Александр Бек

ВОЛОКОЛАМСК ТАС ЖОЛЫ

Роман

Алматы, 2021

ӘОЖ 821(574)

КБЖ 84(5Қаз.-рус.)

Б 42

Қазақ тіліне аударған:

Құлтөлеу Мұқаш

Бек Александр

Б 42 Волоколамск тас жолы. Хикаяттардан тұратын роман. – Алматы: «Дария Дамыту Орталығы», 2021. – 676 б.

ISBN 978-601-06-7225-3

Хикаяттар Панфилов атқыштар дивизиясы батальонының командирі, Совет Одағының Батыры аға лейтенант Бауыржан Момышұлының әңгімесі арқылы өрбиді.

Әңгіменің негізгі кейіпкерлері – Панфилов дивизиясына қарасты батальон жауынгерлері. Батальонды Қазақ елінің перзенті Бауыржан Момышұлы басқарады. Жаяу әскер батальонын басқаруда тәжірибесі жоқ бұрынғы артиллерист Бауыржан үшін 1941 жыл нағыз әскери шеберлік мектебі болады. Оған өз солдаттарының тағдырын шешіп, жан-жақтан жиналған әралуан бұқараны тұтас организмге – соғысқа қабілетті ересен күшке біріктіріп, жұдырықтай жұмылдыруға тура келеді. Қиян-кескі ұрыстар нәтижесінде Момышұлының батальоны Панфилов дивизиясының резервіне айналады және Волоколамск өңірінде жауды әбден титықтатып, оның Москваға шабуылын бөгеу жөнінде жауынгерлік тапсырма алады. Батальон майдандағы күрделі ахуал мен бірқатар адам шығынына қарамастан, жүктелген міндетті ойдағыдай атқарып шығады.

ISBN 978-601-06-7225-3

© «Дария Дамыту Орталығы», 2021

Волоколамск тас жолы

Роман

«Егер адам әлдебір төтенше оқиғаны, мәселен, гүлденіп тұрған елдімекенді жермен-жексен қылған жанартаудың атылуын, езілген халықтың құдіретті билеушіге қарсы көтерілуін немесе Отан жеріне сұрқия, адуын дұшпанның баса-көктеп кіргенін көзімен көрсе – осының бәрін қағазға түсіруге міндетті. Ал егер ол сөзді қамыс қалам ұшымен бейнелеу өнерін игермеген болса, онда оның өз естелігін айтылған дүниені немере-шөберелеріне ғибрат етіп қалдыруы үшін кәнігі хатшыға баяндап бергені жөн».

В.Ян. «Шыңғысхан»

«Волоколамск тас жолы»

Мен Александр Бектің «Волоколамск тас жолы» кітабын екі рет оқыдым. Бірінші мәрте соғыс кезінде, ал екінші рет – одан он жылдан кейін. Кітапты ұмытпаумен қатар, оны оқу кезіндегі бастан кешкен сезімді айрықша есте сақтау сирек кездеседі. Бірінші жолы ғана емес, екінші мәрте де. Мен сол әсерді есіме жақсы сақтаппын. Бұл кітапты алғаш рет оқығанда мірдің оғындай дәлдігі мен керемет түсініктілігіне қайран қалдым.

Ол кезде әскери тілші едім, сондықтан соғысты білемін деп ойлайтынмын. Майдан кезеңіне дейін Бектің атын естімеппін, соғыс кезіндегі тағдырынан да бейхабармын, ал мына кітапты оқып біткен сәтте мұны соғыс тақырыбын менен гөрі тереңірек те дәлірек білетін және майдангерді ағынан жарыла сөйлете алатын адамның жазғанын қызыға да қызғана сезіндім, ал мұндай шеберлік сөз болып отырған істің нәзік қалтарыстарын әлгі кісіден кем білмейтін жанның ғана қолынан келетінін амалсыз мойындайды екенсің.

Ал бұл іс – соғыс еді.

Бектің кітабын екінші мәрте оқығанда майдан жылдарындағы әдебиетіміз үшін кеудемді мақтаныш сезімі кернеді. Сол тұста соғыс кезеңіне қатысты көптеген кітаптар мен жинақтарды қайталап оқуға кіріскен едім, оның ішінде өз шығармаларым да бар. Қан майдан кезінде осынау әскери тақырыпты қаншалықты терең игергенімізді тексергім келген. Мен өзіме де, өзгелерге де уақыт өте келе туындайтын қисынды сенімсіздікпен қараған едім.

Қуанышқа қарай, жалпы алғанда, бұл күдігім бекер болып шықты. Қалай дегенмен, біз майдан кезінде соғыс туралы қаншама шындықты жазыппыз, әрине, соның арасында кейде өтірік те ұшырасып қалды, әсіресе, ақиқатты жасыру жәйттері жиірек еді.

Ал біздің бәріміз жазған соғыс шындығының ішінде Бектің «Волоколамск тас толы» кітабы шындығының шоқтығы биік тұрды. Және екінші рет оқығанымда бұл кітап маған бұрынғыдан да қымбат көрінген.

Әсіре бояудан ада, айқын, нақты, көпсөзділігі жоқ еңбек. Мұнда артық ештеңе кездеспейді, тіпті ештеңені ойша да түзеткің келмейді. Бұл өз ісін жетік білетін шебердің батыл қолымен, алдындағы қиын міндеттен тайсалмайтын, дарынды, шыншыл суреткердің қолымен жазылған нағыз соғыс-тын.

«Волоколамск тас жолы» соғыс жайындағы менің сүйікті кітаптарымның бірі еді, әлі де солай болып келеді. Әмбе менің әдеби талғамыма қарамастан, жалпы, бұл біздің әдебиетіміздегі соғыс туралы ең үздік кітаптардың бірі екендігіне бек сенімдімін.

Алайда осы еңбек өз елімізбен қатар бүкіл әлемге кең тарағанымен, әлі күнге дейін лайықты бағасын ала қойған жоқ.

К.Симонов

1963 ж.

Бірінші хикаят

Фамилиясы жоқ адам

1

Бұл кітапта мен адал ниетті және ыждағатты көшіруші ғанамын.

Мұның тарихы былай.

2

– Жоқ, – деді Бауыржан Момышұлы кесіп айтып, – мен сізбен сөйлеспеймін. Мен соғысты біреудің әңгімелеуі арқылы жазатындарға төзе алмаймын.

– Неге?

Ол сұраққа сұрақпен жауап берді:

– Сіз сүйіспеншілік дегеннің не екенін білесіз бе?

– Білемін.

– Соғысқа дейін мен де білемін деп ойлаушы едім. Мен әйел сүйдім, құмарлық-құштарлықты бастан кештім, алайда бұл шайқас кезінде пайда болатын махаббаттың қасында түкке де тұрмайды. Майданда, ұрыс үстінде ең ғаламат сүйіспеншілік пен ең сұмдық өшпенділік туындайды, ал мұны өз басынан өткермеген адамдар түйсіне алмас.

– Түсінемін, – дедім сенімсіздеу кейіппен.

– Жоқ, сіз мұны түсінбейсіз. Сіз екі түйсіктің: үрей мен ұяттың қалай арпалысатынын білмейсіз. Ең қатерлі жыртқыштардың өзі осынау екі сезім тартысқандай жан берісіп, жан алыса алмайды. Сіз еңбеккердің ары, күйеудің ұяты туралы білерсіз, бірақ сіз солдаттың ар-ұятынан хабарсызсыз. Өзіңіздің жау блиндажына граната лақтырып көрген кезіңіз бар ма?

– Жоқ.

– Онда сіз ар-ұят туралы қалай жазасыз? Жауынгер ротамен бірге шабуылға шығады, оған пулеметтен оқ боратады, жанында жолдастары құлап жатыр, ал ол өршеленіп алға жылжиды. Бір сағат өтеді – алпыс минут. Бір минутте алпыс секунд бар, әрбір секундта оны жүз рет өлтіруі мүмкін. Ал ол жер бауырлап алға ұмтылады. Міне, бұл сарбаздың ар-намысы! Ал қуаныш ше? Сіз қуаныш дегеннің не екенін білесіз бе?

