп алған Бэлгитэйдің жаңағы айтқандарын ақымақтың сандырағы деуге де келмейтіндей еді. Өйткені Хан Бэлгитэйге ойлана қарады да, сол арқылы жағалай отырғандарға көз көрмес алыс қиырды шолып, оның сөзінен ақылға қонымды мән тапқанын байқатқан. Алайда қандай жағдай болмасын, ол өз ойын білдіруге ешқашан асықпайтын, әсіресе жалпыға ортақ үлкен мәжіліс кезінде барынша байсалды болуға тырысатын.

Бэлгитэй тойондардың ойын қорғанудан шабуылдау жағына қарай бұрып жіберді.

— Менің жүрегім Бэлгитэй жағында! — бірінші болып оны Аччыгый қолдады.

— Рас-ау, егер наймандарды өз жерімізде жеңсек, олардың жорыққа алып шыққан жарақтарын олжалағаннан басқа бізге не түседі! — Хорчу да өз ойынан хабар беріп гүж ете қалды. — Ал ондай шіріген байларды өз аймағында талқандасақ, біз де тап солардың өздері сияқты байып кетпейміз бе?! — Басын ұстай алып, көзін бақырайтқан еді, тойондар қарқылдап қатты күліп жіберді.

— Міне, жігіт! — Джэлмэнің сүйсінген дауысы естілді. — Соғыс әлі басталған да жоқ, ал ол олжасын есептеп әуре!

Темүжін кенет байсалдана тіл қатты:

— Әрбір моңғол басқа халықтың ортасында хан болуға лайық.

Шыңғыс ханның қарапайым сөзі тойондарға қатты әсер етіп жүректерін қозғап жіберген; олар тыныштала қалып, жігерге толы ұшқындаған жанарларын көсемдеріне қарай бұра қойды.

— Наймандардың сан басымдығы даусыз, — Темүжін сәл үнсіздіктен соң сөзін қайыра жалғады. — Ал біздің артықшылығымыз бар ма, бар болса, неде деп ойлайсыңдар?

— Шапшаңдық, — деді Джэлмэ, — олардың жауынгерлерінің үлкен бір бөлігі жаяу әскер, олар бір күнде екі қозы көштен артық жер жүре алмайды…

— Олардың атты әскері де онша шапшаң емес, — дегенді үстеді Хорчу, — жорықта жүргенде де, ұрысқа кірерде де наймандар ат ауыстырмайды.

— Біздің жебеміз бес жүз қадамнан соғады, — деп қосты Аччыгый. — Біздің садақтай садақ ешкімде жоқ! Алдыңғы шептегі ауыр садақшыларымыздың оғы қандай сауытты да тесіп өтеді, артқы шептегі жеңіл садақшыларымыз — біздің әйелдеріміз де көздегенде еркектерден әсте қалыспайды!

— Менің айтқаным — наймандарды еліміздің түкпіріне қарай алдарқатып әкеліп, өзімізге жақсы таныс жерлерде шыр айналдыра шаршатып, әскерінің түте-түтесін шығарып, тұтастығынан айырсақ еді: тым қалың қолдың кейде оралымсыздыққа ұрындырып, орынсыз жүк болатыны да белгілі емес пе?! — Мұқылай да өз ойын ортаға салды. — Бұл әдісті шабуыл кезінде де қолдансақ, күшті жинақтап, жұдырықтай болып түйіліп алып, жау әскерінің ең осал тұстарынан түре тиісіп, бірақ біржола үлкен шайқасқа кіріп кетпей, кең далаға шашыла шегініп кетіп отырсақ…

— Ал бұл кезде, — деп, Джэлмэ Мұқылай сөзін қызбалана іліп әкетті, — наймандар біз шабуыл жасаған тұсқа күштерін топтайды, сол уақытта етек-жеңімізді жинастырып алып, олар күтпеген басқа жерден соққы береміз!

Кеңес шешті: соғысқа дайындықтағы ең маңыздысы — ат пен садақ. Әр жауынгердің үш аты, ауыр және жеңіл садағы болуы керек. Әсіресе қол күші мен жел бағытын пайдалана білетін садақшылар мыңдығының дайындығына ерекше мән берілгені жөн.

— Ертең таңнан адамдарды әдеттегідей мазаламаңдар, — деді Темүжін соңғы сөзінде, — құмарлары қанғанша аң ауласын, ал кешке қарай тойондарды жинаңдар. Арбанай, сюняй, мегендер қатарын толықтырып, бекітіп алуымыз керек.

…Даланы толқытқан соғыс дабыры үшінші түнге ұласты. Толған айдың мігірсіз жарығында, тағдырдың маңдайға жазған үніне ойлана құлақ түрген Темүжін өзі қойған сұрағына ақыры өзі жауап тапты: «Мен үшін соғыстың шегі әлемнің шеті қай жерде болса, сол жерде…» Ауыр ойдан омырыла һәм күрсіне тұрып және аса зор сүйіспеншілікпен өзін жарық дүниеге әкелген ұлы қамқоршысы әрі ақылшысы — анасын толғана есіне алды.

Төртінші тарау

ОЛХОНУТТАР ТАЙПАСЫНЫҢ ҚЫЗЫ — ӨЭЛҮН

§ 60. Өэлүн үжин Есүгей батырдан Темүжін, Хасар, Хачиун және Темуге деген төрт ұл мен Темулун есімді қыз туды. Темүжін тоғыз жасқа толғанда, Чжочи-Хасар жеті жаста, Хачиун-Эльчи бесте, Темуге-Отчигин үшке аяқ басқан еді, ал Темулун әлі бесіктегі бала болатын.

«Моңғолдардың киелі аңызы», 1240 ж.

Өэлүннің әкесі Хордойон батыр олхонуттар ішіндегі қадірлі адамдардың бірі болатын. Алайда оған «батыр» атағын ешкім бермеген, өйткені олхонуттардың лауазым, атақ тарататын ханы болмаған. Тайпа осы дейтіндей тұрақты әскер де ұстамаған. Олхонуттар басқа халықтардан жеңіп алған жерлеріне белгі қойып бөлектеп, бастары қосылып ешқашан бірге тұрмаған; ұлы дала ендігіндегі басқа ру-тайпалардың арасында шашырап, жеке-жеке бөлініп өмір сүрген. Олхонуттармен көрші қызу қанды соғысқұмар жұрттар арасында қақтығыс басталса болды, олар дереу қоныстарын өзгертіп отырған, тіпті түйелеріне жүгін артып қаша жөнелген. Егер көш жолында сұрқия адамдар кездесіп алдаса, тонаса, басқа да небір сорақы қиянаттар жасаса да, олардың соңынан кек іздеп қумаған. Иә, бүкіл байтақ даланы біріктірер күшің болса, шынында, алауыз жауыздықты көбейткенде не мән бар?

Қай заман, қай уақытта болмасын адамдар шет-шегі жоқ байтақ даланы біріктірсек деп талпынған емес, керісінше, өз қандарымен суарып, бөлшектеп, бөліп алуға тырысумен келген. Олхонуттарды айтсақ, оларға қауіп саны көп ұлы халықтар тарапынан емес, өздері сияқты ұсақ, өздері сияқты жел айдаған қаңбақтай берекесіз тайпалар жағынан туатын. Әсілі, олхонуттардың кең сахара төсінде тұрақтап тұра алмай әрлі-берлі көшіп-қонып жүруін тойымсыз қомағайлығына жатқызу да жөн болмас. Олардың іздейтіні де, қызығатыны да малға қолайлы шұрайлы жайылым ғой, ал дала келбеті болса, көктемде бұрқырап тасып ағып, жаз ортасында суалып қалатын тау өзені сияқты үнемі бір қалпында тұрмай, тез өзгеріп құбыла береді.

