автордың кітабын онлайн тегін оқу  Сақиналар әміршісі. Сақина бауырластығы. 1-том

Джон Рональд Руэл Толкин

АЛҒЫ СӨЗ

Бұл хикая сақина үшін болған ұлы шайқас тарихынан сыр шертетін шығармаға айналғанға дейін ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жетіп отырған. «Хоббит» хикаясын жазып болғаннан кейін және 1937 жылы жарыққа шығардың алдында-ақ осы аңыз-әпсаналарды қағаз бетіне түсіруді ойлап жүргенмін. Бірақ «Хоббит» хикая­сын жалғастыруға асыққан жоқпын. Себебі одан бұрын Бағзы заманның аңыз-әпсаналары мен мифологиясын жинақтап, ретке келтіріп алғым келді. Ал бұған бірнеше жыл уақытым кетті. Бұл менің жүрек қалауым, өзімнің жан рақатым үшін жазылған кітап десем де болады. Өзгелер менің шығармама қызығып, құшырлана оқыса екен деген ниетім де болған емес. Бұл шығарма, негізінен, тілдерді лингвистикалық тұрғыдан зерттеуге бағытталған. Соның ішінде эльфтер қолданған тілдердің тарихын баяндауды мақсат тұттым.

Оқырмандарымның талап-­тілегіне орай, «болмашы үміт» деген сөз тіркесін «үмітсіз» деген сөзге ауыстырғаннан кейін хоббиттер мен олардың бастарынан өткен шытырман оқиғаларға қатысты ескертулер мен ұсыныстарды ескере отырып, ала шығарманы әрі қарай жалғастыруға бел будым. Бірақ қайтадан Бағзы заманның оқиғаларын баяндаудан ары аса алмадым. Шығарманың басы мен ортасы аяқталмаған күйінде қалды. «Хоббит» хикаясын жаза бастағанда, ең алдымен, аңыз-әпсаналардағы Элрондтың, Гондолиннің, жоғары дәрежелі эльфтер мен орктардың бейнелері көз алдыма келе бастады. Бағзы заманның елесіндей көрінетін Дурин, Мория, Гэндальф, Некромант, сақина және тағысын тағы. Дәл осы кейіпкерлердің құпия-­сырға толы өмірі мені өзіне баурап әкетіп, Әмірші Сақина үшін болған соғыс баяндалатын үшінші дәуір тарихына жол тарттым.

Хоббиттер туралы көбірек білгісі келген оқырмандар талай мәліметке қанық болды. Бірақ ұзақ күтулеріне тура келді. «Сақиналар әміршісі» 1936–1949 жылдар аралығында жазылды. Ол кезде кейінге ысырып қоюға болмайтын міндеттерім болды. Оған қоса, ізденуші әрі ұстаз ретінде күнделікті жұмыстан қолым босамады. 1939 жылы соғыс басталып, шығарманы тағы да ке­йінге шегеруіме тура келді. Сол себепті, жыл соңына дейін бірінші кітапты аяқтап үлгерген жоқпын. Кейінгі бес жылда басымыздан небір қиындықтар мен нәубеттер өтсе де, шығарманы әрі қарай жалғастыруға бел будым. Көбіне түн ауғанда жазатынмын. Бірақ «Мориядағы Балин қорымы» тарауына келгенде ұзақ кідіріп қалдым. Араға бір жыл салып шығармаға қайта кірістім. 1941 жылдың соңына қарай «Лотлориэн мен қасиетті өзен» тарауын аяқтадым.

1942 жылы қазіргі үшінші кітаптың бірінші нұсқасы мен бе­сінші кітаптың бірінші және үшінші тарауларының басын жазып шықтым. Анориэнде шамшырақтар жағылып, Теоденнің Харроу­д­эйлге келген сәтін баяндайтын эпизодта тоқтап қалдым. Бүкіл жоспарым күл-талқан болды. Ол шақта көп ойлануға уақыт болмады.

Соғыс әкелген қайғы-­қасірет пен кедергілерге төтеп беріп, бастаған ісімді аяғына дейін жеткізбесем, мақсатыма қиянат жасайтынымды білдім. Сөйтіп, белімді бекем буып, Фродоның Мордорға сапарын әңгімелеуге кірістім. Ақыр соңында бұл тарау­лар төртінші кітапқа енді. Кітапты жазып біткеннен кейін оны Оңтүстік Африкада Патшалық Әуе күштерінде қызмет ететін ұлым Кристоферге жібердім. Дегенмен хикаяны қазіргі нұсқасына дейін жазу үшін тағы бес жыл уақыт қажет болды. Осы уақыт аралығында үйімді, жазу үстелін, жұмыс орнымды ауыстырдым. Қиын-қыстау шақта әупірімдеп жүріп аяқтаған соң бүкіл хикаяны қайта оқып шығып, келіспейтін тұстарын түзеп шықтым. Оған қоса, мәтінді өзім теріп, өзім басып шығардым. Неге десеңіз, кәсіби әріп терушіге төленетін ақыны қалтам көтермеді.

«Сақиналар әміршісі» жарыққа шыққан сәттен бастап оны оқығандар көп болды. Осы ретте хикаяның мән-мағынасы мен сюжеттерге түрткі болған оқиғаларға қатысты айтылған көптеген пікірлер мен ұсыныстарға жеке көзқарасымды білдіргім келеді. Хикаяшының ұзақ-сонар хикаяны баяндауда өзінің шама-шарқын біле отырып, кейіпкерлердің қарекет-­қимылын шегіне жеткізе сипаттауы, оқырмандарды бірде жылатып, бірде күлдіріп, әр алуан сезімге бөлеуі автордың жеңісі деп білемін. Шығарманы жазу барысында ішкі сезім-­түйсігіме сүйендім. Бірақ өмірде байқағанымыздай, сезімге бой алдыру жазушыға қашанда кері әсерін тигізеді. Шығарманы оқыған кейбір жандар оны қызықсыз, ақылға қонымсыз немесе оқуға лайықсыз деп табуы мүмкін. Мен олардың пікірін теріске шығармаймын. Өйткені мен де олардың талғамындағы шығармаларға немесе олардың өз туындыларына сондай пікірде болуым ғажап емес. Дегенмен менің шығармамды құмарлана оқыған жандар да біраз кемшіліктер барын ескертті. Қалай десек те, бұл ұзын-сонар хикая болғандықтан оқырмандардың бәрінің талап-­тілегін толық қанағаттандыру мүмкін емес еді. Қолыма түскен хаттардан байқағаным, кейбір оқырмандарымның көңілінен шықпаған үзінділер не тараулар енді бірінің жүрегінен орын алып жатты. Қуанышыма орай, кітапты қайта қарап шығу немесе қайта жазу міндетінен босатылдым. Қандай сын айтылса да, үндемей құтылуды жөн көрдім. Ал енді «шығарма тым қысқа» деген ескерту айтылатын болса, бұл — мүлдем бөлек дүние.