– Тәрізі, мұны да білмейтін шығармын, – дедім мен.

– Дұрыс! Сізге махаббат қуанышы, сондай-ақ, бәлкім, шығармашылықтың ләззаты таныс болар. Әйеліңіз аналық шаттық сырымен бөлісуі де мүмкін. Әйткенмен, жауды жеңу қуанышын, соғыстағы ерлік сүйінішін бастан өткермеген адам ең сұрапыл, өрттей алапат қуаныш дегеннің не екенін білмейді. Сіз бұл туралы қалай жазасыз? Ойдан құрастырасыз ба?

Үстел үстінде панфиловшылар туралы, Бауыржан Момышұлы басқаратын дәл сонау полк жайындағы очерк басылған журнал нөмірі жатты.

Ол журналды қатты жұлқып, шам түбіне қарай жылжытты – оның темекі тұтатып, шырпыны тастағандағы, ашылған бетке еңкейіп, парақтағандағы – қимылының бәрі шалт еді.

– Оқи алмаймын! – деді ол. – Мен соғыста сиямен емес, қанмен жазылған кітапты оқыдым. Ал мұндай кітаптан кейін ойдан құрастырған нәрсеге қалай шыдаймын. Ал сіз не жаза аласыз?

Мен дауласпақ болып ем, Бауыржан Момышұлы алған бетінен қайтпады.

– Жоқ! – деді ол шешімді түрде. – Мен өтірікті жек көремін, ал сіз шындықты жаза алмайсыз.

3

Біздің танысуымыз былай еді.

Мен Мәскеу түбіндегі шайқасты баяндап беретіндей және оның әңгімесі майданның мән-мақсатын қамти отырып, барлық тірлік тағдыры сынақтан өткізіліп, шешіліп жататын – ұрысқа бастайтындай адамды көп іздедім.

Бұл бағыттағы ізденістің бәрін ежіктемей-ақ қояйын. Тек ең қажеттісін айтайын.

Мен деректермен таныса келе, Мәскеуге шабуыл жасаған жаудың 1941 жылдың қазаны мен қарашасында астанамыздың аймағына қаншеңгелді батыра түсуге ұмтылып, бір мезгілде басты соққыны тікелей Волоколамск, одан Ленинград тас жолына бағыттап, діттеген мақсатына төтесінен салғанына көз жеткіздім.

Қазан айының ауыр күндерінде немістер Вязьма іргесі арқылы танк, мотоцикл, жүк машинасымен Москваға жылжыған сәтте Волоколамск тас жолына кіре беріс қапталды бүгінде генерал-майор Панфилов атындағы гвардиялық дивизия атымен белгілі 316-шы атқыштар дивизиясы қорғап тұрды. Мәскеуге екінші мәрте, қараша шабуылын бастаған дұшпан тағы да сол, дәл панфиловшылар шайқасып жатқан бағытқа сұғына кірген. Москвадан отыз шақырымдай жерде жеті күнге созылған Крюково майданында панфиловшылар Қызыл Армияның өзге де бөлімдерімен бірге немістердің қысымына төтеп беріп, жауды серпіп тастады.

Мен екі айға созылған алапат арпалыстың тарихын баяндап беретін адамның атын да, шенін де білместен, панфиловшыларға тарттым: оны жолықтыратыныма сенімдімін-ді.

Бұл Мәскеу түбіндегі шайқас күндерінде аға лейтенант, ал қазір, арада екі жыл өткенде гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлы еді.

4

Ол танысқан кезде аты-жөнін айтты. Дұрыс ұқпай қалып, қайта сұрадым.

– Бауыржан Момышұлы, – деді ежіктей қайталап.

Оның үнінен сол сәтте тіксініңкірегендей, жайсыздық күйін аңдап қалдым. Тәрізі, ол өзін тез түсінгенді қалайды екен-ау деп түйдім.

Тілшілік дағды бойынша қойындәптерімді шығарғанмын.

– Кешіріңіз, сіздің фамилияңыз қалай жазылады?

Ол:

– Менде фамилия жоқ, – деп жауап қатты.

Мен аңтарылып қалдым. Ол Момышұлы деген орыс тіліне аударғанда Момыштың баласы дегенді білдіреді деді.

– Бұл менің әкемнің аты, – деп жалғастырды ол. – Бауыржан – өз есімім. Ал фамилиям жоқ.

Оның жүзінде Шығысқа тән деп ойлайтынымыздай, арманшыл жұмсақтық жоқ-тын.

Кейде зор сүйіспеншілікпен мұқият, ал кейде қалай болса солай жасалған дейтіндей – нешеқилы беттер кездеседі. Бауыржан Момышұлының бет-пішіні жапсырғандай емес, қашап мүсіндегендей әсер қалдырған. Ол әлдебір өткір аспаппен бірде-бір дөңгелек сызық қалдырмай, қоладан немесе қатты еменнен жонып жасағандай көрінді.

Бұл балалық шақтағы бір көріністі есіме түсірді. Майн Ридтің әлде Фенимор Купердің шығармалар жинағының қалың көк мұқабасына арықша келген үндістандықтың бейнесі бедерленген еді. Бауыржанның кескіні сол рельеф өрнегіне ұқсайтынын байқап таңырқадым.

Моңғол тектес қараторы, сәл шықшыттылау, әдеттегі өте ұстамды кескінін ашулы сәттерінде сирек кездесетін танадай қара көздері айбаттандырып тұрады екен.

Бауыржан өзінің жылтырап, тарауға көнбей тікірейіп тұратын қара шашын аттың жалындай деп әзілдеді.

Сөзіне құлақ түре отырып, оның жүзіне зерделей қарадым. Бұл қазақ орыстың бай тілін еркін меңгеріпті. Тіпті толқыған кезінің өзінде сөз бен ой тіркесінен мүдірмейді. Тек кейде асықпай сөйлейтін мәнерін әдейі ісейтіндей көрінді. Келе-келе: қазақша сөйлегенінде сөзінің жылдам ағылатынын аңғардым.

Папиросын шығарып, портсигарды сарт еткізіп жапқаннан кейін ол тіктеніп, сөзін:

– Егер сіз алда-жалда мен туралы жаза қалған болсаңыз, мені қазақша «Бауыржан Момышұлы» деп атаңыз. Оның қазақ екені, кең далада қой баққан шопан екені, оның фамилиясы жоқ адам екені белгілі болсын, – деп аяқтады.

5

Алғашқы танысқан кеште маған Бауыржан Момышұлының полкқа – соғысқа жаңа келген командирлермен қалай сөйлескенін есту бақыты бұйырды.

Ол солдаттың жаны туралы әңгімелеген. Айтпақшы, ойын баппен дамыта келіп, дәл Волоколамск тас жолы түбіндегі шайқастардың бірі жайында баяндады.

Менің жүрегім атқақтап кетті. Дереу қойындәптерімді суырып, құлшына жазуға кірістім. Сәттілікке сенер-сенбесімді білмей: міне, көптен күткен хикаяттың алғашқы парақтары деп жорамалдадым. Әңгімеден кейін мен бір мезет сәтін тауып, Бауыржан Момышұлынан Волоколамск тас жолы бойындағы ұрыстардың тарихын бастан-аяқ әңгімелеп беруін өтінгенмін.

– Жоқ, – деп үн қатты Бауыржан Момышұлы, – мен сізге ештеңе айтпаймын.

Біздің бұдан кейінгі әңгімеміз оқырманға белгілі.