Еркектер еріксіз көз қырын сала бастағанда, Өэлүн әлі балауса қыз болатын. Дегенмен оның сәмбі талдай бұралған сұлу келбеті, айдай жүзі кәрілердің өзін сүйсіндіріп, бас изетіп, езу тартқызып, сонау алыста бұлдырап артта қалған қызықты жастық шақтарын естеріне түсіретін. Бүкіл тайпа жұртының Өэлүнге деген риясыз құрметімен, қариялардың айтуынша, егер ел ішінен табылып жатса, жүз жылда бір-ақ рет туатын сәйгүлік қана таласа алар ма еді.

Өэлүн кәмелет жасқа толғанда, тайпаның қадірлі ақсақалдары атағы асқақтаған және аса әлеуетті әулетпен құда болатын уақыт жетті деп, қыздың әкесі Хордойон батырға келіп, мәселені ортақ ақылға салып, түбінде бүкіл руға тигізер пайдасын да ескеріп, хас сұлуды меркіттер ішіндегі өте бір беделді адам Тохтоа бекидің кенже інісі Еке-Чилэдиге айттыруға ұйғарады. Үлкендердің айтқаны айтқан. Еке-Чилэди болса, қызды бір көргеннен ұнатады. Сөйтіп, меркіттердің атағы дүркіреген күштісі Тохтоа беки бүкіл олхонуттар алдында бас иіп, амандық сұрасқан соң, қыз әкесіне салт дәстүрге сай тарту-таралғысын жасап, құда түседі.

Той биік жарлы өзен жағасында өтеді. Ірі рулар тойға аяқ жетер жердегі ұсақ тайпаларды да шақырған. Бұрын-соңды болмаған ұлан-асыр тойдың мақсаты — басқаларға енді олхонуттарға ешкімнің тісі батпайтынын көрсету. Бұрын оларға тонап алсақ деп дүниеқоңыздықпен қарап, ауық-ауық шапқыншылық жасап жүргендерге енді орныңды біл деп ескерту еді. Солай болды, жел айдаған қаңбақтай сай жағалап, қыр паналап, жан-жағын барымталап жүретін майда-шүйделер ұлы тайпа меркіттердің қанаты астында қалды!

Той үстінде Өэлүн өзін біртүрлі сезінген. Мына көз алдында болып жатқандары өңі емес, түсі ме, әлде уақытша сынақ па? Көңілі солай деген. Бұл той шындық емес, нағыз шындық алда деген. Сондай бір сиқырлы қуатты сезім: күштілігі жойқын, жолында қандай кедергі тұрмасын таптап өтетіндей. Бойын билеп алғаны сондай, тойды мүлде ұмыттырып, мұны өз арнасынан шығармай ұстап қатты еліктіріп, мазалаған, тіпті үрейлендірген де. Қалай үрейленбесін, сол сиқырлы сезім арқылы құлағына жеткен бір сыбыр Айыыны есіне салып, Айыының биік тағдырындай тағдыр сенің де пешенеңе жазылды деген. Жыласаң да, жыламасаң да ол енді сенің мойныңда, қандай ауыр болса да көтересің, көтеруге тиіссің…

Күйеуге тигелі Өэлүнге бұрынғы өткен өмірі құдды бір көкмұнар арасында қалған елестей. Әке-шешесінің, ағалары мен әпкелерінің үнемі тұрмыс тауқыметінен қолдары бір босамайтын күйбең тірлігін қазіргідей молшылық пен құрметке бөленген аса бақуатты жағдайларымен салыстыру, әрине, қисынға келмес. Ал өзі мүлде басқа күй кешіп отыр: он жасында көрген бір түсі өмірдегі нақты шындықтай, қайта-қайта ойына оралып, көз алдынан бір кетпей-ақ қойды…

…Кенет байтақ дала көз қарықтырып ақ сәулеге толған да кеткен. Осы тұтасқан ақ сәуленің ішінен сұлулығы көрген жанды естен тандырғандай, сәнді киінген бір әйел шығып, маған кел деп жылы шырай таныта қол созды. Бір түсініксіз қуаныш бойын кернеген Өэлүн де демі тұтылғандай ұяңдықпен қарсы аттап, әлгі әйелге қолын берген. Ғажайып әйел Өэлүнді жетектей жөнелді: аяғының астында құм да, қар да емес, тұман сияқты желкілдеген жеңіл бірдеңе, содан ба, қадам басқан сайын жүрегі аузына тығыла, зәресі ұшумен келеді… Алдан, көз қарыған шұғылалы жарық арасынан Өэлүн ұзын бойлы, түрі аппақ қудай қарияны байқады. Қарияның жетегінде жасы өзі құралыптас бір ұл бала келеді… Олар бір-біріне бетпе-бет келіп тоқтағанда, қария жұмсақ, жылы алақанымен әуелі Өэлүннің шашынан сипап, сосын қасындағы ұлға мейірлене қарап алып, екеуінің қолын түйістірген. Шағылысқан жарықтан ба, ұялғаннан ба, Өэлүн ұлдың бетіне тіктеп қарай алмады, әйтеуір, анық байқағаны — ол бұған дейін мына иен даладан көргендерінің бірде-біреуіне ұқсамайды. Көзіне төңкеріліп көк аспан ұялап, шашына алтындай арайланып күн қонақтаған… Осы сәт оның қуатты әрі нәзік алақанында екі жақ бірігіп, тұтасқан бір денеге айналып кеткендей әсер пайда болды. Иегінде ақ сақалы желкілдеген қария бірдеңе деп сөйлеп жатқан. Өэлүн оның айтқандарын толық ести алған жоқ, алайда «Ақ батам қабыл болсын!» дегені есінде анық қалды…

Ұйқысынан бақыра жылап оянып, көпке дейін бет-аузын айғыздаған көз жасын тыя алмады. Өйткені түсінде көргендерінен айырылғысы келмеген, ол жай ғана әдеттегі көп түстің бірі еді ғой деген сөзге де сенбеген! Анасы жас балаша алдына алып, әлдене деп еркелете отырып әрлі-берлі тербетіп, арқасынан қағып, шашынан сипаған. Әжесі де оянып, түн ішінде от жағып, шөп қайнатып, бәленің бетін қайтаратын сиқырлы дұғасын оқыған. Бұларға атасы да қосылып: «Баланың жанын жаралау үшін қара ниетті жын-шайтан айналдырып жүрмесін?» деген қауіп айтты.

Әжесі қайнаған шөп суын ішкізіп, көрген түсін айтып беруін сұраған. Тыңдап, біраз ойланып отырып, әжесі сосын былай деген: «Көрген түсің туралы басқа ешкімге айтушы болма. Алдағы уақытта өмір сені қандай шырғалаңға салса да, басыңнан не қиындық өтсе де, ешқашан тағдырыңа қарсы жүрме. Биіктегі Айыы, құдіреті күшті көк Тәңір, тағдыр сызған түзу жолдан өзің таймасаң, сені әрқашан қолдап-қорғайтын болады…»

Көктем туысымен өзен тасып, сай-саланы су басып, жол лайсаңданып, бөгет көбейгеніне қарамастан, меркіттер келіндерін өздерінің жерұйыққа балайтын аймағына алып кетуге ұйғарған. Соған орай, аспан төріндегі құдайлардың мейірімінен бе, әлде кең жайылған ылғалдың молдығынан ба, көк қаулап өсіп, жұпар иісі ұлы даланы желпінтіп-ақ тұрған!

Көштің қарсы алдынан қыстың соңғы ызғарын еселеп, сүйек шағып, бет қаратпайтын даланың әдетегі қара желі соққан жоқ; ана тұста да, мына тұста да аулағанға оңай олжа бұйыртқан қаптаған отар-отар бұғылар мен киіктер; көк жүзінде толассыз қиқулап ұшқан тізбек-тізбек қаз бен үйрек… Барын аямай ұсынатын табиғаттың мырза шағы, көш жолдағы ру-тайпалардың үстінен бұрынғы уақыттағыдай қорқып сақтанбай-ақ, емін-еркін басып өтіп келеді; өйткені Тәңірмен тәжікелесетіндей олардың ешқайсында да дәт жоқ еді!..