Шығарманың негізгі идеясына келсек, оны құпия ұстағым келеді. Аллегориялық не тақырыптық сипатқа ие деуге де келмейді. Бұл шығарма тамыры тереңге жайылған бәйтерек секілді. Оқиға күтпеген жерден басқа арнаға бұрылып, мүлде басқа сипатта өрбиді. Бір анығы, бұл шығарманы «Хоббит» хикаятымен тығыз байланыстырып тұрған нәрсе — сақина.

«Өткеннің көлеңкесі» атты негізгі тарау хикаяның бұрынырақта жазылған бөліктерінің бірі. Соғыс оты тұтанып, қиын-қыс­тау кезеңге тап болмай тұрып жазып, дайындап қойған едім. Соғыс басталмаған жағдайда шығарманы әрі қарай жалғастыратын ойым болған еді. Хикаяның қайнар көзі — сана түкпіріне жасырынған көне дәуір. Сол жайында қалам тербеп, түрлі оқиғаларды баяндаймын. 1939 жылы басталған алапат соғыс шығарманы әрі қарай жалғастыруыма кедергі бола алмады.

Аңызда баяндалған соғыс пен шын өмірде болған соғыстың арасында бірталай айырмашылық барын атап өткім келеді. Егер тарихтағы соғыс аңыздың сипатын өзгертіп, басқаша өрбуіне ықпал етсе, сақина жаудың қолына түсіп, Сауронға қарсы қолданылатын еді. Ал Саурон ажалдан аман қалғанымен, құлға айналатыны бесенеден белгілі. Барад-дур қамалына келсек, қарсы тарап оны еш қиналмай-ақ жай ғана жаулап алатыны белгілі. Сақинаға қол жеткізе алмаған Саруман болса, аласапыран кезеңнің көптеген кедергілеріне ұшырап, сатқындыққа тап болатын. Көп ұзамай Мордор жерінен сақина жайлы мәліметтерге қаныққан ол түбінде Әмірші Сақинаға өзі ие болып, Жерорта патшасын шайқасқа шақыратын еді. Бұл шайқаста қос тарап та хоббиттерге жеккөрінішпен қарап, олардың тіпті құл ретінде өмір сүруіне жол бермейтін.

Аллегориялық не тақырыптық формадағы шығармаларды ұнататын жандардың көзқарасы мен талғамы тұрғысынан хикая түрлі сипатта өрбуі мүмкін. Бірақ мен аллегориялық тәсілмен кейіптеуді жиі қолдануды құптамаймын. Ақыл-ойым толысып, кемелденген сайын қырағылығым арта түсті. Шын немесе ойдан шығарылған оқиға болсын, кез келген дүниені оқырмандардың ойы мен талап-­тілектерін ескере отырып, тарихи сипатта баяндауды жаным қалайды. Көпшілік баламалау мен аллегорияның аражігін ажырата білмейді. Бірі оқырман қиялына еркіндік берсе, екіншісі автордың үстем болуына мүмкіндік береді.

Шығарманы жазу барысында жазушыға өзінің тәжірибесі әсер етпей қоймайды. Бірақ хикаяның түп негізіне арқау болатын тәжірибені қолдану жолдары аса күрделі және бұл процестің мәнін анықтауға деген ұмтылыс көбіне нәтижесіз қалып жатады. Жазушы мен сыншының өмір жолдары ұқсас болған жағдайда екеуіне ортақ оқиғалар мен түсініктер бағыты зор ықпал етеді деген тұжырым да қате пікір. Бәз біреулер шынымен соғыстың ауыр зардабын тартып, қиын-қыстау кезеңді басынан өткеруі мүмкін. Бірақ уақыт өте келе 1914 жылғы соғыстың зұлматын көргендердің 1939 жылғы соғысты бастан өткергендерден аз қиналмағанын көбі ұмытып кетеді. 1918 жылға қарай жақын достарымның барлығы дерлік қаза тапты. Тек біреуі ғана аман қалды.

«Ширді тазарту» тарауын аяқтаған кезде кей адамдар бұл хикаяда Англияның сол кезеңдегі тыныс-­тіршілігі баяндалады деп топшылады. Шындығында, олай емес еді. Бұл тарау әуел бастан хикая сюжетінің негізгі бөлігі болатын. Бірақ оның сюжеті хикая кейіпкері Саруманның іс-әрекетіне қарай өзгеріп, түрленіп отырады және ол ешқандай аллегориялық сипатта емес. Саяси астары да жоқ. Әлбетте, оқиға өмірлік тәжірибеге негізделген, бірақ қос кезеңнің экономикалық жағдайы жағынан бұл жеткіліксіз. Тыңғылықты зерттеуді қажет етеді. Жасым онға толғанда балдәурен балалық шағым өткен жердің ­тоз-тозы шығып, жұпыны күйге түсті. Ол кезде автокөліктер сирек жүретін. Өз басым бір рет те көрген емеспін. Еркек кіндікті түгел қала шетінде теміржол салып жатқан-ды. Жақында газеттен бір кездері күндіз-түні дамылсыз жұмыс істеп, қыстақтың сәнін келтірген тоған бойындағы диірменнің ­тоз-тозы шыққан кейпін көрдім. Ол кезде маған үлкен болып көрінетін осы ғимаратта жұмыс істейтін жас диірменшінің бет-әлпеті маған ұнамайтын. Есесіне, оның әкесі қарт диірменшінің қара сақалы ерекше тартымды көрінетін. Бірақ оның есімі Сэндимэн емес еді.