6

Бұл жағдайда Бауыржан Момышұлының әділетсіздігі анық еді. Мен де дәл оның өзі секілді: шындыққа құмарттым ғой. Алайда оның – әсіресе, сарбаз кебін кимеген адамдар туралы бағасы көбінесе көңілге келетіндей дөкір еді. Мұны, бәлкім, Бауыржанның жастығымен түсіндіруге болар. Біз ұшырасқан сол күндерде ол отызға толған болатын.

Сөйлесуден мүлде бас тартқан соң, мен де аса жағаласпадым, бірақ Бауыржанның жанында талай күн бірге жүрдім.

Ол өте әңгімешіл екен. Ығыты келгенде, жалықпай жазып ала бердім. Оның маған бойы үйренді.

Бауыржанның достары арқылы өзінің өмір-тарихын білдім. Мектепте оған екі ат беріпті: Бадырақ және Шаңтимес. Екіншісі дәлме-дәл аударғанда «тозаң жұқпас» деген мағына береді. Жүйріктігі сонша – тіпті тұяғынан көтерілген шаңның өзі шашасына жұқпайтын аңыз сәйгүлікті солай атапты.

Бауыржанға:

– Сіз туралы әйтеуір бір жазбай қоймаймын. Және бір жерінде сізді мектепте Шаңтимес деп атағанын да міндетті түрде келтіремін, – дейтін сәт те туды.

Ол жымиды. Күлгенде жүзі нұрлана түседі екен. Суық кескіні кенеттен сәбилік кейіпке ауысты.

– Сіз артиллериялық ат секілді екенсіз, – деді ол жайдарыланып. – Ренжіп қалмаңыз, бұл – комплимент. Артиллериялық ат шабан қимылдайды, оны қақпайлау оңай емес, әйткенмен, бір бет алып алса зеңбіректі қоса тартады. Сіз мені иліктірдіңіз... Сіздің сұрағыңыздың бәріне жауап берейін. Бірақ бір шартым бар...

Ақырын шалқайып, ол қыннан қылыш суырды. Шағын, әйнексіз шамның әлсіз жарығы түскен аласа, сыздауыт блиндажда ақ алмастың жүзі жарқ етті.

– Келісіп алайық, – деп сөзін жалғады ол. – Сіз шындықты жазуға міндеттісіз. Даяр кітапты маған әкелесіз. Мен алғашқы тарауды оқимын да: «Нашар, өтірік жазыпсыз! Үстелге сол қолыңызды қойыңыз». Әп! Сол қолыңыздан айырылдыңыз! Одан екінші тарауды оқимын: «Нашар, өтірік жазылған! Үстелге оң қолыңызды қойыңыз». Әп! Оң қолыңыз жоқ! Келісесіз бе?

– Келісемін, – дедім мен.

Біз екеуміз де әзілдеп отыр едік, бірақ күлмедік.

Маған моңғолдық емес тостағандай қара көздер шаншыла, сынай қарап тұрды.

– Жақсы, – деді ол. – Қағазды дайындап, қарындашыңызды алыңыз. Жазыңыз: «Бірінші тарау. Үрей».

Үрей

1

– Жазыңыз, – деді Бауыржан Момышұлы: – «Бірінші тарау. Үрей!»

Ол сәл ойланып, сөзін жалғастырды:

– «Панфиловшылар ешбір үрейленбестен алғашқы ұрысқа ұмтылды...». Сіздіңше қалай: сәтті бастау ма?

– Білмедім, – дедім мен сенімсіздеу үнмен.

– Бұлайша әдебиет ефрейторлары жазады, – деді ол қатқыл түрде. – Сіз осында келгелі бері, мен өзіңізді әдейілеп екі-үш мина жарылып, оқ зуылдап жатқан жерлерге апаруды бұйырдым. Ондағы ойым – сіздің үрейді сезінуіңізді қалап едім. Мойындамасаңыз да болады, айтпасаңыз да білемін, сізге қорқынышты жеңуге тура келгені анық.

Сонда сіз бен шығармашылық істе қатар жүрген жолдастарыңыз неліктен соғысып жүрген өзіміздей емес, қайдағы бір ерекше құдіретті адамдар деп есептейсіздер? Сарбаз сіздерге де тән адами түйсіктен ада деп қабылдайтындарыңыз қалай? Сіздіңше, ол сонда төмен нәсілді жаратылыс па? Әлде, керісінше, көктен түскен әлдебір әулие ме?

Бәлкім, сіздіңше, ерлік деген – табиғат сыйы шығар? Немесе шинельмен бірге тізімге белгілеп: «алынды, алынды» деп жаужүректікті де қоса тарататын каптенармустың сыйлығы ма?

Мен соғыста жүргелі талай уақыт өтті, полк командирі болдым, сондықтан: ол бұлай емес деп түйіндеуге қақым бар шығар ойлаймын!

Немістер біздің байтақ елге баса-көктеп кіргенде неменеге үміт артты екен? Олар танк колонналары бастаған шығыс жорығына өздерімен бірге тірі жан атаулының зәресін ұшырып, құрдай жорғалататын Үрей генералы бірге аттанады деп сенді.

Бір мың тоғыз жүз қырық бірінші жылы қазанның он бесінен он алтысына қараған түнгі біздің алғашқы ұрысымыз сол үреймен шайқасудан басталды. Ал арада жеті апта өткенде, біз немістерді Мәскеуден тықсырып тастаған сәтте, соларға ілесіп генерал Үрей қоса қашты. Олар ақыр аяғында, мүмкін осы соғыста бірінші рет шығар, соңыңнан үрей қуу дегеннің не екенін білді.

2

Біз қазан айының ортасында Москва түбіндегі шептердің ұрыстары басталғанға шейін ешбір айқасқа араласа қоймадық. Қазақстаннан шыққаннан кейін, бір жарым ай бойы майданнан қырық шақырымдай жерде – Бас Командованиенің резерві құрамында, қорғаныстың екінші шебі деп аталатын Ленинград облысындағы батпақтарда тұрдық.

Қазанның алтысы күні мен: дабыл бойынша батальонды тік тұрғызып, таяу маңдағы теміржол разъезіне кіру туралы бұйрық алдым.

Барсақ, жылы вагондар мен платформалар даяр тұр. Тиеліп алып, сол түні жолға шықтық.

Қайда? Мұны белгілі бір уақыт аралығында, тіпті батальон командирі менің өзім білуге тиіс емес едім. Біз майданға аттанғандай емес, соғыстан қайтып келе жатқандай әсер билейді. Пойыз аралық бекеттерге тоқтамай, тораптық Бологое стансасына қарай зымырап келе жатты.

Жолда біз үшін түстік ас даяр тұр деп хабарлаған. Алайда әлдекім біздің эшелонды тақымдап, асықтыра түседі. Ауқатты таратып үлгермеді. Паровоздар екі-үш минут аралығында алмастырылды. Гудок берілді де, қайтадан жөнедік!

Ел жаппай Бологоеден кейін қайда бұрылар екенбіз деп елеңдейді. Әлден соң мәлім болған: Мәскеуді діттеппіз.

Біздің эшелондар шағын бекеттерде жылдамдықты түсірмей, араға бір жарым-екі сағат уақыт салып зулай берді. Үш жүз он алтыншы атқыштар дивизиясы.

Бізді не үшін, қандай мақсатпен ауыстырады?

Белгісіз.

Неліктен мұншалықты қарқынмен жүйткідік? Мәскеуден қайда, қандай жолмен шықпақшымыз?

Белгісіз, белгісіз.

Әдеттен тыс жүрдектік жұрттың бәрін қатты өрекпітеді. Әйтеуір, нақты істі бастайтын болдық-ау, ұрысқа кіреміз-ау деп елегізиміз.

3

Біз қазанның жетісі күні Мәскеуден жүз жиырма шақырымдай батыс тұста жатқан Волоколамскіге таяу орманға келіп түстік.

Мені полк командирі станцияға шақыртыпты.