Жарты жолға дейін Өэлүнді әкесі мен шешесі, кіші інісі және әке жағынан үлкен ағасы шығарып салып, олар кейін қайтып кеткен. Меркіттер Онон өзенінің жарқабақты биіктеу тұсына көш шөгеріп, біраз бөгеліп тынығып алайық деп шешкен. Чилэди қасына үш нөкерін алып, өзеннен өткел іздеуге аттанды. Қызметші әйелдер мен күзетші жас жігіт тамақ дайындау қамына кірісіп, Өэлүн өзен жағалап қыдырып қайтуға шықты.

Теңіздей шалқыған үлкен көлдің жағасында өскен Өэлүнге өзен жақтан соққан жел бойына бірден майдай жағып, кеудесін қуаныш пен күшке толтырды да жіберді. Оның әрбір лүпілінен өмірдің сұлулығы мен кәусар шырынын сезді. Жас құрағы тебіндеген сонау бір қашқан судың айдынында сүңгіп-жүзіп, шүпірлескен алуан түрлі жыл құстарына қараудың өзі қандай ғанибет! Дала көркі тура көз алдыңда құлақтанған қызғалдақ, сарғалдақтармен қалы кілемдей түрлене құлпырып-ақ тұр!.. Арада бірер ай өткен соң, дала солып қуаң тартар, шаң мен ыстық аптап тынысты тарылтар, жанды атаулының бәрі түгел қырылып қалғандай сүреңсіздік орнар дегенге сену қиын-ақ.

Шіркін-ай, мына алуан түрлі әдемі құстар қайда ұшып барады екен, білсе ғой?! Жылда бұлардың осында жұмыртқа салып, балапан басып шығарып, қанаттарын қатайттырып алып, қайтадан ұшып келуін күтіп жататын жерлер, көлдер мен өзендер кереметтің кереметі шығар-ау, сірә? Ендеше, не себепті бұлар осы біздің жаққа қайта айналып келе береді екен?..

Өэлүн тері етігін қолына шешіп алып, өзен жиектеп жалаңаяқ су кешіп келе жатқан, кенет қамыстың жас құрағы арасынан дүр етіп бір топ аққу көтерілді де, онша биіктемей, тізбектеле қатарласып ұша жөнелген. Өэлүн олардың домаланған көзі мен қызыл сирақтарына дейін анық байқады. Сөйткенше, тізбектің алдындағы құс оқыс дір ете қалды да, тамағынан тура адам дауысына ұқсаған қырылдаған азапты үн шығарып, төмен қарай жансыз тастай зымырап құлай бергені… Қалың қамыс арасынан зу етіп атылған екінші жебе көздеген құсқа тимей жанай өтіп, анадай жар жиегіндегі сәмбі талдың қураған бұтағына барып қадалған. Өэлүн жебені ағаштан ырғап суырып алды; жебенің ұшы және қалақшасы асқан шеберлікпен әдемі жасалған екен.

Сыбдырап қамыс басы қозғалды да, біреудің шылпылдатып аяғымен су кешкені естілді… Өэлүн тал тасасына жасырына қалған. Су кешкен жігіт екі-үш аттап жиекке шықты. Аяғында қонышы тізеден асатын ұзын етік, иығында шағын садақ, арқасында жебеге толы қорамсақ; жебелердің қауырсынды қалақшалары көз тартқандай көрнекті екен, алтын жалатқан белдігінде қымбат тастармен безендірілген қын, ал одан өрнектелген қанжар сабы шығып тұр, қынға таяу шақпақ тас дорба ілінген.

Жігіт жүзіне көзі түскенде, Өэлүннің буыны босап құлап қала жаздады; ол бұл даладан тап мұндай келбетті адамды бұрын-соңды көрмеген еді. Алтындай жалтырап, сақинаша ширатылған қалың бұйра шашы, бетінде лыпып қан ойнаған шырайлы жүзі, аспан түстес көкшіл ашық көзі — өзіне бірден тартып, арбады да алды…

Елес пе, әлде шын өңі ме, қалай десе де, мынау он жасында түсінде көрген тап сол бала ғой, тек өзі сияқты ол да ер жетіпті…

Жігіт өзі атып құлатқан аққуын жерден көтерген; жас балаша секіріп-қарғып, дауыстап, рахаттана бір күлді де, қадалып тұрған жерінен жебесін алып қорамсағына салды да, айналасына шола қарап екінші жебесін іздей бастады… Көзі сәмбі тал артында жасырынып тұрған қызға түсті… Сол кезде Өэлүн де ол іздеген жебені қолына ұстап, тал тасасынан шыға берген:

— Сен мені атып өлтіре жаздадың.

Жігіт Өэлүнге қарап шұқшиды да қалды: қарсы алдынан адам емес, періште көріп тұрғандай, онсыз да мөлдіреген ашық, ауқымды жанары онан сайын оттай жанып ұлғайып бара жатты.

— Мен… — әрең тіл қатты, — әуедегі құсты атқан едім, оғым ертегіде айтылатындай аққу — патшайымға келіп тиген бе…

— Сен мүлт кеттің, жебеңді қисық түскен жерінен тауып алдым.

Ол жебені иесіне беріп, бұрыла берген еді.

— Тоқтай тұршы! — Жігіт қатты дауыстап жіберді. — Мен бұрын тап сендей сұлу қыз көрмеппін, қайдансың, кімсің?

— Қайдағы қыз саған?! — Өэлүн күйеуі бар әйелдің белгісі — қос бұрымын бұлғаң еткізді.

— Көріп тұрмын. Ендеше, мен сенімен неге дәл осы жерде кездестім екен, Тәңірдің өзі жетектеп әкелмесе?

Көптен күткенін естіген Өэлүн тағы да теңселіп кетті.

— Ал сен өзің кім боласың? Дала қарақшысы, әлде ұрысың ба?

— Мен әскербасымын. Атым Есүгей, батыр деген атағым бар, — деді жігіт жымиып.

— Қалайша, тым жас көрінесің, сонша жоғары атақты қалай алғансың?

— Көктемдегі соғыстан кейін маған бұл атақты Амбағай қаған берген.

— Ім-м, егер сен, шынымен, сондай үлкен тойон болсаң, әй, кем дегенде де екі-үш әйелің бар шығар-ау?

— Жоқ! Әзірге шешемнің маған қалыңдық қарастырмақ ойы ғана бар.

— Ал сен бұл уақытта күйеуі бар әйелді айналдырып, әурелеп көрмексің бе?

— Қалыңдықты аналарымыз таңдайды, салт сондай, ал мен саған бір көргеннен ғашық болып қалдым.

Бетіне тепкен қызылды көрсетпеу үшін Өэлүн теріс айналды.

— Атыңды айтшы!

— Өэлүн…

— Өэлүн?! Қызық-ай… Мен бұл есімді бұрын да естігем, өте жас кезімнен білетіндеймін!

— Мен де, — деп Өэлүн оны құптай кетті. — Мен сені түсімде көргем, бала кезімде.

Есүгей жақындап, қыздың көзіне тура қарады, ішіне сүңгіп жоғалып кеткісі келгендей ме, бірақ қолын денесіне тигізген жоқ. Өэлүн оның демалған тынысын, демінің жылуын сезді; сонау алыста, артта қалған бала қыздың түсінде көргеніндегідей бар болмысымен балқи еріп, мына бір ерекше тұрпатты бозбаланың бойына біртіндеп сіңіп бара жатқандай болып тұрғанын аңғарды…

— Қош бол, — Өэлүн тез-тез адымдап алыстай берді.