«Сақиналар әміршісі» жақын арада қайта басылып шығады. Бұл дегеніміз, шығарманы толық қарап шығуға мүмкіндік туады деген сөз. Бірқатар қателер мен мәтіннің үйлеспейтін тұстары түзетілді. Сондай-ақ қырағы оқырмандардың кейбір эпизодтарға қатысты айтқан ескертулерін назарға ала отырып қосымша мәліметтер енгіздім. Барлық ескертулер мен ұсыныстарды назардан тыс қалдырмауға тырыстым. Әлі толық ретке келтіре алмай жатқанымнан кеміс тұстары кездесуі мүмкін, дегенмен оқырмандардың көке­йінде жүрген кей сауалдардың жауабын қосымша материалдар немесе алғашқы басылымда болмаған эпизодтарды жинақтап, лингвистикалық талдауымен бірге тағы бір кітап етіп шығаруға болады. Әзірге бұл басылым оқырманға шығарманың алғысөзін, прологын және адам мен жер аттарының нұсқаулығын ұсынады. Бұл нұсқаулықта барлық сөздер мен сөз тіркестері көрсетілгенімен, сілтемелері жазылмаған. Оларды енгізу үшін материал көлемін азайту қажет. Н. Смит ханым әзірлеген толық нұсқаулық бүкіл мәліметті қамтиды. Оны қосымша кітапқа енгізуді жөн көрдім.

Автор

ПРОЛОГ

1. Хоббиттер туралы

Бұл кітапта негізінен хоббиттердің тұрмыс-­тіршілігі баяндалады. Көзіқарақты оқырманға хоббиттер мен олардың шыққан тегі туралы да мағлұмат беріледі. Бұл халық жөнінде қосымша мәліметті осыдан бұрынырақ «Хоббит» деген атаумен басылып шыққан «Батыс шептің Қызыл кітабының» таңдамалы тарауларынан табуға болады. Кітапты жер-жаһанға танылған тұңғыш хоббит Бильбоның өзі жазған және оны «Барсакелмеске барып қайту» деп атаған. Бильбоның шығысқа сапар шегіп, үйіне қайтып оралғаны баяндалатын бұл кітапта саяхаттан кейін барлық хоббиттер сол дәуірдің айтулы оқиғаларынан қалыс қалмай, белсенді бола бастағандығы жазылады.

Бәлкім, оқырмандардың көбі әу бастан осы бір ерекше халық жайлы көбірек білгісі келетін болар. Басым көпшілігі алдыңғы кітапты алып үлгермеген де шығар. Сондай оқырмандар үшін хоббит тарихында болған елеулі оқиғалар мен олардың тұрмыс-­тіршілігінен бірқатар үзінділер келтіріліп, Бильбоның алғашқы сапары қысқаша баяндалады.

Хоббиттер — өте ежелгі және ешкімге зияны жоқ, саны қазіргіден әлдеқайда көп халық. Олар бейбітшілікті, тыныш өмір сүруді және құнарлы жерді жанындай жақсы көрген. Егін егуге қолайлы жер тапса, сол жерде тұрақтап қалатын болған. Олар ұстаның көрігі, су диірмені мен соқадан анағұрлым күрделі құрал-­саймандарды аса ұнатпаған. Дегенмен араларында кез келген құралдың тілін таба білетін шеберлер де болса керек. Хоббиттер бізді, яғни адамдарды, өз заманында «алыптар» деп атаған екен. Қазірдің өзінде адамдардан бойларын аулақ ұстайтын бұл тіршілік иелерінің бірде-­біреуі көзге түспейді. Олар өте сақ, көздері өткір және семіруге бейім болып келеді. Аса бір шұғыл шаруа болмаса, онша-мұнша асыға бермейді, бірақ керек кезінде ширақ қимылдап, дереу шешім қабылдайды. Қас қағым сәтте ың-шыңсыз көзден ғайып болу — хоббиттердің қанында бар қасиет. Бұл бізге сиқыр болып көрінуі мүмкін. Алайда хоббиттер ешқашан сиқырмен айналысқан емес, ал көзге түспеу өнері оларға қанмен беріліп, жаттығу арқылы ұдайы шыңдалып отырған. Сондай-ақ Жер-­Анамен тығыз байланыстың нәтижесінде ірі денелі, ебедейсіз қалыпқа өзгерген деседі.

Хоббиттер тіпті гномдардан да аласа, бәкене бойлы болған. Есесіне, иықтары қақпақтай, ірі денелі, бойлары біздің өлшеммен екіден төрт футқа дейін жетеді. Қазіргілер тіптен ұсақталып кеткен деседі. «Қызыл кітаптағы» деректерге сүйенсек, ІІ Изенгримнің ұлы Бандобрас Туктың (Ақырған бұқа) бойы төрт фут бес дюйм болған және атқа да міне алған екен. Ал Хоббиттер шежіресінде бойлары одан да ұзын тағы екі атақты кейіпкер болғандығы айтылады. Осы бір қызықты деректі шығармада кеңінен ашуға тырыстым.

Ал енді әңгімеге арқау етіп отырған Шир хоббиттерінің өмір сүру салтына келер болсақ, олар бір-бірімен өте тату-тәтті тұрған деседі. Сауық-сайраннан қолдары босамай, өте көңілді өмір сүрген, ашық түсті киінген екен. Әсіресе сары және жасыл түсті ерекше жақсы көрген, ал аяқ киім дегенді сирек кисе керек. Өйткені аяқтарының түктері бастағы шаш секілді қоңыр әрі бұйра, ал табандарының терісі өте қалың әрі мықты болған. Сондықтан бұл халықта етік тігу ісі онша дамымаған. Есесіне ұзын әрі епті саусақтарымен неше түрлі пайдалы әрі әсем бұйымдар жасаған. Түр-әлпеттеріне келсек, езулері жиылмайтын қызыл шырайлы, ішіп-жеуге құмар, ұсқынсыздау халық, ал адами қасиеттер жағынан аққөңіл, кішіпе­йіл болған деседі. Дастархан басына әңгіме-дүкен құра отырып, қомағайлықтары соншалық, күніне тіпті алты рет те тамақтана береді екен. Сонымен қатар қонақжай және қыдырымпаз бұл халық бір-бірін қонаққа шақырып, сыйлық алмасуға құмар болған деседі.