Темір жол бойындағы маскировкалық өрнекпен көкала қылып алабажақтап бояған қатар-қатар, құрсаулы, жатаған күмбездер есте қалды. Бұлар жанармай цистерналары еді.

Сол сәтте көп ұзамай-ақ сүреңсіз күзгі бұлт аясындағы осынау темір күмбездердің сәл кейінірек жететін тарсыл-гүрсіл мен көкжиекті соңырақ торлайтын алапат от, түтін құшағында көкке атылып, мезетте жоқ болатынын сездім бе екем?

Тақала бергенімде – төбесі талқандалып, үңірейген терезелерінен қара түтін шұбатыла, қалқайып кірпіш қабырғасы ғана қалған станция ғимаратының түпкі жағынан зеңбірек тиеулі ұзыннан-ұзақ платформа тізбегін көзім шалды.

Мені әлдекім дауыстап шақырады. Қарасам, состав тұсында біздің дивизиядағы артиллерия полкінің командирі полковник Малинин тұр.

– Көз қырыңызды салыңыз, қашқын, – деді ол. – Жақсы ма екен?

Ол мені өз еркіммен жаяу әскер қатарына ауысқан ежелгі артиллерияшы, батарея командирі екенімді білген сәттен бастап «қашқын» деп атап кетіп еді.

Зеңбіректер зауыттағыдай сырты қарайған арнайы қою маймен қалың етіп майланыпты. Бұлар біздің дивизиялық артиллерияға жаңа ғана жеткізілген қосымша қару-тын.

– Охо, – дедім мен, – дөңкиген ауырлары да бар екен ғой!

– Бұл «бегомоттарды» қамал зеңбіректері ретінде орналастырамыз...

– Сонда біз ұзақ тұрмақшымыз ба мұнда?

– Тәрізі, осында қыстайтын шығармыз.

Мен жабырқаңқырап қалдым. Демек, тағы да тылда, тағы да резервте қалғанымыз ғой.

Мен көп ішкері тұста, Вязьманың арғы бетінде немістердің Мәскеуді қорғаған майданды қақ жарып өткенін, Гитлер бұдан төрт күн бұрын радио арқылы: «Қызыл Армия талқандалды, Мәскеуге жол ашық» деп хабарлағанын білмейтін едім.

Ал бұл кезде Мәскеу қала жиегінен жүз жиырма – жүз елу шақырым жерде асығыс түрде жаңадан майдан шебін құрып жатты, кейін ол тарихқа «астананың қиыр шеті» атымен кірді. Москва вокзалдарынан ешбір сөз сөйлеу мен оркестр салтанатынсыз-ақ жай киінген коммунистік батальондар аттанып жатты, оларға қару-жарақ пен әскери киім жол үстінде берілді. Біз келерден бір-екі күндей бұрын Мәскеу теңізіне Волоколамск арқылы жүк машиналарымен Жоғарғы Совет атындағы жаяу әскер училищесі ауыстырылыпты; бұлардан кейін іле-шала мұнда оқу-жаттығу зеңбіректерін алып, Москваның Қызыл тулы артиллериялық училищесі жіберілді. Мәскеу жауға қарсы тың күш пен жаңа қару-жарақ жөнелтумен болды, оның ішінде осы зеңбіректер де бар.

Полк штабында дивизияға Волоколамск аймағында қорғаныс шебін құрып, орнығуға бұйрық берілгені айтылды. Маған өз батальонымның бекініс шегі көрсетілді.

4

Біз кешкісін Волоколамскіден отыз шақырым жердегі Руза өзеніне қарай түнгі жорыққа аттандық.

Мен оңтүстік Қазақстанның тумасы ретінде ерте түсетін қысқа дағдыланбаған едім, ал мұнда, Мәскеу түбінде күн таңертең қазан айының басынан-ақ ызғарланып кетті. Таң бозында дөңгелек ми-батпағын шығарған лайсаң жолдың аяздағы қатқағымен өзіміздің батальон учаскесінің ең ауқымды елдімекені – Новлянское селосына келдік.

Күңгірт аспан аясында қарауытып тұрған аласа шіркеу мұнарасының сұлбасы көзге бірден шалынды.

Батальонды село маңайындағы орманда қалдырып, мен командирлермен бірге төңіректі барлауға шықтым.

Менің батальоныма ирелеңдеп аққан Рузаның жағасынан жеті шақырым жер берілген. Біздің әскери жарғымыз бойынша ұрыс кезінде мұндай аймақ, тіпті полк үшін де көптік қылады. Алайда бұған бола алаңдай қоймадым. Егер жау шынымен ертелі-кеш осында жететін болса, оған біздің жеті шақырымымызда жалғыз батальон емес, бес, тіпті он батальон қарсы тұратынына бек сенімді едім. Маған бекініс шебін осындай есеппен даярлау қажет деген ой келді.

Менен табиғат көркін суреттеуді күтпей-ақ қойыңыз. Біздің көз алдымызда жатқан көрініс әсем бе еді, жоқ па, білмеймін.

Топографияда айтылатынындай, баяу аққан, арнасы тар Рузаның айнадай жарқыраған бетінде құдды бір қолмен кескендей жапырақтар қалқып жатыр, тәрізі, осында жазда өскен ақ лалагүл болуы керек. Мүмкін бұл әдемі де шығар, бірақ өзім үшін: дұшпанның өтуіне оңай, саяз, өте қолайсыз өзен екен деп түйдім.

Алайда өзеннің бергі беткейі танкі өте алмайтындай етіп қазылған: балшығынан жаңа түскен күрек іздері жылтыраған тік жарқабақ өзенге төніп тұр, мұны әскери тілде «эскарп» деп атайды.

Өзеннің арғы бетінен – ашық алқап пен жеке тал-дарақ, былайша айтқанда, ойдым-ойдым орман-тоғай көрінеді.

Қарсы жағалауда орман шеті Новлянское селосынан сәл қиыстау тұстағы бір жерде өзенге, тіпті еміне кіріп кеткен. Орыстың күзгі орманының кескінін бейнелеген суретші үшін сол жерден не қажеттің бәрі табылар еді, бірақ әлгі орын маған мүлде ұнамады: онда жау біздің шабуылдан қорғанып, өзімізді ұрымтал тұстан соғуға дайындала алады.

Құрып кетсін бұл қарағай мен шырша! Отау керек бәрін! Орманды өзеннен әрі қарай сырып тастаған жөн!

Әрине, айтқанымыздай, арамызда ешкім де дәл осында кенеттен шайқас басталып кетеді деп күткен жоқ, әйткенмен бізге: бекініс шебін құру міндеті жүктелді және оны Қызыл Армияның офицерлері мен солдаттары ретінде мүлтіксіз орындауға тиісті едік.

5

Жаудан шегіну жайындағы алғашқы сыбыс келесі күні жеткен: әр жерде дүние-мүлкін түгел тастаған бейбіт жұрт босып жүрген көрінеді; олардың арасында шағын топпен қоршаудан сытылып шыққан жауынгерлер де бар.

Солдат шинелімен жүрген ондай кезбелерді бірінші мәрте батальон асханасының қасынан кездестірдім.

Бұлар отқа жылынып отырды. Соғысқа дейін шағын құрылыс директоры қызметін атақарған, шаруашылық взводының командирі, кексе лейтенант Пономарев оларға таңдана қарап тұр. Сол күні асхана кезекшілігінде жүрген аспаздар мен сарбаздар да осы төңірекке шоғырлана қалыпты.

Пономарев «тік тұрыңдар!» деп команда беріп, жағдайды баяндау үшін алдымнан жүгіріп шықты.

Мен көз қиығыммен от басында отырғандарға қарадым: кейбірі орнынан тұрды, кейбірі жай қозғалақтаған болды.

– Бұлар неғылған адамдар? – деп сұрадым мен.