— Өэлүн! Мен сені тауып аламын! Қандай халық, қандай тайпадан болсаң да жеңіп аламын! — Артынан қуалай айқайлады. — Тек «иә» десең болды!!!

— Иә… — өз дауысын өзі естігеніне таңғалған Өэлүн жүгіре жөнелді.

Қазан астында от жылтылдап, қайнап жатқан астың сыздықтаған тәтті иісі сезіледі. Түскі тамақтың қамымен күйбеңдеп жүрген қызметшілер Өэлүннің сыртқа қалай шығып кеткенін байқамаған да болар. Ал Чилэди адамдарымен бірге кеткен жағынан әлі қайтып орала қоймапты.

«Тағы да түсім емес пе бұл көргенім? — Өэлүн жағалауда болған оқиғаға күмәндана бастады. — Менің, күйеуі бар әйелдің, бірінші кездескен еркекпен бұлай сөйлесуге қалай ғана дәтім барды?! Бірақ ол ондай бөтен еркек емес қой, ол бала кезімде-ақ тағдырыммен бірге қосақталуға жазылған аяулы жан ғой!.. Әжем тағдырыңа жазылғанға қарсы шықпа деген!.. Енді не болады? Мені алда не күтіп тұр? Бізді не күтіп тұр?! Жо-жоқ, маған не болған өзі, бұл — күнә, мен тұрмыстағы әйелмін!..»

Өэлүн жанып жатқан оттан көз алмай қарап, айналасындағы бар дүниені ұмытқандай күйде отыр: жоғары өрлеп жалаңдаған от тілі жағалауда кездескен жігіттің алтын шашын еске салғандай; қызыл шоқтар тап соның көзі сияқты ұшқындайды; баяғыдан туыс, әбден бауыр басқан таныс келбет…

— Бүгін осында түнейміз, — қиялға шомып кеткен екен, құлағына қамшы сілтенгендей келте дауыс жетті. — Ол селк ете қалса да, әу дегенде күйеуінің дауысы екенін тани қоймаған еді.

Чилэди атынан қарғып түсіп, шылбырын өз адамының қолына ұстата салды.

— Өткел таптық, бірақ тым алыс, сондықтан аттарды біразырақ тынықтырып алуымыз керек, — ол Өэлүнге қарсы қарап отыра қалды да, алақанына алақанын сала жымиды, — таңертең ерте аттанамыз.

Оның қап-қара деуге келетін бет-аузы терге малшынып жылт-жылт етеді. Өэлүннің көзіне алда болар түн суреті елестеп кетті де, шошынғаннан жүрегі тас төбесіне атып шықты. Ең сұмдығы — ойша болса да, бұл енді менің маңдайыма жазылған қосағым деп жүрген адамға деген кешірілмес күнәға бату емес пе?!

— Жоқ! — Өэлүн бұрқ ете қалды. — Одан да тап қазір жүріп кетейік! Немесе өзеннің арғы бетіне жүзіп өтейік те, сонда қонып шығайық?!

— Саған не болды? Неден шошындың? Сені біреу қорқытқан ба?.. — Ол кәрі қызметші Нахайға қарап: — Осында біреу келген бе еді? — деп, сұрады.

— Мұнда кім келуші еді… — Нахай қолын сермеді. — Қазіргі жағдайда адамдардан қорқатындай себеп жоқ.

— Қаптаған құс, — Маргаа кемпір шалының сөзін қолдай кетті. — Тойып алса, жыртқыш екеш жыртқыш та момақан бола қалады.

— Ендеше, саған не болды? Не себепті бұл жер саған ұнамай қалды? — Чилэди тағы да Өэлүннің көзіне көзін тіктей тура қарады.

— Жо-жоқ, — ол жүзін тайдырып әкетті, — ұнайды. Бірақ, неге екенін білмеймін, арғы жағаға өткім келеді…

— Жарайды, — күйеуі қамқорси жымиды. — Түстеніп алған соң, жолға шығайық. Әлі де кеш емес. Өзеннен өтеміз де, бүгінше сонда түней салармыз.

Өэлүн қабағын жаба қойды, көзі қарауытқандықтан емес, ұялғаннан: Чилэдидің тап бұлайша қамқор болмай-ақ қойғаны жақсы еді.

— Келінді шомылдырып алсақ болар еді, — Маргаа ыржаңдай күлді. — Ол енді ұлы әулеттің тұқымын жалғастырушы ғой, ал су болса әлі өте суық…

— Мен қасыма адамдар алып бара берейін: бір тобы өткел дайындасын, екінші тобы арғы жаққа шыққан соң алау жағып, жас жұбайлар келгенше бәрін даярлап қоятын болсын. Алайда алдымен адамдарды тамаққа тойғызып алайық.

Түскі астан кейін Чилэди келісім бойынша бірден шаруасына аттанып кетті. Көңілі әлденеден қатты мазасызданған Өэлүн оларды көзімен ұзата шығарып салған. Арада көп уақыт өткен жоқ, өзеннің сонау алыс қарсы бет жағалауы жағынан маздап жанған от алауы көрінді. Ол сабасына түскендей болды.

Чилэди күймелі арбаға ат жегіп, келіншегін қолына оп-оңай көтеріп арба үстіне отырғызды, Сосын өзі сәйгүлігіне қарғып мінді де, арбаға жегілген ат шылбырының ұшын ердің алдыңғы қасына байлай салды. Өэлүн жұмсақ, қой терісі төселген төсекке жантайған, көп ұзамай арба ырғағымен тербеле маужырап, көзі ілініп кетті.

Шошып оянды; арбаның биік жақтауынан сыртта не болып жатқаны жөнді көрінбейді; тек топтаса шапқан аттардың қалың тұяғынан жер қозғалып, тыныш ауаны найзағайдай тілгілеп, бөтен біреулердің жауынгерлік ұрандары естіліп қалып тұр. Өэлүн арбамен бірге шайқалақтаған денесін әзер игеріп, терезе пердесін ысырып, сыртқа дұрыстап көз салған. Чилэди өзенге жеткенше асығып, атын аямай қамшылап жатыр. Арба сүйреткен жетектегі ат та барын сала жанұшыра шауып келеді. Бұлардың алдын кес-кестеген бір топ аттылыны да көзі шалды. Ал соларды бастап қасқая шапқан жігітті Өэлүннің танымауы мүмкін емес еді…

Чилэди шауып келе жатып, қолына оңтайлап садағын алды; қорамсағынан жебе суырды. Өэлүннің жүрегі шошына бұлқынып кетті; бірақ ол Чилэди үшін қорыққан жоқ еді…

— Нохо! — ат үстіндегілердің бірі тамағынан қырылдап қатты дауыстап жіберді. — Тек осыдан атып көр, мисыз меркіт. Бір жебе атсаң, жетеуін қабылдайсың!

Чилэди жыртқыш аңша ақырып жіберді де, адырнаны құлашын кере шірене тартты: ол нағыз қас жауынгер болатын.

— Атпа! Атпа, Чилэди! — Өэлүн шыр ете қалды. — Көрмеймісің, олар көп. Көпке қарсы жалғыз өзің не істей аласың?! Өміріңді құртпа! Мен үшін құртпа өміріңді!

Чилэди бір сәтке тын бола қалды да, үзеңгіге табанын тірей ұмсынып өзен жақты шолған, жарқабақ астынан қараңдаған аттыларды көзі бірден шалды, өз адамдары!.. Бірақ оларға үміт артуға тым кеш қалған еді; бұған жаулық ойлағандар жолын кесіп үлгеріпті, шеп құрып қарсы алдында тұр.

