Сөз басы

Қазақ халқының сауатсыздығынан, қазақ тілінде басылған бірде-бір кітаптың жоқтығынан, оқу орындарының мұғалімдері қазақ балаларын оқытқанда амалсыздан қазақ тілінің орнына татар тілін пайдаланып жүр. Сондықтан көзге көрінер ешқандай пайдасы болмаса да, шәкірттерге, амалсыздан, татар тілінен ешқандай кемшілігі жоқ ана тілін тастап, татар тілін үйренуге тура келеді. Екінші жағынан, татардың кітап тілі, бұл тілді татарлардан шыққан оқымыстылардың өздері де менсінбегендіктен, араб, парсы сөздеріне лық толған. Сондықтан ол сауатсыз қазақтарға түсініксіз. Бұл тілде басылып шыққан кітаптардың бәрі де тек дін туралы жазылған кітаптар, сондықтан олар, осы жағынан алып қарағанда да, дүнияуи мақсаттарды көздейтін орыс-қазақ мектептерінде пайдалану үшін, мысалы, орыс тіліне аудартып, жаттықтыру үшін қолайсыз.

Осылармен қабат, бір ескертетін нәрсе – қазақ халқы азбаған халық оның талабы біреу салып берген тар шеңбердің қыспағына сия алмайды. Оның ой-пікірі еркін. Оның келешегі үшін оған тек сана-сезім жағынан жалпы білім мен пайдалы өнерді үйрену керек болып отыр. Ал осы айтылған мақсаттарға жету жолында, мен білсем, осы күнге дейін ешқандай жетекші құрал болған жоқ Жалпы бастауыш оқу құралдары, хрестоматиялар сияқты кітаптар шын білім беретін, пайдалы мәліметтер беретін ғылыми, күрделі оқу құралдарына жол салып беретіндігін, ал мұндай, жалпы білім беретін кітаптардың Азия халықтарының ешбірінде жоқ екенін еске алып, біз мұндай жетекші оқу құралдарын жақын жердегі орыс тілінен іздеуге мәжбүр болдық. Сондықтан бұл шығарғалы отырған кітабымыз көздеген мақсатына сәйкес болып, орыстың ғылыми және жалпы пайдалы кітаптарына тікелей жол салып беру үшін және сол орыс кітаптарына мағынасы жағынан да қайшы келмеуін көздеп, біз осы кітабымызды орыс әрпімен бастырғанды қолайлы деп таптық.

Жоғарыда айтылған қайшылықтарды оқу ведомствосының көптеген білімді қайраткерлері бұрын да көрсетіп келген болатын. Сондықтан мен сол білімді адамдардың ақылын алып, екінші жағынан, өзім де осылай етуді қажет деп тауып, осы хрестоматияны құрастыруға кірістім. Бұл кітапты құрастырғанда мен, біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш рет шыққалы отырған жалғыз кітаптың орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу кітабы бола алу жағын, сонымен қабат, жалпы халықтың оқуына жарайтын кітап бола алу жағын көздедім. Екіншіден, бұл кітапта келтірілген әңгімелердің қазақтар үшін ұнамды болу жағын көздедім. Сондықтан бұл кітапқа енгізетін әңгімелерді тергенде көп қиыншылықтарға кездестім, әрбір мақаланы әр жағынан ойлап барып қосу керек болды.

Бұл хрестоматияны мен екі кітап етіп шығаруды ойладым. Бұл басылып отырған бірінші кітаптағы мақалалар мынадай төрт тарауға бөлінді.

1) Балалар өмірінен алынған әңгімелер, бұлар түрлі орыс хрестоматияларынан, көбінесе Паульсонның хрестоматиясынан алынды; мысалдар мен халық әдебиеті, балалардың туғандарына жазған хаттары.

2) Әртүрлі жастардағы адамдардың өмірінен алынған әңгімелер.

3) Ең жақсы қазақ ақындарының өлең-жырларынан үзінді.

4) Қазақтың мақал-мәтелдері.

Екінші кітапта, қазақтың төл әңгіме, аңыздарынан басқа, табиғат тарихы мен жалпы тарих жөнінен, география, өндіріс техникасы жөнінен және кеңсе ісін жүргізу үлгілері жөнінен мақалалар қоспақшымыз.

Тұңғыш рет шыққалы отырған еңбек болғандықтан, бұл хрестоматияның кейбір кемшіліктері де болуы мүмкін. Бірақ сонда да болса, бұл кітап ізсіз қалмас, тұңғыш оқу кітабы ретінде, көздеген мақсатына жетер деген үмітпен өзімді жұбатып отырмын. Оның бер жағында, осы күні халқымыз өз тіліндегі ғылыми оқу құралдарына аса сусап отырғанына, надан жатқан, бірақ әлі азғындық жолға түспеген, пайдалы нәрсенің бәріне жаны құмар халқымызға шамасынан келгенінше қызмет ету біздің әрқайсымыздың да борышымыз екеніне, бәлкім, басқа да, менен білімдірек елдестеріміздің де санасы жетіп қалар.

Ибрагим Алтынсарин,

Торғай қаласы, 1879 жыл.

Өлеңдері

Кел, балалар, оқылық

Бір Құдайға сиынып,

Кел, балалар, оқылық!

Оқығанды көңілге,

Ықыласпен тоқылық!

Істің болар қайыры,

Бастасаңыз Аллалап.

Оқымаған жүреді

Қараңғыны қармалап.

Кел, балалар, оқылық,

Оқығанды көңілге

Ықыласпен тоқылық!

Оқысаңыз, балалар,

Шамнан шырақ жағылар.