Хоббиттер адамдардан іргесін аулақ салғанымен, олардың бізбен туыс екені белгілі. Олар бізге эльфтерден, тіпті гномдардан да жақын. Ежелгі замандарда олар өз деңгейлерінде адамдардың тілінде сөйлей білсе керек. Адамдарға ұнамайтын дүниелер хоббиттерге да ұнамаған. Алайда тегі жағынан адамдармен қандай байланысы болғанын тап басып айта алмаймыз. Олардың шығу тегі қазір ұмыт болған ерте кезеңнен бастау алады. Баяғыда санадан өшкен сол бір Ежелгі заман туралы жазбаларды эльфтер ғана сақтап қалған көрінеді. Бірақ бұл жазбаларда, негізінен, эльф­тердің тарихы баяндалады, ал адамдар жайлы деректер некен-­саяқ кездесетін көрінеді. Хоббиттер туралы тіптен сөз етілмейді. Дегенмен хоббиттер адамдардың көзіне түсіп қалғанға дейін сан ғасырлар бойы Жерортада бейбіт өмір сүрсе керек. Олардың бар екенін ешкім білмеген. Ол кезде жер бетінде небір ғаламат мақұлықтар өмір сүрген, сондықтан ергежейлі хоббиттер көптің көзіне түсе бермеген. Бірақ Бильбо мен оның мұрагері Фродоның заманында хоббиттер өздері қаламаса да, ойламаған жерден беделді әрі танымал халыққа айналып, даналар мен ұлылар кеңесін әбігерге салған.

Жерорта жерінде өткен үшінші дәуір баяғыда артта қалды. Одан бері жер беті талай өзгеріске ұшырады. Тек хоббиттер әлі күнге дейін сол кездегі мекендерінде, көне әлемнің солтүстік-­батысында, теңіздің шығыс жағындағы аймақта тұрып жатыр. Бильбоның заманында хоббиттер өздерінің шыққан жерлері туралы мәлімет сақтамаған. Олар шежірені жетік білгенімен, білімге аса қызыққан емес. Десе де, кейбір көне әулеттерден шыққан хоббиттер өздерінің шыққан тегі туралы қолжазбаларды зерттеп, эльфтер мен гномдардан және адамдардан Көне замандар мен алыс елдер туралы мәліметтерді сұрастырып, жинақтап жүрген. Олар өздері жайлы жазба қалдыруды Ширге көшкеннен кейін ғана қолға алды. Хоббиттердің ежелгі аңыз-әпсаналары жер-жаһанды кезген күндерінен бұрынғы кезеңді қамтымайды. Дегенмен бұл аңыздардан және ел аузында қалған сөздерден хоббиттердің басқа да көптеген халықтар секілді батысқа үдере көшкенін білуге болады. Ежелгі жазбаларға көз жүгіртсек, олар бұрын Андуин өзенінің жоғарғы ағысында, құдіретті Кәрі орман мен Мұнарлы тауда мекендеген көрінеді. Кейіннен қауіп-­қатерге толы Эриодар тауын кесіп өтулеріне не себеп болғаны белгісіз. Өздерінің аңыздарына сәйкес, сол кездерде аталған аймақта адамдар көбейіп кеткен және орманға көлеңке түсіп, қап-қараңғы болып кеткен екен. Содан бері оны Кәрі орман деп атап кеткен.

Таулардан асып өтпей тұрып, хоббиттер үш түрлі тайпаға бөлінген: түктіаяқтылар, үлкенқолдылар және орманшылар. Түктіаяқтылар — қараторы, аласа бойлы, көсе, жалаңаяқ жүретін тайпа. Олардың аяқтары мен қолдары басқалардікіндей үлкен емес, саусақтары епті әрі икемді. Көбіне биік тауларды және тау баурайларын мекендейді. Үлкенқолдылар кең иықты, ірі денелі, аяқ-қолдары балғадай болып келеді. Олар жазықтар мен өзен жағалауларын мекендейді. Ал орманшылардың басқалардан айыр­машылығына келсек, ақ шашты, аққұба өңді, бойшаң, сымбатты болып келеді және ­орман-­тоғайларды мекендегенді ұнатады.

Ерте заманда түктіаяқтылардың өмір сүру салты гномдардікіне ұқсас болған. Олар ұзақ жылдар бойы тауларда мекендеген. Содан кейін батысқа қарай жылжып, Эриадордан Уэзертопқа дейінгі аймаққа қоныстанады. Қалғаны қуаң даланы тұрақтап қалады. Бұл — хоббиттердің арасындағы бетке ұстар, танымал әрі саны жағынан ең көп тайпа. Олар бір жерде ұзақ тұрақтаған. Ата-бабаларының жолын жалғастырып, жер астында, шұңқырларда өмір сүріп келген.

Үлкенқолдылар ұзақ уақыт құдіретті Андуин өзенінің жағасын мекендеді, олар адамдардан көп қаша бермейтін. Түктіаяқтылардың көшкенін көріп, олар да Бруинен өзенінің бойымен оңтүстікке бет алады. Басым көпшілігі қайтадан солтүстікке бет алғанға дейін Тарбад пен Дунланд шекараларының арасындағы жерлерге табан тірейді.

Саны жағынан ең аз орманшылар тайпасы солтүстікті мекендеген. Олар өзге хоббиттердей емес, эльфтермен жақсы қарым-­қатынаста болған және қолөнерден гөрі тілге, музыкаға қызыққан. Басқалар жер өңдеумен айналысса, орманшылар аңшылықпен айналысқан. Олар Ривенделлдің солтүстігіндегі тауларды кесіп өтіп, Хоруэл өзенінің жағасына қоныстанған. Эриадорға табан тірегеннен кейін өздерінен бұрын келген басқа тайпалармен етене араласа бастайды. Басқа хоббиттерден әлдеқайда батыл әрі жігерлі болғандықтан, түктіаяқтылар мен үлкенқолдыларға басшылық етіп, әмірін жүргізе білген. Тіпті Бильбоның заманында да Туктар мен Баклэнд әулетінің ортасында орманшылардың ықпалы байқалып тұрған.

Эриадордың батыс беткейіндегі Тұманды және Лун тауларының ортасында хоббиттер эльфтермен де, адамдармен де ұшырас­ты. Теңіз арқылы батысқа табан тіреген дунадан [1] өкілдері, яки ат төбеліндей ғана патша ұрпақтары осында тұрып жатқан-ды. Бірақ олар күн санап азайып, Солтүстік Патшалықтағы жерлері ­азып-тозып, біртіндеп иен далаға айнала бастайды. Соның есебінен жер жеткілікті болды. Хоббиттер осы аймаққа көшіп келіп, орналаса бастады. Алғашқы қоныстардың басым бөлігі әлдеқашан жермен-­жексен болып, Бильбо заманына дейін ұмыт болған еді. Кейбірі кішірейіп, сырын жоғалтса да, сынын жоғалтпаған. Солардың бірі — Ширден қырық миль жерде орналасқан Бри және Четвуд қоныстары.