— Біз саған да, адамдарыңа да, байлығыңа да тиіспейміз, — деді әлгілердің басшысы. — Біз сенің арбаңдағы адамды алып кету үшін ғана келдік.

— Жолдан былай тұрыңдар! — Чилэди садағын қайта кезеді. — Мен жеті жебе алармын, бірақ өзімнің бір жебемді саған жолдап үлгерем!

— Мен сенің жұпар иісті деміңе де татымаймын, Чилэди, — келіншегінің дауысы оны тағы тоқтатты. — Сен мен сияқты, тіпті менен де артық қызды кез келген ауылдан табасың. Біздің некемізді Тәңір сақтағысы келмеген екен, демек, біздің тағдыр жолымыз бөлек болғаны. Тағдырға қарсы тұрудың қажеті жоқ.

Чилэди әлденеден түңілгендей біртүрлі оғаштау кейіппен көзі тұманданып түк көрмей бара жатса да, әуелі келіншегіне, сосын аттылы жауынгерлердің басшысы Есүгейге қарады да, өз-өзінен бүрісіп, атының жалына бетін тигізе еңкейіп, айқай ма, ащы өксік пе, көкейінен түсініксіздеу тарғыл дауыс шығарып, қылышын құлаштай қатты сермеп, арбаға байланған делебе арқанды қиып жіберді де, алды-артына қарамастан беті ауған жағына қарай құйғытып шаба жөнелген… Қарсыдағы ат үстіндегілер оның алдынан үн-түнсіз жол ашты. Чилэди өз адамдарының қасына да тоқтамады, сол бетінде өзенге барып қойып кетті де, ат үстінде қозғалмастан қалшиып қарсы жағаға қарай жүзіп бара жатты…

Өэлүн арба есігін қатты серпіп жаба қойған; бірден қою қараңғылық ішінде қалды; не болғанын өзі де жөнді түсінген жоқ, тек биік тағдырлы Айыының мәңгілік аруағы мұның өмірін кенет өзгертіп жібергенін сезгендей ме, қалай?.. Таңғаларлық жағдай, осы жаңа ғана меркіт Чилэдидің әйелі еді, енді онікі емес. Сонда кімдікі? Әзірге ешкімдікі де емес. Енді не болады? Алда не күтіп тұр? Баяғыда түсінде көргені ақыры орындалғаны ма, әлде адастыру үшін тағдырдың әдейі құрған кезекті қақпаны ма бұл?

Күймелі арба есігі шалт ашылып, жарыққа шағылысқан көзінің алды жарқ ете қалды.

— Өэлүн, мен сені алып кетуге келдім.

Тап сонда көрген түсіндегідей, Есүгей көктен саулаған ақ сәуленің ішінде тұр: үстіндегі ақ сауыты жарқырып, басындағы төбесі үшкір дулығасы күн көзінде күмістей ұшқынданып, алтын түстес толқынды бұйра шашы жалт-жұлт етіп, мен жердің емес, көктен түскен адаммын дейтіндей…

— Сен мені күттің бе?

— Иә.

Есүгей делебені өз қолына алған, арба сықырлап ақырын қозғала берді.

Өэлүн ат үстінде желе жортып қапталдасып келе жатқандарға көз тастаған, олардың Есүгейдің бауырлары екенін бірден біле қойды; біреуі әлі мұрты да тебіндемеген мүлде жас, жұмырша келген шомбал ұл; екіншісі біраз жастағы ересектеу жігіт.

— Па, шіркін, бауырым, біз меркіттерден қандай керемет қызды тартып алғанбыз! Қарасаң көзің тоймайды, — деп, біріншісі сүйсіне тіл қатқан.

— Тоқпақ жейтін қиын жерге тап болдым ба деп қорықпа, бикеш, — деп, екіншісі жұбатқандай басу айта сөйледі. — Сен бақытыңды таптың. Менің бауырым Есүгей атақты әулеттің тұяғы, оның көп әйелінің біреуі болсам деу — талай қыздың арманы! Жақында оған Амбағай қаған тек жақсының жақсысына ғана бұйырар батыр атағын берді!

Өэлүн арбаның артқы бұрышында Онон өзеніне қарап қойып отырған; судың баяу ағысымен қоса жарысқандай, бала кезінде куә болған үйлену тойының салтанаты, әлгіндегі Чилэдидің мұңды жүзі көз алдына келе қалды; бірақ мұның бәрі тым-тым алыста қалған әрі Өэлүн үшін өте жат, ескі елестер болғандықтан оларды дереу ойша қуып тастады; тіпті соны аз сәтке еске алғанның өзі де көңіліне кәдуілгідей қорқыныш ұрығын сеуіп өткендей ме, қалай?.. Ал егер осылардың бәрі болмаса, алдынан жарқ етіп Есүгей шыға келмесе, қайтер еді, шынымен, бар өмірін жалғыздан жалғыз қубас болып өткізе алар ма еді?

Кенет көмейіне өксік келіп тығылып, көзінен ыстық жасы парлай жөнелген; қанша тырысса да өзін-өзі тоқтата алмады, мұрны бырқылдап сыңсып та, өкіріп те ұзақ жылады. Тап осы сәтте Өэлүнмен бірге күйзелгендей болып өзен беті де шымырлай қалып, біртіндеп ұлғайып, толқын тұра бастады.

— Қарашы, аға! — Бауырлардың кенжесі Бэлгитэй таңырқана тіл қатты. — Жеңешеміздің дауысына аспанның өзі үн қосып, қара дауыл тұрғызғалы жатыр..

— Мүмкін, белгі шығар? Мүмкін, әлі де кеш емес шығар, басқа да сойқанды пәле басталмай тұрғанда, алған жерімізге қайта апарып тастасақ қайтеді?.. — деп, айтылған сөзді бауырлардың үлкені Ньыкын-Тайджи іліп ала қойған.

— Жоқ, туғандарым. Ол қасымда болса, мен ештеңеден қорықпаймын, — Өэлүнге сүйсіне қараған Есүгей ыржия күлді. — Cүйіктім, сенің әдемі көзің неге жасқа толы, неге сенің шиедей қызыл ернің өкінгендей дірілдейді, неге сенің бұлбұл үнің қайғы жұтқандай күңіренеді?

Өэлүн жауап бергісі келген, бірақ көзіндегі бақытын тапқан қуаныштың жасы еді, тыйыла алмады; Есүгейге бауырларының көзінше бақыттымын деп айтуға ұяты жібермеген, енді біржола алыста қалған, бірақ әзірге жадынан шыға қоймаған Чилэди үшін де ұялды; сөйтіп, жауап орнына бетін алақанымен басып алып, мұрны бырқылдап өкіріп-бақырып, қайта-қайта тоқтамай жылай берген.

— Онда былай етейік, — Ньыкын-Тайджи түсін суытты. — Сен қызды үйіңе апара бер, ал біз Бэлгитэй екеуміз тез барып олхонуттарға хабар жеткізейік.

— Керегі не? Мен Өэлүнге бәрібір үйленем.

— Босқа сөйлеме! — Жасы үлкендігіне сүйеніп Ньыкын інісін ақылға шақырды. — Сен немене, мал құсап танымайтын қызға бірден үйлене саласың ба? Ру тегі кім, жеті атасы қандай адамдар болған, білу керек емес пе?! Егер ол аурушаң, кеміс немесе қаны бұзық, ұрпақтан-ұрпаққа берілетін созылмалы дертті рудан болса ше?! Ал ол сен оны үлкен әйелің — қатының етпексің!

— Көзіңді шел басқан ба, қайда қарағансың, бауырым? Оның аппақ ай жүзі, сәмбі талдай бұралған сұлу денесі, жүріс-тұрысындағы нәзіктігі, сөйлегендегі инабаты саған бұл қыздың елге қадірлі, әйгілі ру-тайпадан шыққанын байқатпады ма?! Бэлгитэй, ең болмаса сен бірдеңе деші!