От қасынан беті шұбарлау, тәпелтек қызыләскер бері қарай бір аттады.

– Қоршаудан шықтық, жолдас аға лейтенант!

Мен мұндай сөзді сол күні таңертең бірінші рет естідім.

– Қандай қоршау? Қайда?

– Вязьма түбінде, жолдас аға лейтенант... Енді олар осында қарай өңмеңдеп келеді.

– Кім?

– Кім екені түсінікті ғой... немістер...

– Сендер оларды көрдіңдер ме?

– Қайдан көресің оларды? Минаны бұршақша жаудырады... Немесе тас жолда танкімен жүйткітіп, айналаны оқтың астына алады.

– Танкілерін байқадыңдар ма?

– Танкіге, жолдас аға лейтенант, кинода ғана жасқанбай қарай алатын шығарсың... Ал мұнда қарауға мұрша бар ма! Ол гүрсілдетіп, жан-жаққа оқ жаудырған сәтте көзің қарауытып, естен танасың.

– Винтовкаң қайда?

– Өзімде, бүп-бүтін... Кешіріңіз, жолдас аға лейтенант, тазаланбаған...

– Енді қайда барасыңдар?

– Мәскеуге, жаңа құрылымға қосыламыз... Біз суыт жүріп, көпшілігін басып оздық. Жолдас аға лейтенант, мен бұларды алып шығу үшін бастап келемін... Москвада шайқасамыз дейді. Қазір кетеміз... Бұл жерде көп бөгелуімізге болмайды, көп ұзамай-ақ жау осында жетеді... Жолдас аға лейтенант, сіздердің қазаннан дәм татуға рұқсат етесіз бе?

Тәштек бойлы, секпіл бет солдаттың қашып келе жатқандарын жайбарақат мойындай салуы қатты тіксінтті. Жұрт оның сөзіне құлақ түре қалыпты.

Менің оның «жасағына» қайтадан көз жүгірттім. Бәрі де көптен қырынбаған, жуынбаған, сол себепті, түрлері түгелдей кір-қожалақ. Етіктері мен аяқ орауыштарындағы баттасқан лай от қасында кебе бастаған. Ешқайсының да шинелдерінде айырма белгісі жоқ.

– Бәрің де қатардағы жауынгерлерсіңдер ме? – деп сұрадым мен.

Сәл қолайсыздық туындағандай. Бұдан соң біреуі орнынан көтерілген. Бұл – мұңды көздері алақтаған жиырма екілердегі жігіт еді.– Мен лейтенантпын, взвод командирімін, – деді ол.

Мүмкін осы сәтте менің сырт кескінім өзгере қойған жоқ шығар, бірақ іштей, әлдебір соққы тигендей, сұмдық тітіркендім: взвод командирі, лейтенант, Қызыл Армия офицері қызыләскерлермен бірге әлдебір сақа солдатқа ілесіп майданнан қалай қашып келеді?

Дәл осы кезде аспаз «қоршаулылардың» алдына буы бұрқыраған бір кастрюль кеспе көже әкеліп қойды.

– Ішіңдер, – деді ол. – Енді өлмейсіңдер, өз адамдарыңа қосылдыңдар ғой... Ауқаттаныңдар!

Мен ақырып жібердім:

– Тұрыңдар! Лейтенант Пономарев! Қашқындарды тұтқында! Қаруларын сыпырып ал!

– Винтовкамды бермеймін, – деді шұбар бет солдат.

– Тоқтат сөзді! Лейтенант Пономарев, бұйрықты орындаңыз.

Сөзімді аяқтамастан Пономаревтің қасын керіп, таңданған кейіппен менен бөлек, әлдеқайда көз тігіп тұрғанын аңдадым.

Бұрыла қарадым. Батальон асханасына қарай шинель киген бірі қарулы, бірі қарусыз оншақты адам сүйретіле басып, ілбіп келеді. Кейбіреулерінің жағасы көтерулі, қолдары – қалтасында. Мұндай дағды бізге жат. Тіпті алыстан-ақ түсінікті болды: бұлар – менің батальонымның адамдары емес.

Олар тақалды.

– Неғылған адамсыңдар? – деп сұрадым мен.

Естіген жауабым:

– Қоршаудан шықтық, жолдас аға лейтенант.

6

Бұл күні, әдеттегідей, өзіміздің батальонның қорғаныс шебін бастан-аяқ аралап жүрдім.

Күн ызғарлы, желкем. Ұшқындаған қиыршық қар шөп түбіне кесек мұз болып жабысып, жыртылған жердің қатқақ табанына ұсақ қырау болып үйірледі.

Түс мезгілі еді. Сарбаздар тасада, жартылай қазылған окоптар мен үйілген топырақ сыртында тамақтанып отыр.

Шошайған күрек саптары арқылы белгіленген жиекті жағалап келе жатып:

– Жоқ, жігіттер, жау сендер күткен жақтан соқпайды... Ол күткен жерден килігуді ұната қоймайды, – деген сөз құлағыма жетеді.

Тықырлаған қасық дыбысы естілді. Үйілген аласа топырақ сыртындағы ойда түстенушілер.

– Ал ол нені ұнатады?

Сөз саптауына қарап, сұрақ қоюшының қазақ екенін аңдаймын.

– Айналып өтеді, сонымен тәмәм... Соңынан оның нені ұнататынын біле жатасың.

Тағы да қазақтың даусы:

– Ал одан кейін не істейді?

Бұл кімнің окопы болды екен? Мына қазақ кім? Есіме түсті: Боранбаев. Иә, оның пулемет расчеты осында. Әлде Қалимолдин бе...

Екеуі де бір пулеметте. Сайтан алғыр, бұл жерде де әлгі келімсектерді тамақтандырып жатыр!

– Онда бекем бол, – деді жаңадан біреу. – Әйтпесе өлгенің...

– Орманға тығыламыз. Жау ну тоғайға кіруден сескенеді!

Тағы да ақырын ғана қасық тықырлады. Қоршаудан шыққандар менің сарбаздарыммен бірге тамақтануға кіріскен. Және бір бейтаныс дауыс естілді:

– Менің жолқапшығым да сонда, котолегім де сонда... Қазір, дәл осындағыдай, ауқаттанып отырғанбыз. Кенет...

«...кенет қаша жөнелдіңдер, сұмырайлар!» – деп айқай салғым келді де, әлдебір оймен тежелдім.

Анадай жердегі ықтиятты қаланған шым тасасынан көкшіл темірі жылтырап пулемет оқпаны көрінді. Және онда пулеметші кезекшілікте отыр. Пулемет магазиніне оқтаулы лента кигізілген.

– Жақсы ата ма? – деп сұрадым мен.

– Басып қалсаңыз болды, жолдас комбат.

Мен тізе бүгіп, оқпанды айнадай жарқыраған өзенге қарай бұрып, шүріппені бастым.

Пулемет сақылдап, оқ бұрқыратты. Осы орында жер қазып, бекініс жасағанымызбен, әзірше оқ ата қойған жоқ едік; бұл біздің шебімізді дүбірлеткен алғашқы атыс болды.

Біреу шұңқырдан ытқып шықты.

– Дабыл! – деп айғай салдым мен. – Қаруларыңды алыңдар!

Сол бойда сөзімнің жаңғырығындай ащы дауыс естілді:

– Немістер!

Үн адамның айқайындай емес, немістер шынымен келіп қалғандай, соншама үреймен, біртүрлі құмығып шықты.

Келесі сәтте әлдекім безе жөнелді. Қалғандары топырлап соған ілесті. Істің бұлай жалғасқанын аңдап та үлгере алмай қалдым. Мұның бәрі лездің арасында болған жағдай.

Орман алыс емес-тін, жүз елу-екі жүздей-ақ қадам жерде. Солай қарай зытты...

Мен үйілген топырақтың үстіне шығып, қашқандарға аңтарыла қарап тұрмын.