Хоббиттердің жазуды үйреніп, дунадандардың жазу мәнерін меңгергені осы кезге тұспа-тұс келеді. Дунадандар жазуды эльфтерден үйренген. Олар сол заманда бұған дейін қолданған тілдерін ұмытып, кезінде патшаның иелігінде болған Арнордан Гондорға дейінгі аймақтар мен Бельфаластан Лунға дейінгі теңіз жағалауларында кеңінен тараған вестрон тілінде, яғни ортақ тілде сөйлей бастады. Әйтсе де, ай, күн аттары, лақап аттар мен есімдер сияқты кейбір көне сөздер бастапқы қалпында қалды.

Осы кезеңде хоббиттердің ежелгі аңыз-әпсаналары алғаш рет қағаз бетіне түсіріліп, тарихқа енді. үшінші дәуірде 1601 жылы орманшылар тайпасынан шыққан қос хоббит — ағайынды Марчо мен Бланко хоббиттерді түгел жинап, Бри мекенінен көшіп кетеді. Форност [2] патшасы ІІ Аргелебтен рұқсат алған олар лек-легімен ағылған хоббиттерді ертіп, буырқанған Барэндуин өзенін кешіп өтеді. Солтүстік Патшалық билік құрған жылдары салынған үлкен тас көпірден өтіп, өзен мен дөңдер арасындағы кең алқапқа табан тірейді. Оларға жүктелген басты міндет — Бас көпірдің және өзге де көпірлер мен жолдардың құрылысы мен жөндеу жұмысын қадағалап, патша шабармандарының жұмысын жеделдету және мәртебелі патшаға адал қызмет ету болатын.

Осылайша, ширлік хоббиттердің жыл санау жүйесі [3] хоббиттердің пайда болды. Брендивайн өзенін кесіп өткен жыл (хоббиттер берген атау) хоббит күнтізбесінің бірінші жылы болып бекітіліп, содан кейінгі уақыт осы кезден бастап есептеледі. Батысқа қоныс­танған хоббиттер жаңа жерді ұнатып, осында тұрақтап қалады да, көп ұзамай адамдар мен эльфтердің тарих сахнасынан жойылып кетеді. Патша билік құрған кездері олар оның құзырында болды. Шындығында, хоббиттердің өз көсемдері болған және жер-жаһанда болып жатқан оқиғаларға араласа қоймаған. Тарихи жазбаларда бұл жайында айтылмағанымен, «сиқыршы патша» деген лақап атпен белгілі Ангмар бастаған Форност түбіндегі соңғы шайқаста патшаға көмек ретінде бір топ садақшы жіберген деседі. Бірақ бұл шайқаста Солтүстік Патшалық құлап, күйрей жеңіледі. Сөйтіп, хоббиттер байырғы мекендерін қайтарып алады. Содан кейін биліктен кеткен патшаның орнына өз араларынан көсем сайлайды. Өз тілдерінде «тан» деп атаған. Хоббиттер мыңдаған жылдар бойы ешкіммен қақтығыспай бейбіт өмір сүрді. Тіпті қара оба індетіне (хоббит жыл санауының 37 жылы) тап болса да, одан сайын көркейіп, ұрпағын көбейтіп, рухын жоғалтпаған. Бұл індеттің артынан ұзақ қыс келіп, соңы ашаршылыққа ұласады. Мыңдаған халық қырылады. Уақыт өте келе нәубетке толы қаралы күндер (1158–1160) артта қалып, хоббиттер етек-жеңдерін жиып, бұрынғы әу бастан құнарлы әрі берекелі мекендеріне қайта оралады. Хоббиттер қайтып келгенде бұл жер иен дала болатын. Бірақ жері өңделген. Себебі патша билік құрған кездері бұл өңірде жүгері егістіктері, жүзімдіктер мен орман алқаптары болған.

Бұл аймақ алыстағы төбелерден Брендивайн көпіріне дейін қырық лигаға, ал солтүстіктегі батпақты аймақтардан оңтүстіктегі сазға дейін елу лигаға созылып жатыр. Хоббиттер оған Шир деген атау берді. Бұл өңірді олардың көсемі — тан басқарады. Олар тіршілігі қыз-қыз қайнап жатқан осы бір жанға жайлы, көрікті мекенде сүйікті істерімен айналысып, тату-тәтті өмір сүріп жатты. Хоббиттер Жерортаның есті тұрғыны, көкірегі ояу жандар бейбіт өмір мен тоқшылықты қалайды деген ой түйгенге дейін қара түнек басқан жер бетінде түрлі тіршілік иелері өріп жүрді. Хоббиттер Шир жерін қызғыштай қорып, тыныштығын сақтаған қарауылдарды саналарынан өшіріп тастаған, не олар жайлы тым аз білді. Қорғаны мықты ел болғанымен, тереңіне бойлай бермеген.

Хоббиттер — өте бейбіт халық, ешқашан бір-бірімен шайқасып көрмеген. Бірақ Ерте заманда қиын-қыстау сәт туған шақта аман қалу үшін соғысуға мәжбүр болды. Бильбоның заманында олар соғыс дегенді білмеген. Шир шекарасында болған соңғы әрі жалғыз соғыс тарихи жазбалардан ғана белгілі. Бұл Шир жыл санауы бойынша 1147 жылы Гринфилдс түбінде болған шайқас еді. Бандобрас Тук бастаған әскер баса-көктей енген орктарды ойсырата жеңеді. Осы оқиғадан кейін күн күрт жылынып, ақтүтек үскірікте солтүстіктен ауып келетін қасқырлар тек аңыз-ертегілерде ғана айтылатын болды. Шир жерінен бірталай қару-жарақ табылды. Бүгінде оларды көбіне жәдігер ретінде бағалап жүр. Қабырғаға ілініп немесе Мичел Делвинг қаласындағы музейге табысталады. Хоббиттер Маттом үйі деп атаған бұл музейге өздеріне керек емес, бірақ тастауға қимайтын заттарын тапсырып отырған. Өз үйлері де шағын музейлерге ұқсайды. Қолдан қолға ауысқан сыйлықтар мен басқа да майда-­шүйде заттарды осы жерде сақтаған.