— Не дейін! Маған салсаң, дүниедегі ең жаман әулеттен шыққан болса да, мен өмірімде осы күнге дейін бұдан асқан сұлу қыз көрмеппін!

— Мен де көріп тұрмын және түсінігім сендерден кем деп ойламаймын… — деді Ньыкын-Тайджи күрсіне сөйлеп. — Сонда да бару керек, туысқандарымен сөйлесу керек. Бәрі адамша дұрыс орындалғаны жөн. Егер сенің балаларың анасының тегін білмесе, оларды құрметтемесе, онда тұқымым асыл болады, олар ғасырдан-ғасырға ру-тегімнің атын шығарады деп босқа дәмеленбе! Жиырма жасыңда батыр атағын алғаныңды қайтейін, егер әйелің тексіз болса, сен онымен жел айдаған қаңбақтай еркін, азат сияқты болып көрінсең де, бірақ туыстарың мен жақындарыңнан айырыласың.

Біраздан кейін аулақтан ит үріп, қойдың маңырғаны, сиырдың мөңірегені естіліп, ауылдың жақын қалғаны байқалған. Сөйткенше, Өэлүннің қарсы алдынан ойпаңға орналасқан, қорғаныс үшін арбалармен, жеңіл шағын күркелермен қоршалған, киіз үйлі үлкен ауыл жарқ етіп ашыла кетті.

— Дауыстап жыла, — деді Бэлгитэй күле сөйлеп. — Қазір кімді әкелді деп көру үшін, бүкіл ауыл алдыңнан шығады,

Өэлүн жылағысы келіп көңілі босай берді де, тез басылып үнін өшіре қойды; көзінде бір тамшы жас жоқ, жүзіне сүйкімді шырай үйірілген, о, құдірет! — Аспан шайдай ашылыпты, ауылдың сырт жағын алып жатқан көкжиекке құлаған күн шапағы ұзын жолақ із тастап, жастарға осы жолмен жүріңдер деп төрге шақырып, кең құшағын ашқандай.

— Сенің алғаның, ағатай, жай қыз емес, — деді Бэлгитэй мақтанып, — нағыз керемет!

Олар ауылдың орта тұсындағы ақ үйдің жанына келіп тоқтаған. Өэлүн айнала маңайына сақтанып қарай бастады; қазір жан-жақтан бәрі жүгіріп келіп, сұрақтың астына алатын шығар деген қорқынышы жоқ емес еді; сірә, бұл тайпаның әдет-ғұрпы басқашалау ма, шаруа соңындағы адамдар сырттан біреу келді екен деп, үйреншікті қарекеттерінен қол үзе қойған жоқ.

— Келдік, Өэлүн, — деді Есүгей қол созып. — Менің үйім, осында түсесің.

Өэлүннің басында адамдардың сұқ көзінен тезірек құтылсам деген бір ғана ой болған. Сонда да ұстамдылықпен ақырын ғана жымиып, арбадан түсерде де сабыр сақтап асығыстық білдірген жоқ.

Есүгей қыз қолын босатпаған күйі жол бастап үйге алып кірді. Артынша оның жасаулары салынған сандықша мен бумаларды иығына бір-ақ көтеріп Бэлгитэй да жеткен, төрдің алды тау болып үйілді де қалды. Бөтен үйдің ортасында анасының мейірімді қолымен ұқыпталып жиналып, теңкиіп жатқан заттар өткен күндерін еске түсірді; анасы алыста қалды, ол мұның қайда, қандай күйде жүргенінен қазір мүлде хабарсыз; ол жерде жатқан заттың бірін ала салып, анасының иісін сезінгендей құшырлана иіскеп, көңілі босап қатты еңірей жылап жіберді.

Есүгей оның қасында біраз теңселіп тұрды да, шығып кетті. Артынша үйге екі бойжеткен кіріп келіп, өзара сыбырласа жүріп, Өэлүнді айнала зерттеп қарай бастады.

Өэлүн ұялып, жылағанын тыйды да, әлгілерге жүзін жылыта қарап, көмек пен түсіністік күткендей кейіп танытқан.

— Қарашы, Алтынай! — деді біреуі. — Қандай сұлу, сүйкімді өзі!

— Иә, Хайахсын, өте әдемі!

— Сымбаты керемет, шашы қандай ұзын! — деді қытай қызы Хайахсын Өэлүнді әрі мақтап, әрі жұбатқандай болып. — Нағыз аққу мойын!

— Менің ағам тек Тәңір бұғысы ғана бәсекелесе алатындай сұлуды қайдан тауып ала қойған! — деді Алтынай құрбысының мақтауына мақтау үстеп.

— Бәлі, мұның не, жылағаны несі! Қайта, Есүгейдай жігіттің сүйіктісі болғаныңа қуанбайсың ба?! Басына мұндай таңдау түссе, кез келген қыз өзін дүниедегі ең бақытты жанға балар еді! Енді тек қарттарымызды көндіре алсақ! — Мазасыздана қалған Хайахсын бұрылып, қасындағы Алтынайға қарады.

— Менің кенже інім бүкіл руымыздың сүйіктісі болғандықтан, аналарымыз оның таңдауына қарсы бола қоймас. Тек олар сені көруге келгенде жылаушы болма.

Осы кезде сыртқа кеткен Есүгей қайтып келген; қыздар бір-біріне қулана қарап жымыңдасып алды да тайып тұрды. Жігітіне жылағанын көрсеткісі келмеген Өэлүн өтірік ашуланған болып теріс айналды.

— Өэлүн… Өэлүн, маған бетіңді бұршы. Мен сенің айдай жүзіңді көргім келеді, жақұттай мөлдір жанарыңа қарап сүйсінгім келеді!

— Бетімді саған бұрмаймын… — ол әрең тіл қатты.

— Не болды? Неге? Бірдеңе болды ма? Әлде мен ренжіттім бе?

— Сен мені даладан күштеп ұстап алдың, құдды бір жабайы аңдай етіп.

— Сен «иә» дедің…

— Мен түсінбей қалдым… Мен саған «иә» дедім, себебі бала күнімде түсімде көрдім, тағдырым шығарсың деп қабылдадым, бірақ сенің топ болып арбамызға тап беріп… мені олжалап алатыныңды білмедім!

— Атылған жебені қайтара алмайсың, — деп жауап қатты Есүгей жайбарақат, бірақ үнінен ғашық адамның көңіл тербелісі де сезілді. — Ньыкын-Тайджи оралып келгенше, ойланарсың. Егер маған әйел болуға көнбесең, туыстарыңа қайта апарып тастаймын. Тым еркін кетіп, қателескенім үшін кешірсін деп күйеуіңе қымбат сыйлықтар жіберемін. Кінәлі адам басқа не істей алады?!

Есікке қарай шалт ұмтылғаны сондай, алтын түсті мөлдір шашы от алауындай жарқ ете қалды да, ғайыптан келген елестей қапелімде жоқ болды да кетті…

Есүгей содан кейін көрінбей қойды да, уақыт Өэлүн үшін тым баяу өтетіндей күндер туды. Өйтіп-бүйтумен күндізді артқа тастайды, түнде бәрібір ұйқы жоқ. Шалқасынан түсіп, көзі бақырайып жатып қараңғыға үңіледі: Ньыкан-Тайджи әкесіне барыпты, болған жайды оған айтыпты, жайсыз хабар естіген әкесі қаһарына мініп, жолы болмаған құдасымақты үйінен түре қуып шығыпты. Ол байғұс басы салбырап келген ізімен кері қайтып келе жатыр… Енді Есүгей мұны әке-шешесіне апарып тастайды. Сосын әрі қарай не болмақ? Әрі қарай бар ғұмырын Чилэдимен өткізе ме? Ал ол намысымды таптадың деп… Аһ, Тәңірдің өзі маңдайыма жазған тағдырыма неге қарсы шықтым екен, кімді, не үшін сынамақ болдым?