Тура бүйірден біреудің жан дауысы шыққан:

– Тоқта!

Одан соң боқтап жіберді.

Айқай салған – қайдан сап ете түскені белгісіз пулеметші Блоха еді.

Ол мені көрген бойда мен жаққа, пулеметке қарай құстай ұшты.

Ет-жүрегім елжіреп, қатты толқып кеттім. Сол сәт маған қарай жүгіріп келе жатқан пулеметші Блоханы жақсы көргендей өмірімде бірде-бір әйелдің өзін сүймеген шығармын.

Бір кезде Қалимолдинның тоқтағаны байқалды – тең қалаушы болып жұмыс істеген, станокті пулеметті қақпақтай жауырынына оп-оңай тастай салатын еңгезердей қазақ. Ол үнсіз кешірім сұрағандай басын төмен түсіріп, екі қолын кеудесіне қусырды. Сөйтті де Блохаға еріп, маған қарай жылжыды.

Одан соң қайырылған – көзілдірікті Мурин, соғысқа дейін консерватория аспиранты, музыка тарихы жөнінде мақалалар жазған адам. Бірақ оны біреу қол созым жердегі орман жақты нұсқап, нұқып қалды. Ол тағы да ор қояндай ытқып, жүгіре жөнелген. Сөйтіп және бұрылды. Содан тоқтады. Қара терге түсіп, қылқиған мойнын біресе маған, біресе орманға бұрып, алақтап тұр.

Бұдан соң саусақтарымен көзәйнегін тез-тез сүртіп, артқа, маған қарай жүгірді.

Бұлардың бәрі бір бөлімше, бір пулемет расчеты еді. Енді тек бөлімше командирі, сержант Боранбаевтың өзі жоқ.

Жерлесім Боранбаевтың пулеметті шашып тастап қолма-қол қайта жинайтын епсектігіне, кәнігі механиктей, бұзылған тетікті тез табатынына қарап, ылғи риза болатынмын. Кейде Боранбаевты кездестіргенде: «Міне, біз қазақтар да орыстар сияқты механиктер халқына айнала бастадық» деп ойлайтынмын.

Ал енді ол маған қарайтын беті қалмай, көзіме түспестен зытып отырған секілді.

Мен қайтып оралушыларға үнсіз, тесіле қараймын. Әрине, өз сарбаздарымның адал жігіттер екенін білетінмін. Қазір оларды ұят қысып барады. Бұларды келесі жолы осынша жан азабынан қалай арашалап қаламын, сұмдық сорақылықтан қалай құтқарамын? Осылардың алдағы уақытта тағы да қаша жөнелмейтініне, тағы да мұндай күйге қалайша тап болғанына түсіне алмай тұратынына сенім бар ма? Не істеймін бұларды?

Азғырамын ба? Әңгімелесемін бе? Айқайлап ұрсамын ба? Қамауға аламын ба?

Айтсаңызшы – қайткенім жөн?

Соттаңдар мені!

1

Өз блиндажымда басымды қос қолдап сүйеп, еденге тесілген күйі былай отырдым да (Бауыржан Момышұлы өзінің қала отырғанын көрсетті), ойға баттым.

– Рұқсат па екен, жолдас комбат...

Мен төмен қараған бойда бас изедім.

Пулемет ротасының саяси жетекшісі Жалмұхамбет Бозжанов келіп кірді.

– Ақсақал, – деді ол ақырын ғана қазақшалап.

Кейде ол мені осылай атайтын еді.

Мен Бозжановқа қарадым. Оның дөңгелек жайдары жүзі абыржыңқы екен.

– Ақсақал, ротада төтенше жағдай болды: сержант Боранбаев өз қолын өзі атып жаралапты.

– Боранбаев дейсің бе?

– Иә...

Біреу жүрегімді қысып жібергендей болды. Кеудем, мойным, іші-бауырым түгел ауырып кетті. Боранбаев та мендей қазақ, – қолы шебер қазақ, пулемет расчетінің командирі, мен бүгін таба алмаған адамның дәл өзі.

– Оны қайттің? Атып тастадың ба?

– Жоқ... Жарасын таңдым да...

– Одан соң не істедің?

– Тұтқындап, сізге алып келдім.

– Қайда өзі? Мұнда алып кел оны!

Міне... Демек, менің батальонымнан өз-өзін бірінші атқан адам, алғашқы опасыз табылды. Және кім? Ех, Боранбаев!...

Табалдырықтан ақырын аттап, ол кірді. Ә дегенде өзін танымай да қалдым. Сұп-сұр, маска секілді жіпсілең жүзі қан-сөлсіз. Есі ауысқан адамдардың түрі осындай болады. Таңулы сол жақ қолын асып алыпты; дәкеден қызарған қан шығып тұр. Оң қолын жұлқа көтеріп қалды да, менің сұсымды аңдаған Боранбаев оны шекесіне апаруға батпады. Қорқақтап, қолын қайтадан сұлқ түсірді.

– Сөйле! – деп бұйырдым мен.

– Бұл енді, жолдас комбат, қалай болғанын өзім де білмей қалдым... Байқамай... Білмеймін не болғанын.

Ол осы сөзді міңгірлеп қайталаудан танбады.

– Айт.

Мен оған жекіп ұрыспадым, дегенмен ол осындай мінезді күткен де шығар. Кейде ұрысудың түкке қажеті болмай қалатын сәттер де кездеседі. Боранбаев «орманға қарай жүгіріп бара жатқанда сүрініп кетіп құлап қалдым, сөйтіп винтовка өзі атылып кетті» дейді.

– Өтірік! – деді мен. – Сіз қорқақсыз! Опасызсыз! Бізде мұндайларға рақым жоқ!

Сағатыма қарасам: үш болып қалыпты.

– Лейтенант Рахимов!

Рахимов батальон штабының бастығы еді. Ол орнынан тұрды.

– Лейтенант Рахимов! Мұнда қызыләскер Блоханы шақырыңызшы. Тез келсін.

– Құп болады, жолдас комбат.

– Бір сағат он бес минуттен кейін, он алты ноль-нольде батальонды орман шетіндегі алаңқайға сапқа тұрғызыңыз... Болды. Бара беріңіз! – деп бұйырдым Рахимовқа.

– Сіз маған не істемекшісіз? – Сіз маған не істемекшісіз? – деп Боранбаев бір сұмдықты сезгендей, безектеп кетті.

– Саптың алдында атып тастаймын!

Боранбаев тізерлеп, сылқ ете қалды. Оның сау қолы да, арам қанға малынған ораулы қолы да маған қарай созылды.

– Жолдас комбат, мен шынымды айтайын!.. Жолдас комбат, мұны мен өзім... әдейі істедім.

– Тұр! – дедім мен. – Жер жәндігі құртқа ұқсамай, тым құрымаса адам сияқты өлсеңші.

– Кешіріңіз!

– Тұр!

Ол орнынан тұрды.

– Ех, Боранбаев, Боранбаев! – деді Бозжанов жұмсақ үнмен. – Айтшы, мынауың не сұмдық?

Бір мезет осыны мен өзім айттым ба деп қалдым; өз бұйрығыма қарсы «Үндеме!» деген сөз өз аузымнан шығып кеткендей көрінді.

– Байқамай қалдым... – деп міңгірледі Боранбаев. – Бір сәт те ойламаппын!.. Қалай болғанын өзім де білмеймін.

Ол тал қармағандай, тағы да осы бір уәжге жармасты да қалды.

– Өтірік сөйлеме, Боранбаев! – деді Бозжанов. – Комбатқа шыныңды айт.

– Шын айтам, шын айтам... Сосын қанды көргенде есімді жидым: неге істедім мұны деп. Сайтан түртті... Атпаңызшы мені! Кешіріңізші, жолдас комбат!