Бейбітшілік пен тоқшылықта қамсыз өмір сүрген хоббиттер ерекше мықты болған. Оларды қорқыту не өлтіру оңай емес еді. Басқа тайпалар тыныштық пен жайлылықты сүйетін хоббиттердің дөңгеленген қарындары мен томпақ беттеріне қарап, оларды жайбасар және әлсіз деп ойлайтын. Бірақ жау шапқан кезде хоббиттер бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, қасқайып қарсы тұра білген еді. У-шуды, ұрыс-керісті ұнатпайтын хоббиттер тіпті аң-құстарға да зиянын тигізбеуге тырысатын, бірақ қауіп төнген жағдайда қолдарына қару-жарақ алып, шебер соғыса білген. Көздері өткір, қолдары қуатты болғандықтан, садақ атуды да жетік меңгерген. Олардың қаруы садақ пен жебе ғана болған жоқ. Егер хоббит еңкейіп тас алғалы жатса, бәрі қашып кететін. Олар таспен-ақ кез келгенді сұлатып түсіретін.

Хоббиттер жайлы деректерге сүйенсек, олар әу бастан жердің астында өмір сүреді. Адамдардың көзіне түспейтін оқшау жерде өздерін қауіпсіз сезінеді. Алайда уақыт өте келе, баспаналарының пішінін өзгертуге мәжбүр болды. Бильбоның заманында Ширдегі ең бай және ең кедей хоббиттер ғана ескі салтты ұстанды. Кедейлер жалғыз терезесі бар не мүлде терезесі жоқ қарапайым үйде тұрса, байлар жер астынан зәулім сарайдан кем түспейтін даңғарадай кең бөлмелер салғызатын. Бірақ мұндай үлкен әрі көп тармақты жерасты жолдарын (өз тілдерінде «smial» деп атаған) қазуға болатын төбелер кез келген жерден табыла бермейтін. Сөйтіп, саны артқан хоббиттер жазық даладан баспана салатын болды. Тіпті Хоббитон ауылы немесе Такборо сияқты төбелі аймақтар мен ескі қыстақтарда, Ширдің бас қаласы Мичел Делвингтегі ақ дөңдерде ағаш, кірпіш не тастан көптеген үйлер салынды. Диірменші, ұста, ағаш шебері, күйме жасайтын шеберлер секілді жұмысшылар ісмер хоббиттерге қызыға қарайтын. Себебі хоббиттер әу бастан жер астын мекендеп келсе де, күрке мен шеберхана салуды әлдеқашан үйреніп алған.

Үй мен қамба салуды Барэндуин өзенінің төменгі жағын мекендейтін Мариш тұрғындары ойлап тапқан деседі. Сол маңайда, дәлірек айтсақ, Ширдің шығысын мекендейтін хоббиттер бойшаң әрі ірі денелі болып келеді. Жаңбырдан кейін топырақ саз балшыққа айналғанда қонышы қысқа етік киеді. Шыққан тегіне үңілетін болсақ, олардың бойында өзге тайпаның қаны бар. Оны иектеріндегі қылшықтардан байқауға болады. Ал түктіаяқтылар мен орманшыларда сақал мүлде болмаған. Шын мәнінде, өзеннің шығысындағы Мариш пен Бакленд тұрғындары Шир жеріне бәрінен кеш келді. Олардың тілінде Ширдің бірде-бір аймағында кездеспейтін ерекше атаулар мен түсініксіз сөздер өте көп кездеседі.

Хоббиттер үй салу мен басқа да қолөнер түрлерін дунадандардан үйренген деседі. Адамдарға көп нәрсе үйреткен эльфтерден де меңгерген болуы әбден мүмкін. Ол кезде эльфтер Жерортадан әлі кете қоймаған-ды. Батыс жақтағы Митлондта және Ширдің адам аяғы баспаған өзге де жерлерінде тұрып жатқан болатын. Қай кезде салынғаны беймәлім күйде қалған Үш эльф мұнарасы батыс жақтағы Мұнаралы төбелердің ар жағынан менмұндалап тұрады. Ай нұрымен шағылысып, көрген жанның таңдайын тамсандырады. Ең биігі қалған екеуінен алыста орналасқан. Ширдің батысын мекендейтін хоббиттер жасыл төбенің үстінде орналасқан бұл мұнараның төбесінен теңіз көрінеді дейді. Бірақ оған бірде-бір хоббит шығып көрген емес және ол жайында ешбір мәлімет жоқ. Шындығында, теңізді өз көзімен көріп, суда жүзген хоббит жоқтың қасы. Хоббиттердің басым көпшілігі тіпті өзендер мен шағын қа­йықтардан да қорқатын, олардың арасында суда жүзе алатындары мүлде болмаған деуге болады. Ширдің тыныс-­тіршілігі қыза түскен сайын хоббиттер эльфтерден алшақтай бастады. Олардан қорыққаны сонша, тіпті эльфтердің айналасындағыларға да жоламайтын болды. Ал «теңіз» деген сөзді естісе, тұла бойлары тітіркеніп, ажал төніп тұрғандай күй кешетін. Ақыр соңында батыстағы жоталардан іргесін аулақ сала бастайды.

Үй салу өнерін эльфтерден не адамдардан меңгерген болуы мүмкін. Бірақ хоббиттер оны өз ыңғайларына қарай өзгертті. Басқалар сияқты мұнара орнатудың орнына, олар үйлерін тұрмысқа жайлы аласа және кең етіп салған. Ең көне түрі құрғақ шөппен, сабанмен, шымтезекпен жабылған қабырғалары кедір-­бұдыр смиалға [4] ұқсайды. Бұл ертедегі Шир тұрғындары мекендеген үйлер. Хоббиттердің қазіргі баспаналары гномдардың үйлеріне ұқсайды, не өздері ойлап тапқан болуы мүмкін. Бар білетініміз, хоббиттердың сәулет өнерінің басты ерекшелігі — үйдің терезелері мен есіктерін дөңгелек етіп жасауы.

Шир хоббиттерінің үйлері мен шұңқырлары әжептәуір үлкен болғандықтан, бір үйде бірнеше отбасы тұрған. Ал Бильбо мен Фродо Бэггинстер бойдақ еді, олар басқа хоббиттердан бөлек тұрды, эльфтермен достық қарым-­қатынаста болды. Үлкен смиалдарда өмір сүрген Тук немесе Бренди Холлды мекендеген Брендибак сынды тамыр жайған үлкен әулеттер ұрпақтан-­ұрпаққа берілетін жер асты үйлерінде тату-тәтті өмір сүрген. Хоббиттер әулет құндылықтары мен туыстық қарым-­қатынасты бәрінен жоғары қоя білді. Олар тарам-­тарам бұтақтары бар шежірелік ағаштың суретін салып, ұрпақтарын рет-ретімен қосып отыратын. Хоббиттермен араласқанда бір-біріне қай жағынан туыс болып келетінін есте сақтаған дұрыс. Бұл хикаяда сол дәуірде өмір сүрген атақты әулеттер жа­йында баяндалғанымен, олардың барлығының шежіресін тарқатып шығу мүмкін емес. «Батыс шептің Қызыл кітабының» соңындағы шежіре ағаштары өз алдына бір төбе. Хоббиттерден басқа ешкім оны оқуға аса қызыға қоймас еді, өйткені олар тиянақты жасалған дүниелерге қызығатын. Сауатты, қатесіз, ұқыпты толтырылған шежірелер мен кітаптарды үйлерінің төріне қойып қоятын.