Кезекті екінші түннің таңына қарай қатты шаршап ұйықтап кеткен. Бір рахат күйде балқып жатып түс көрді; шаңырақтан қиялай түскен сәулені сапыра қозғалып жүрген сол баяғы балауса шағында түсіне кірген ұл: көзі де сондағыдай — ашық, айқын, шашы да сол қалпы — толқындана иығын жапқан сары алтын; тек бойы ұзарған, аяқ-қолы балғадай, ер жетіп толысқан, аяғы астындағы жерге сонау биік көкте тұрып қарағандай, кең жанары барша төңірек-маңайды жарқырата нұрландырып жіберген. Өэлүн шаңырақтан түскен осынау байтақ нұрға бетін тоса қуанып, жеңіл оянды.

— Қарағым, қарғам, — тап бір көрген түсінің жалғасындай болып үйге Ньыкын-Тайджи кіріп келді, — жел апарды ма, құс апарды ма, болған оқиғаның хабары ата-анаңа түгел жетіпті. Олар Тәңірдің қалауына қарсы тұрмаймыз депті. Енді біздің үлкендеріміз қандай шешім айтар екен деп, дереу соларға барып қайтпақпын. Ал сен жинақтал, сәнденіп киін, әжелерің сүйсініп бір қараса болды, мәселе жақсылықпен дұрыс шешілді дей бер.

Қастарына тағы екі қыз ертіп, Алтынай мен Хайахсын келді де, олар Өэлүнді бар сән-салтанатымен безендіріп, жақсылап киіндіре бастады; шашын сылап-сипап тоқпақтай бұрым етіп өріп, құлағы мен мойнына әшекейлерін тақты.

— Келе жатыр! — деді есік жабығынан сығалап тұрған қыз.

Буға айналғандай бәрі лезде жоқ болды.

Үйге асықпай маң-маң басып үш кемпір қатарласа кіріп келген. Өэлүн бұлардың Есүгейдің аналары екенін бірден аңғарды, бірақ ішінде қайсысы туған анасы бірден біле қоюы мүмкін емес еді.

Бұлардың соңын ала тағы да Алтынай мен Хайахсын пайда бола кеткен. Олар кемпірлердің көзінше Өэлүнді шешіндіре бастады. Күтпеген жағдай әрі ұят қысқан Өэлүннің қозғалуға да дәті жетпей қалды. Алтынайдың «жылаушы болма» деп ескерткені есінде, барынша сабыр сақтап тыңқ етпеуге тырысқан. Бірақ көздегі жас ерік бермей, бет-аузын айғыздап парлай жөнелген еді.

Әжелер тыр жалаңаш қызды ат саудасындағыдай әрлі-берлі айнала жүріп, мұқият қарады. Күстенген қатты қолдарымен әр жерінен бүре ұстап көріп, буындарына дейін тексерді. Шашының арасына қол жүгіртіп, жасында аттан құлағаннан қалған тыртықты тауып алып, өзара біраз күбірлесіп те қалды.

Өэлүн қайта киініп болған соң, олар енді оның шыққан тегін сұрап қазбалауға кірісті. Әкесі мен шешесінің, тіпті арғы аталарының денсаулығы, ру ішінде алатын орындары, атақтары, мінез ерекшеліктеріне қарай нені ұнатып, нені ұнатпайтындары — бүке-шігесіне дейін түк қалдырмай сұрап, бәрін біліп алды. Онымен де бітпепті, енді оларды Өэлүннің балалық шағы, бойжете бастаған кезі де қызықтырып, іс тігу, тамақ пісіру қабілетінен де жақсылап сынақ алды…

Ньыкын-Тайджи келіп, үмітінің ақталғанын сездірген. Сонымен бірге ол әлденеге қатты қобалжи тұрып, Есүгейдің хан кеңесіне шұғыл шақыртылғанын да айтып, үрейлі хабар жеткізген еді.

* * *

Бұл күндері моңғолдар арасында сұмдық суық хабар қара желдей тоқтаусыз есіп тұрды.

Амбағай қаған жауынгер халық татарлармен туыстасып, арада тұрақты бейбітшілік орнауы үшін қызын тайпа басшысы Айырға әйелдікке беріп, оны Буйур-Ньуур көлінің бойында отырған сүйіктісіне ұзатып бара жатқан жолында із-түзсіз жоғалып кетеді…

Хан Есүгейді шатырына шақырып алып, оған жоғалғандардың артынан із кесуді тапсырады. Батыр ауыстырып мінетін аттар алып, үш сюняй жауынгермен жоғалғандардың ізімен қуа шығады да, араға бес тәулік салып, не жағдай болғанын түгел біліп, қайтып оралады. Оның айтуынша, Амбағай қағанды татарлардың джогун руының адамдары жолда аңдып жүріп тұтқындап, Алтан ханға алып кеткен. Есүгей далада бэсиит руының Балагачы деген адамын кездестірген екен, ол Амбағай қаған тұтқындалар алдында ұлдарым Хабул-Хан, Хутулу және Хадаанға тапсырарсың деген еді деп, Есүгейге хат береді. Амбағай қаған хатында былай депті:

«Тыңдаңдар! Мені, моңғол халқының ұлы қағанын, даланың қара ниетті құзғындары ұзатылған қызымды түскен жеріне апара жатқан жолымда қапыда ұстап алып, өлтірді. Мен үшін кек алыңдар, қолдарыңдағы он саусақтың түгел еті кетіп сүйегі қалғанша күресіп, олардың арам пиғылды рухын өшіріңдер, топырақ пен шаңға айналдырыңдар. Екінші қайтып үндері шықпайтындай етіп тағдырдың ауыр тасымен бастырыңдар; ұлы даладағы барша ру-тайпа ұрпақтары барлық заманаларда арамдығы мен ауыр күнәлары үшін оларға әрқашан қарғыс айтып жүретін болсын!..

Мұны мен айттым, моңғол халқының ұлы көсемі — Амбағай қаған…»

Атақты қағанның өсиеті әуелі хан шатырында, үлкен тойондардың алдында жария етілді, содан кейін ұлы даланың түкпір-түкпіріне суыт хабарды түгел естірту үшін барлық бағытқа шабармандар шұғыл аттанып кетті.

Әрбір моңғол тізе бүгіп, Амбағай қаған өсиетіне антпен жауап берді: «Сен айттың, мен естідім!»

Бәрі жаппай қозғалып, соғысқа дайындық қызу басталды да кетті.

Есүгей батыр қарамағындағы он мыңдық түменнің тойондары мен мегенейлеріне тапсырма жүктеп, өзі жеке шаруасын реттеуге аттанған. Соғыс алдында, ал оның қашан аяқталарын ешкім де айта алмас, сондықтан бұл істі неғұрлым тезірек тындырмаса болмас деп ойлаған. Кемпірлер Өэлүнге қалай қарады, не шешті — ол жағынан мүлде хабарсыз еді, бірақ бір жайды анық білетін: бұған дейін аналары тайчиут руының аса құрметті тойондарының бірінің қызы Сачыхал туралы жиі айтып, екі араға сөз жүргізе бастаған болатын.

Қуанышқа орай, Өэлүн кемпірлердің көңілінен шығыпты. Алайда бірінші жұбайы үлкені болып есептеліп, ол қатын атанатындықтан, бұл биік мәртебені өздері бұрыннан жақсырақ білетін Сачыхалға беруге ұйғарысқан. Олардың бұл шешіміне Есүгей келісе қоймайды.