Мүмкін, ол осы сәтте, расында да, шынын айтқан шығар. Иә, дәл осылай болуы ғажап емес: ақылынан алжасып, үрейдің әсерінен бір мезет не істеп, не қойғанын білмей қалуы әбден ықтимал.

Әйткенмен, майдан даласынан осылай қашып, соңынан істің қалайша мұншалықты ушыққанын мүлде түсінбестен, Отан алдында қылмыскерге айналып жатпай ма.

Мен Бозжановқа:

– Мұның орнына бөлімше командирі Блоха болады. Және осы бөлімше, өзі бірге тұрып, солардан қашқан адамдар мұны саптың алдында атады, – дедім.

Бозжанов маған қарай еңкейе түсіп, құлағыма сыбырлады:

– Ақсақал, біздің оған қақымыз бар ма?

– Бар! – деп жауап бердім мен. – Одан соң кез келген адамның алдында жауап беруге әзірмін, әйтеуір, бір сағаттан кейін әлгі айтқанымды орындаймын. Ал сіз мәлімдеме даярлаңыз.

Ентігіп, блиндажға қызыләскер Блоха кірді. Мұрнын тартқыштап, көрінер-көрінбес сарғыш қабағын қимылдатқан ол келіп жеткенін де дұрыс баяндап жарытпады.

– Сені не үшін шақыртқанымды білесің бе? – дедім оған.

– Жоқ, жолдас комбат.

– Мынаған қарашы... Танисың ба?

Мен Боранбаевты нұсқадым.

– Өй, сен де!..– деді Блоха. Үнінен жиіркену мен аяушылықтың белгісі қатар байқалатындай. – Өзіңнің сұрың да біртүрлі сұмпайыланып кетіпті ғой!

– Мұны сендер атасыңдар! – дедім мен, – сендердің бөлімшелерің...

Блоханың өңі қуарып кетті. Көкірегі қарс айрыла күрсініп:

– Орындаймыз, жолдас комбат, – деді.

– Сені бөлімше командирі етіп тағайындаймын.

Мен Боранбаевтың қасына келіп, оның айырым белгілері мен қызыләскерлік жұлдызын жұлып алдым.

Ол түсі сұрланып, сазарған күйі, екі қолы салбырап тұрып қалды.

2

Белгіленген уақытта, сағат тура төртте «П» әрпі тәртібімен сап түзеген батальон алдына шықтым. Ортада, елден ашық тұста, сапқа бетпе-бет шинельшең, белдіксіз Боранбаев тұр.

– Батальон, тік тұр! – деп бұйырды Рахимов.

Тыныштықты қақ жарып, әрдайым командир құлағы қақшып алатын асқақ үн саңқ етіп барып үзілді: винтовкалар да бір мезгілде қозғалақтап барып, қайта тыншыды.

Тұнжыраңқы көңілде бір мезет қуаныш оты жылт етті. Жоқ, бұл шинель киген тобыр емес, сарбаздар, күш, батальон.

– Сіздің бұйрығыңыз бойынша батальон сап түзеді! – деп нақпа-нақ рапорт берді Рахимов.

Осынау сәтте, сап алдында белдіксіз және жұлдызсыз, масқара жағдаймен қолы таңулы адам тұрған мына орыс даласында әрбір сөз, тіпті әдеттегі рапорт формуласы – жан тебірентеді.

– Бөлімше командирі Блоха! Бөлімшені алып мұнда кел! – деп бұйырдым мен.

Бұлар алаң бойымен үн-түнсіз жүріп келеді – алдыда орта бойлы Блоха мен қапсағай денелі Қалимолдин, бұлардан соң Мурин мен кеше пулемет түбінде кезекшілік атқарған Добряков, – өздеріне қадалып қарап тұрған жүздеген адамның алдында еріксізден сымдай тартымды көрінуге тырысып, бүйірден соққан ызғырық желге де қарамасатан, пішіндері байсалды, бірінің соңынан бірі, аяқтарын нық басады.

Алайда бұлардың қобалжулы екені анық.

Блоха: «Бөлімше, тоқта!» деп команда берді. Винтовкалар бір қимылмен иықтан аяққа түсірілді; ол әрекетті баяндауды ұмытып, маған қарады.

Қолымды шекеме апарып, оған қарай өзім қадам бастым. Ол да менің қимылымды қайталағанымен, жарғы талабы бойынша өзінің бөлімшені алып келгені туралы кібіртіктеп, жатық баяндап бере алмады.

Сіз: дәл осындай аласапыран сәтте мұның бәрінің не қажеті бар деп сұрайтын шығарсыз. Иә, дәл сол кезде мен әрбір елеусіз әрекет арқылы өзіміздің армия екенімізді, әскери бөлім екенімізді аңғартуға тырыстым.

Бір қатарға тізілген бөлімше команда бойынша сапқа қарай бұрылды.

Мен:

– Жолдастар, жауынгерлер мен командирлер! Сіздердің қарсы алдыларыңызда тұрған адамдар – «Дабыл!» деп дауыстап, «Қаруларыңды алыңдар!» деп әмір бергенімде, қорқып қаша жөнелгендер. Бұлар бір минуттен кейін естерін жиып қайтып оралды. Бірақ біреуі – осылардың командирлері келмей қалды. Ол майданнан сытылып кету үшін өз қолын өзі атып жаралаған. Бұл қарабет, Отанын сатқан опасыз қазір менің бұйрығым бойынша атылады. Өзі міне тұр!

Боранбаевқа бұрылып, оны саусағыммен нұсқап көрсеттім. Ол кешірер ме екен деп үмітпен, маған жалтақ-жалтақ қарайды.

Мен сөзімді жалғастырдым:

– Бұл өзі өмірді сүйеді, ауа мен жер, аспан аясында рахаттанып жүргісі келеді. Сөйтіп: өлсеңдер сендер өліңдер, ал мен ғұмырды жалғастыруға тиіспін деп шешіпті. Ал өзге біреудің есебінен тек малғұндар ғана күн кешпей ме.

Жұрт менің сөзімді селт етпей тыңдады.

Менің алдымда тұрған жүздеген адам: бәрі бірдей тірі қалмайтынын, сұм ажал кейбіреуін қатардан жұлып әкететінін, әйткенмен, бәрі сонау сәтте әлдебір қасиетті шектен аттап кеткенін жіті түйсінді, ал мен жан-жүректі сыздатқан сол сезімді сөзбен жеткізген едім.

– Иә, соғыс өлім-жітімсіз болмайды. Дегенмен ерлікпен қаза тапқандарды елі ұмытпақ емес. Ұлдары мен қыздары: «Біздің әкеміз Отан соғысының батыры болған!» деп мақтанатын болады. Мұны немерелері мен шөберелері де айтады. Бірақ біз бәріміз бірдей ажал құшамыз ба? Жоқ. Жауынгер шайқасқа өлу үшін емес, жаудың көзін жою үшін кіреді. Ал майданда өзінің әскери борышын абыроймен өтеп, үйіне оралғандарды да Отан соғысының батыры деп бағалайды. Батыр деген сөз қандай асқақ, қандай жағымды естіледі! Біз, адал жауынгерлер, даңққа бөленеміз, ал сен (мен тағы да Боранбаевқа бұрылдым)... сен мына жерде ар-ұяттан жұрдай болып, өлексе болып жатасың. Балаларың сенен бас тартады.

– Кешіріңізші... – деп күбірледі Боранбаев қазақшалап.

– Немене, балаларың есіңе түсті ме? Олар енді сатқынның ұрпағына айналды. Олар сені әкем деуден арланып, кімнің баласы екенін жасыра бастайды. Ал әйелің саптың алдында атылған қорқақтың, опасыз сүмелектің жесірі болады. Ол сенімен некелесуге бел буған сонау сұмдық сәтін түршігіп есіне алады. Біз сенің еліңе хат жазамыз. Ондағы жұрт біздің сені өз қолымызбен жоқ қылғанымызды білсін.