2. Мүштек жайында

Ежелгі хоббиттердің тағы бір таңғаларлық әдетін атап өтпеске болмайды. Бұл шынында да ерекше дәстүр. Хоббиттер саздан немесе ағаштан жасалған мүштекке өсімдік жапырақтарын салып, түтінін құшырлана жұтады. Олар оны мүштекпен тартатын темекі не жапырақ деп атаған. Бізге никотин, яғни темекі деген атпен белгілі. Осы бір ғажайып әрі құпия-­сырға толы ерекше әдетті хоббиттер өнер ретінде бағалаған. Бұл туралы мәліметтерді Мериадок Брендибак (кейіннен Бакленд қожайыны) жинаған. Хикаяда хоббиттердің дәстүрі және Шир жерінде өсетін темекі туралы баяндалады. Ол өзінің «Шир өсімдіктері» еңбегінде осы жайында сөз қозғайды.

«Мүштекпен темекі тартуды хоббиттер ойлап тапқан деп сенімді түрде айта аламыз. Бұл — біздің өнеріміз», — дейді. Хоббиттердің оны тап қай сәттен бастап шеккені белгісіз, бірақ аңыздар мен отбасылық оқиғаларда шылым шегу жайлы жиі айтылады. Шир халқы о бастан жұпар аңқыған не жағымсыз болсын, түрлі шөп шегуге құштар болған. Алайда аңыздарға көз жүгіртсек, ІІ Изенгримнің заманында, Шир жыл санауы бойынша шамамен 1070 жылы Лонгботтомнан оңтүстік Ширге көшіп келген Тоболд Хорнблауэр ең алғаш рет өзінің бақшасында нағыз мүштек өсімдігін өсірген деседі. Темекінің ең жақсы сұрыптары, мәселен, Лонгботтом жапырағы, үлкен Тоби және оңтүстік жұлдызы секілді түрлері әлі де осы өңірде өсіріледі».

Жазбаларда үлкен Тобидің бұл өсімдікті қалай өсіргені туралы мәлімет жоқ. Ол мұны ешкімге айтпаған. Үлкен Тоби өсімдіктер жайлы көп білгенімен, саяхатшы емес-ті. Жас кезінде Бри өңіріне жиі барған деседі. Оның Ширдің осы қыстағынан ұзап, ешқайда барып көрмегендігі бізге белгілі. Бұл өсімдікті Бри өңіріне барғанда байқап, өзімен бірге ала келген болуы мүмкін. Ол қазір де Бри өңіріндегі төбелердің беткейінде өседі. Бұл өңірді мекендеген хоббиттер ең алғаш мүштек шөбін шеккен өздері екенін алға тартады. Мүштек сорудан бөлек басқа да әдеттер мен салт-дәстүрлерді хоббиттердің тілінде «қоныс аударушылар» деп аталған Шир халқынан бұрын өздері ойлап тапқан деседі. Уақыт өте келе Бри халқы шылым шегу өнерін айналасындағыларға үйрете бастайды. Қыстаққа жиі келетін гномдар, салт аттылар мен сиқыршылар мүштек соруды үйреніп, ақыр соңында бүкіл елге таралып кетеді. Осылайша, Бри өңіріндегі Баттербур әулетінің ежелден басқарып келе жатқан «Кербездене жүрген пони» қонақүйі өнер орталығына айналады.

«Оңтүстікке жасаған сапарларым кезінде зерттеп, бақылай келе, бұл өсімдіктің біз жақта бұрыннан өспейтінін, төменгі Андуиннің солтүстігінен әкелінгенін анықтадым. Меніңше, оны теңіздің арғы бетіндегі батыс халықтары әкелген сияқты. Саны жағынан солтүстік беткейде әлдеқайда көп әрі қалың аталмыш өсімдік Гондорда қаптап өседі. Ал солтүстіктен оның жабайы түрін таппайсыз. Лонгботтом секілді жылы әрі оқшау жерлерде ғана гүлдейді. Гондор тұрғындары оны гүлдерінің жұпар аңқыған иісі үшін бағалап, хош иісті галенас деп атайды. Бұл өсімдікті біз жаққа Элендилдің келуі мен қазіргі заман аралығындағы уақытта Гринуэй арқылы әкелген болуы мүмкін. Ең қызығы, гондорлық дунадандардың өздері оны алғаш рет хоббиттер мүштекке салып шеккенін мо­йындады. Тіпті сиқыршылардың өзі оған дейін бұлай істемеген еді. Тек бір сиқыршы танысым бұл өнерді меңгеріп, мүштек сорудан бәрінен асып түсті.

3. Шир өңірі жайында

Солтүстік, оңтүстік, батыс және шығыс деп төрт аймаққа бөлінетін Шир өңірінде әр аймақ аудандағы беделді әулет мүшелерінің атымен аталған қауымдарға жіктеледі. Уақыт өте келе қауымдарға басқа атаулар беріліп, бірнешеуі ғана бастапқы атауларымен сақталып қалады. Тук әулеті үрім-бұтағымен Туклендте өмір сүреді, ал Бэггинс және Боффин әулеттері басқа ауданға көшіп кетсе керек. Аталған аудандардан бөлек Шығыс және Батыс шептер бар. Олардың құрамындағы Бакленд пен Вестмарш Шир жеріне 1452 жылы қосылған.

Ол заманда Шир өңірі ешқандай «үкіметтің» қарамағында болған жоқ. Тұрғындар өздерінің қалаған істерімен айналысатын еді. Егін егіп, ішіп-жеумен-ақ күндері өтетін осы халықтың адами қасиеттеріне келер болсақ, қолы ашық, жомарт жандар. Қаймығу-­қайғыру дегенді білмейтін осынау көңілді халық салған шаруа қожалықтары, шеберханалар, шағын дүкендер мен қонақүйлер ұрпақтан-­ұрпаққа өзгеріссіз беріліп, талай жыл қызмет етті.