— Ата-баба салты бойынша, ер жетіп толысқан еркектің үйлену мәселесін ана қызды немесе мына қызды ұнатамын деген жалғыз тілегімен шешуге еркі жоқ болатын. Тіпті атаққа жеткен ұландардың өзі де ұнатқанымен оңашада кездесіп, сыр алысып жүрсе де, аналары ондай жайға онша мән бермейтін.

— Күйдім-сүйдім деген қан ыстық жас кезде, ондай әркімнің де басында болады, — дер еді аналардың жолы үлкені, — бірақ ол ұзаққа бармайды, қызып-қызып барып сөнеді…

— Сен жиырма жасыңда тайчиут руымен құда болғанымыздың арқасында батыр атандың, түптің түбінде хан сайлануың да мүмкін, — дейді аналарының ортаншысы.

Бұдан әрі қарсыласатындай қауқар қайдан болсын. Алайда бәрін көреген әулиелік шешкен еді…

Осы кезде ұлы даланы жаңа суыт хабар кеулеген: Алтан ханның бұйрығымен Амбағай қағанды жай өлтіре салмапты, бүкіл аймақ жұрты көретіндей етіп төрт жағынан тақтаға керіпті де, биік жерге қойыпты. Бұрын-соңды болмаған қорлық!

Бәрінен бұрын бұл өзін өзі қорғауға қабілетсіз, ынжық деп моңғол халқын менсінбеу еді. Өліммен тең сүйекке таңба басылды. Кек жолында ең соңғы қасық қан қалғанша аянбай шайқасатын күн туды; сөйтіп, алдағы бұл соғыстың екі халықтың біреуі жер бетінен біржола жойылып кеткенше тоқтамайтыны белгілі болған.

— Мен өмірімде талайды көрдім, білдім, талай нәрсеге қол жеткіздім, — деп, осындай ел басындағы ауыр күндердің бірінде Ньыкын-Тайджи жүрек түкпірінен терең қозғап әңгіме бастады. — Бірақ өмірімде өзім сүйген әйел затын кездестірген жоқпын. Бүкіл жан дүниеммен езіліп ешбір әйелді шынайы сүйіп көрмеппін. Барлық әйелдерімді маған аналарым алып берген. Сен оларды жақсы білесің: шетінен мықты, шыдамды, ұзаққа созылатын көште де мыңқ етпей төзіп, ал соғыс кезінде қатарыма бірге тұрып, бірге шайқасады. Бәрібір жүрек шіркін бір кезде шын ұнатып елжірей қараған адамын әсте ұмытпайды екен. Сөйтіп, сен жүрегіңдегі өшпес ащы өкінішпен өмір сүре береді екенсің… Егер дәл қазір соғыстағы қанды шайқастай қайтпас қайсарлық көрсетпесең, жадыңдағы өкінішті өшпес өксікпен, екі бөлек жеке соғатын жүрекпен күн кешесің… — Сонда Есүгей анасына қарап былай деді:

— Алдымызда аса үлкен соғыс тұр, бұл шайқаста моңғолдардың ғана емес, бүкіл ұлы даланың тағдыры шешілмек. Өэлүн қасымда болса, мен жеңімпазбын. Егер жер бетіндегі бұйырған өмірімде соғыстың аяғына жете алмасақ, Өэлүн ұл туып береді, ал ол біз үшін кек алып, абыройымызды қалпына келтіреді.

— Не дейміз енді, — деп, тіл қатты аналардың кішісі, — Өэлүн — лайықты қыз.

— Ау, біз оған қарсы емеспіз ғой, — деп, басқа кемпірлер де бірден келісе кеткен.

Дереу үйлену тойы өтті.

Моңғолдар жаңа қаған сайлап алуы керек. Амбағай қағанның өсиетінде оның ұлдары Хутулу мен Хадаанның аты аталғандықтан, тап солай шешілді: Хутулу қаған, ал Хадаан бас қолбасшы сайланды.

Лауазым бекіту рәсімі кең жазықтың төсінде ерекше асқақтап тұрған Хорхонох тауының баурайында өтті. Тау басында тамыры қара жерге терең бойлап, құдды бір ру тегінің асылдығын және биліктің әулеттік қуатын әлемге паш еткендей — мың жылдық діңі мықты, қалың жапырақтары тұтаса жайқалған қарағайлар мен қайыңдар. Моңғол тайпасының аруақтарына бас иген құрметтің белгісіндей, ағаш бұтақтарына жылқы қылынан иірілген, бір ұшы түтеленген жіптер байланған, олар жел өтінде ирелеңдеп, сиқырлана желбіреп көз тұндырады. Ағаштардың етегіне алуан түрлі садақалар қойылған.

Моңғолдар ортақ істегі бірлігі мен ұйымшылдықтарын білдіру үшін қолдарына бір-бір ауыр тас алып, тау басына шығарып үйді. Содан кейін бір-бірінің қолынан ұстап, күн қозғалысының жолымен мың жылдық кәрі ағашты айнала би билеп, тегіміз бір, қатарымыз ешқашан бұзылмайтын мәңгі қандас бауырлармыз деген ортақ ниеттерін білдірді…

Есүгей жан-жағына шола көз тастады да, таңғалғаннан демі тоқтап қала жаздады. Қасиетті жер — Обо биігінен аспан сияқты жалпайған дала кеңістігі де шеті жоқ шексіз болып көрініп тұр… Онон өзені тарам-тарам болып біресе тұтасып, біресе қайта салаланып, арнадағы су беті күмістей жылтырайды; бірақ қызық, алыстан қарағанда, ағысы тоқтап, қимылсыз тұнып тұрғандай керемет әсер береді… Бүкіл тіршілік те осыған ұқсас сияқты-ау, — деп, ойлап қойды Есүгей, — жақыннан қарасаң, қозғалады, ағады, өзгереді, ал егер бабалардың көзімен алыстан қарасаң ше, соншалықты өзгере қойған не бар екен?.. Есүгей түп аталары дәл қасында, өзімен бірге ауа тыныстап тұрғандай сезінді; олар сонау алты қат аспан төрінен жерге түсіп, мұны сыртынан бақылап жүргендей-ау, содан да ма, батырдың кеудесі көк күмбезі астындағы бүкіл даланы, барлық кеңістікті түгел сыйғыза алатындай алып қоймаға айналып бара жатқандай ма… Иә, бұл жерде моңғол тегі өз болашағының қазығын мықтап қағып, алда мәңгі өлмес даңққа бөленбек.

Хорхонох тауының басынан адамдарымен бірге төмен қарай түсіп келе жатып: «жеке алғанда адам баласы сондай ұсақ әрі әлсіз, ал егер ру тегінің ғасырларға жалғасып келе жатқан тізбегімен тұтас алып қарасаң, одан асқан ұлылық жоқ» деп Есүгей іштей толғанумен болды.

Алдағы түннен хабар беріп, кешкі қараңғылық біртіндеп қоюланып, тау басындағы қалың жапырақты ағаштардың басында үйірілген қалың бұлт олай-бұлай жөңкіле бастаған. Кенет, аспан шатырлап қақ жарылып кеткендей болды да, жоғарғы тіршіліктің иесі, құдіретті Тәңір отты найзасын тура көздеп қасиетті ағашқа дәл тигізген, күл-талқанын шығарды… Жаман ырым. Ағаш өртенген жоқ, бірақ жылдан-жылға біртіндеп қабықтанып, жанданып кетсе де, тарам-тарам көп діңденіп сұрықсыздау болып қалары анық… Бір кездері атақ-даңқы аспандап, әлемді аузына қаратқан моңғол есімі де біртіндеп көмескілене түсер, кешегі қаһарлы тайпа майдаланып толып жатқан руларға бөлініп, бөлшектенер. Сөйтіп, олар отақ тамырдан бастау алатын тұтастығын бірте-бірте ұмытып, ақырындап бір-бірінен алыстай берер…

Алайда ол жайындағы әңгіме басқа болмақ.