– Кешіріңіз... Мені ұрысқа жіберіңізші...

Боранбаев мұны міңгірлеп, дұрыс айта алмады, бірақ оның сөзі бүкіл жұрттың құлағына жеткендей еді.

– Жоқ! – дедім мен. – Біз бәріміз майданға аттанамыз! Бүкіл батальон шайқасқа кіреді! Мен саптан шақырып алған мына сарбаздарды көріп тұрсың ба? Танисың ба бұларды? Бұл – сен басқарған бөлімше. Бұлар сенімен бірге қаша жөнелді, әйткенмен оралды. Сен адал солдат ретінде осылармен бірге тұрдың, бір котелектен ас іштің, бір шинельді жамылып қатар ұйықтадың. Бұлар ұрысқа барады. Блоха мен Қалимолдин де, Добряков пен Мурин де – бәрі де соғысқа қатысады, оқ пен отқа қарсы жүреді. Бірақ ең алдымен бұлар сені – ұрыстан қашқан езді атады!

Сөйттім де:

– Бөлімше, кері айнал! – деп команда бердім.

Мезетте түстері бұзылып кеткен жауынгерлер кілт бұрылды. Мен өзімнің де бетімнің мұздап кеткенін сезіндім.

– Қызыләскер Блоха! Опасыздың шинелін шеш!

Блоха тұнжырап Боранбаевқа тақалды. Көріп тұрмын: Боранбаев сау қолын көтеріп шинелінің ілгектерін өзі ағыта бастады. Бұл мені қайран қалдырды. Жоқ, бір қарағанда, өзгелерден өмірге құштар көрінген мұның тірлік кешуге де жігері жетпейді екен – ол жеткен ажалды еріксіз қабылдады.

Шинель шешілді. Блоха оны былай қарай лақтырып тастап, бөлімшесіне келді.

– Сатқын, кері айнал!

Маған ақтық мәрте сонша жалынышты жүзбен қараған Боранбаев желке жағымен бұрылып тұрды.

Мен команда бердім:

– Су жүрек қорқаққа, Отанын сатқан опасызға, антты бұзған сатқынға... бөлімше...

Винтовкалар алға серпіліп, алға кезеле қалды. Бірақ қарудың бірі қалтылдап кетті. Мурин кезерген ерні аппақ болып, дір-дір етеді.

Кенет менің де Боранбаевқа қатты жаным ашыды.

3

Муриннің қалшылдаған қолындағы винтовка да маған: «Аяй көр байғұсты, райыңнан қайт» деп тұрғандай көрінген.

Және менің қазір «Оқ ат!» деген сөздің аузымнан шығуын үрейлене күткенмен, әзірше соғыс алапатын бастан өткермеген, қорқаққа деген мейірімсіздігі өрши қоймаған жұрт та: «Ондай қатыгездікке барма, кешір!» деп өтінетіндей.

Әлгі мезетте осынау үнсіз жалыныштың менің құлағыма жетуін тілегендей, кенет жел де тынып, айнала жым-жырт бола қалды.

Еңсесі топ арасынан оқшау биік тұрған Қалимолдинның кең жауырынын көрдім. Туған жерден шалғайда өз отандасына мылтық кезеніп, әмірді орындауға даяр тұрған бұл қазақ бұдан бірнеше сағат бұрын ғана оның ең жақын адамы еді. Оның, Қалимолдинның жотасынан да маған: «Бізді қинама! Кешірім ет!» деген өтінішті аңдайтындаймын. Мен Боранбаевтың барлық жақсылығын көз алдымнан өткіздім, оның құдды қару шеберіндей, пулеметті шашып тастап, лезде рет-ретімен қайта жинайтын епсектігіне оңашада іштей: «Міне, біз қазақтар да механиктер халқына айнала бастадық!» деп сүйсінетінім есіме түсті.

...Мен де хайуан емес, адаммын. Содан айқай салдым:

– Тоқтатыңдар!

Кезелген винтовкалар ауыр батпан ауыр жүктей, сылқ ете түскен сияқтанды. Жүректі қысқан салмақ та жеңілдеп сала берді.

– Боранбаев! – деп дауыстадым мен.

Ол жалт бұрылып, сенер-сенбесін білмей аңтарылған, бірақ өмірге деген құштарлық оты тұтанып үлгерген, сұраулы көзбен қарады.

– Шинеліңді ки!

– Мен бе?

– Киін... Бөлімшеңе барып, сапқа тұр!

Ол сасқалақтап, күлімсіреген күйде қос қолдап шинелін алып, жол-жөнекей киініп, жеңін де таба алмай, бөлімшеге қарай жүгіре жөнелді.

Мурин, винтовкасы қалтылдаған ақкөңіл, көзілдірікті Мурин төмен түскен қолының басымен байқатпай белгі беріп, оны: «Менің қасыма келіп тұр!» деп шақырды; одан соң жолдастық пейілмен бүйірінен ақырын нұқып қалды. Боранбаев қайтадан жауынгер, жолдас санатына қосылды.

Мен оның жанына келіп, иығынан қағып қалдым:

– Енді қорықпай соғысасың ғой?!

Ол басын шұлғып, күліп жіберді.

Төңіректегілер де жаппай жымың қағысып кетті. Бәрінің де көңілі жадырады...

Сіз де жеңілейіп қалдыңыз ба? Мына хикаятты оқушылар да, тегінде, «Тоқтатыңдар!» деген әмірге жеткенде жеңіл күрсініп, еркін дем алар.

Ал, шындығында, жағдай басқаша жалғасып еді. Әлгі ойды тек қиялдан көрдім: ол арман секілді жалт еткен бір елес-тін.

Іс өзгеше жалғасты.

...Муриннің қолындағы қарудың қалтылдап тұрғанын көріп:

– Мурин, зәрең қалмай бара ма?! – деп зекідім.

Ол селт етіп, бойын тіктеді де, мылтығының дүмін қыса ұстады; қолы қатайды. Мен команданы қайталадым:

– Су жүрек қорқаққа, Отанын сатқан опасызға, антты бұзған сатқынға... бөлімше... оқ ат!

Сөйтіп, қорқақ жазасын алды.

Соттаңдар мені!

Ертеректе менің көшпенді әкемді жапан далада қарақұрт шағып алыпты.

Әкем елден жырақта, қасындағы көлігінен өзге ешкім жоқ, жалғыз келе жатса керек. Қарақұрттың уы кісі өлтіреді. Әкем дереу бәкісін алып, өз денесіндегі әлгі құрт шаққан жерден – бір кесек етті ойып алып тастаған көрінеді.

Мына жерде мен де сөйттім – өз денемнен бір кесек етті кесіп тастадым.

Мен – адаммын. Сол сәт жан-жүрегімдегі бүкіл кісілік қасиет: «Өйтпе, ая оны, кешірім жаса!» деп ышқынып тұрды. Әйткенмен, мен кешпедім.

Мен командирмін, әкемін. Мен өз баламды өлтіргендей болдым, алайда менің алдымда сондай жүздеген ұл тұрды. Мен опасызға ешбір аяушылықтың жоқ екенін, ешқашан болмайтынын да ел алдында қанмен ұқтыруға міндетті едім!

Ниетім – егер қорқақтық көрсетіп, сатқындық жасасаң, қаншалықты кешірімді болуға тырысқанымызбен, опасызға орын жоқ екенін әрбір жауынгердің жүрегіне жеткізу еді.

Осының бәрін дәлме-дәл жазыңыз – солдат шинелін киген немесе киюге әзірленіп жүргендер түгел оқысын. Әркім білсін: сен, бәлкім, жақсы жігіт шығарсың, мүмкін сені бұрын керемет аялап, әлпештеуі де мүмкін, бірақ қандай адам болсаң да, әскери қылмысыңды, қорқақтығыңды, опасыздығыңды өліммен өтейсің.