Тілегенің алдыңнан,

Іздемей-ақ табылар.

Кел, балалар, оқылық,

Оқығанды көңілге

Ықыласпен тоқылық!

Мал-дәулеттің байлығы,

Бір жұтасаң жоқ болар.

Оқымыстының байлығы,

Күннен күнге көп болар,

Еш жұтамақ жоқ болар.

Кел, балалар, оқылық,

Оқығанды көңілге

Ықыласпен тоқылық!

Сиса көйлек үстіңде,

Тоқуменен табылған.

Сауысқанның тамағы,

Шоқуменен табылған.

Өнер-білім – бәрі де,

Оқуменен табылған.

Кел, балалар, оқылық,

Оқығанды көңілге

Ықыласпен тоқылық!

Надандықтың белгісі,

Еш ақылға жарымас.

Жайылып жүрген айуандай,

Ақ-қараны танымас.

Аяңшыл ат арымас,

Білім деген қарымас.

Жөн білмеген наданға,

Қыдыр-ата дарымас.

Кел, балалар, оқылық,

Оқығанды көңілге

Ықыласпен тоқылық!

Оқу деген шыны-ды,

Тұрған сайын шыныққан.

Оқу білген адамдар

Май тамызған қылыштан.

Білмегенді білуге,

Есті бала тырысқан,

Есер бала ұрысқан.

Кел, балалар, оқылық,

Оқығанды көңілге

Ықыласпен тоқылық!

Әлпештеген ата-ана,

Қартаятын күн болар;

Қартайғанда жабығып,

Мал таятын күн болар:

Ата-анаң қартайса,

Тіреу болар бұл оқу.

Қартайғанда мал тайса,

Сүйеу болар бұл оқу!

Кел, балалар, оқылық,

Оқығанды көңілге

Ықыласпен тоқылық!

Оқу білген таниды,

Бір жаратқан Құдайды:

Танымаған Құдайды,

Неғылғанда ұнайды.

Шырағым, адам болғай деп,

Ата-анаң жылайды.

Баладан қайыр болмаса,

Баланы неге сұрайды?!

Кел, балалар, оқылық,

Оқығанды көңілге

Ықыласпен тоқылық!

Өнер-білім бар жұрттар

Өнер-білім бар жұрттар,

Тастан сарай салғызды.

Айшылық алыс жерлерден,

Көзіңді ашып-жұмғанша,

Жылдам хабар алғызды.

Мың шақырым жерлерге,

Аты жоқ құр арбаны

Күн жарымда барғызды.

Адамды құстай ұшырды,

Мал істейтін жұмысты,

От пен суға түсірді.

Отынсыз тамақ пісірді,

Сусыздан сусын ішірді.

Теңізде жүзді балықтай,

Дүниені кезді жалықпай.

Білгендерге осылар,

Бәрі-дағы анықтай,

Білмегенге танықтай.

Біз де бекер жатпалық,

Осыларға таныспай.

Ат өнері білінбес,

Бәйгеге түсіп жарыспай.

Желкілдеп шыққан көк шөптей,

Жаңа өспірім достарым

Қатарың кетті-ау алысқа-ай,

Ұмтылыңыз қалыспай!

Біз надан боп өсірдік,

Иектегі сақалды.

«Өнер – жігіт көркі» деп,

Ескермедік мақалды.

Біз болмасақ, сіз барсыз,

Үміт еткен, достарым,

Сіздерге бердім батамды...

Бұл кім?

Бала, бала, бала деп,

Түнде шошып оянған,

Түн ұйқысын төрт бөліп,

Түнде бесік таянған,

Аялы қолда талпынтқан,

Қаймақты сүттей қалқытқан,

Суық болса жөргегін

Қорғасын оқтай балқытқан,

Айналасына ас қойып,

Айдынды көлдей шалқытқан,

Қолын қатты тигізбей,

Кірлі көйлек кигізбей,

Иісін жұпар аңқытқан...

Ананың сүюі

Кім сендерді, балалар, сүйетұғын,

Қуанышыңа қуанып, қайғыңа күйетұғын?

Түн ұйқысын төрт бөліп, кірпік қақпай,

Шешең байғұс дамылсыз жүретұғын.

Кім сендерді, балалар, тербететін,

Еркелетіп, ойнатып, сергітетін,

Жалқау болсаң, балалар, жаман болсаң,

Қамқор анаң көз жасын көлдететін.

Кім сендерді сағынар шетке кетсең,

Ғылым іздеп, тез қайтпай, көпке кетсең,

Ұмытпа, ең кемінде жұлдыз сайын

Хат жазып тұр, төбесі көкке жетсін.

Кім сағынар сендерді келгеніңше,

Құлындарын көзімен көргенінше,

Сендер қайтып келгенде адам болып,

Еш арманы болмас ед өле-өлгенше.

Ей, жігіттер, үлгі алмаңыз

Ей, жігіттер, үлгі алмаңыз,

Азған елдің ішінен:

Алыс-алыс қашыңыздар,

Зияндасты кісіден.

Жақсыны көзден салмаңыздар,

Жақсыдан ғапыл қалмаңыздар.

Өзі болған ерлердің

Аяғынан алмаңыздар:

Әр елге, әр жұртқа алтын сақа табылмас!

Бас ауырса бақсыларды,

Алып келіп бақтырарсың.

Жазықсыз жануарды сойып,

Өкпеменен қақтырарсың.

Жын-бәлекет қашады деп,

Тұмар алып тақтырарсың.

Білмес надан еткен істен,

Ешбір қайыр табылмас.