Ұлы патша Форностқа немесе өздері атап кеткендей, Норбериге бағыну дәстүрі Ширдің солтүстігіне дейінгі аймақтарда сақталып қалды. Бірақ мың жыл бойы елді ешқандай патша басқарған жоқ. Тіпті патшалық бақтарын арам шөп басып кеткен-ді. Хоббиттер тролльдар секілді жабайы әрі зұлым мақұлықтар жайында: «Олар патша туралы ешқашан естіген емес», — дейді. Бірақ патшалары болмаса да өздерінің заңдары мен ата-бабаларынан қалған әдеп-ғұрыптарын сақтап, бейбіт өмір сүрген.

Осы ретте Тук әулетінің жылдар бойы үстем болғанын айта кеткеніміз жөн. Тіпті тан тайпасы да Тук әулетіне бағынған және осы қауымының басшысы «тан» деген жоғары мәртебеге ие болған. Тан Ширдегі алқа кеңесінің басшысы, әскери жиынының капитаны және мәртебесі жоғары әділқазы қызметін атқарады. Ширде алқа кеңесі шұғыл жағдайда ғана өтетін. Сол себепті «тан» атағы тек сөз жүзінде болды. Соған қарамастан Тук әулеті бірталай уақыт ерекше құрметке ие болған. Халқының саны көп әрі ауқатты болғандықтан мерейі үстем болса керек. Оның үстіне, тегі мықты болған. Кейіннен өз мақсаты үшін ештеңеден тайсалмайтын, өр мінезді, айлакер ұрпақ дүниеге келді. Бірақ олардың шектен тыс айлакерлігі байларға аса ұнай қойған жоқ. Тістерін қайрап, үнсіз шыдап жүрді. Қалай болғанда да ежелгі дәстүрге сай, Тук әулетінің басшысының есімі нөмір ретімен аталуы тиіс болды. Мәселен, ІІ Изенгрим.

Бұл кезеңдегі жалғыз билік иесі әр жеті жыл сайын жаздың ортасында Лите маңындағы ақ беткейлерде өтетін еркін жәрмеңкеде сайланатын Мичел Делвинг (немесе Хоббитшир) әкімі болатын. Әкімнің басты міндеті — Ширде күн аралатып өтетін ­жиын-тойларды қадағалау. Пошта бөлімі мен бірінші ширриф кеңселері де әкімнің қарамағында болды. Яғни әкім ­жиын-тойларды қадағалаумен қатар хат-хабар қызметіне де жауапты болды. Ширде осы лауазымнан басқа қызмет түрлері болған жоқ. Пошташылардың саны екінші қызметтегі жұмысшыларға қарағанда көбірек, өйткені олар атқаратын міндет те мейлінше жетіп артылатын. Өйткені жазу-сызуды меңгерген хоббиттер сүт пісірім жерде тұратын туыстары мен достарына жиі хат жазатын.

Хоббиттер тәртіп сақшыларын «ширрифтер» деп атаған. Ширрифтер ешқандай форма кимейді, тек қалпақтарына қауырсын тағып жүреді. Адамдар көп мазалай қоймағандықтан полицейлер көбіне аң аулайтын. Себебі бүкіл Ширдің ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз ету міндеті небәрі он екі ширрифке жүктелген. Жауырындары қақпақтай, мығым денелі тәртіп сақшылары Шир халқының алаңсыз өмір сүруіне бар күштерін салатын.

Уақыт өте келе өздерін «шекарашылар» деп атайтын тәртіп сақшыларының күші мен саны артты. Шекара бойында жүрген және оны бұзған тіршілік иелері мен мақұлықтар туралы көптеген мәлімдемелер мен хабарламалар түсіп жататын. Ондай кезде дабыл қағылып, тәртіп сақшылары міндеттерін атқаруға кіріседі. Мұндай оқиғаларды ежелгі аңыздардан да кездестіруге болады. Бірақ халық бұған немқұрайлы қарады. Тіпті Бильбоның өзі айналасында болып жатқан оқиғаларға араласа бермейтін. Маңызды әрі ұзақ сапардан оралғанына алпыс жыл болса да сырт көзге жас көрінетін, әрі кетсе жүз жасайтын хоббиттер үшін бұл миға сыймайтын дүние. Ал Бильбо қайда барса да олжамен оралатын. Бірақ ол өзінің байлығын ешкімге көрсетпейді, тіпті сүйікті жиені Фродоның өзінен көп нәрсені бұғып қалатын. Сақина тауып алғанын да жан баласына айтпаған.

4. Сақинаның табылуы туралы

«Хоббит» хикаясында баяндалғандай, бірде Бильбоның үйіне ұлы сиқыршы Сұр Гэндальф пен он үш гном келеді. Он үш гномның біреуі — патша әулетінен шыққан Торин Оукеншильд. Қалған он екісі қуғында жүрген гномдар болса керек. Шир жыл санауы бойынша, 1341 жылдың сәуір айында таңсәріде Бильбо олармен бірге үлкен олжаны, тау етегіндегі гном патшаларының қазынасын іздеу үшін Дейлдегі Эребордан төмен қарай қиыр шығысқа аттанады. Сапар олжалы болып, қазынаны қарауылдаған айдаһардың көзі жойылады. Бірақ бұл жеңіс оңайлықпен келген жоқ. Бес әскер арасында жан беріп, жан алысар шайқас болып, Торин қаза тауып, көптеген айтулы оқиғалар орын алады. Оларды үшінші дәуірдің жылнамалық тарихи жазбаларынан оқуға болады. Бұл — сөзсіз таңғажайып оқиға. Жасақ қуаң далаға бет алған сәтте Мұнарлы таудың сүрлеуінде орктар шабуыл жасайды. Нәтижесінде, Бильбо тау баурайындағы орктардың тас қараңғы кенішінде адасып кетеді. Қараңғыда әрі-бері сенделіп жүргенде қолы жерде жатқан сақинаға тиіп кетеді. Шап беріп қалтасына сүңгітіп жібереді. Ол кезде Бильбо бұл сақинаның ерекше екенін білмеген-ді.

Шығатын жол іздеген Бильбо таудың етегіне қарай бет алады. Бірақ орта жолда әлі құрып, жүре алмай қалады. Осы үңгірдің түбінде, зіл боп қатқан жартастардың арасында суы тастай көл бар-тұғын. Бұл көлде Голлум атты құбыжық тіршілік етеді. Түрі жиіркенішті, бәкене бойлы мақұлық кішкентай қайығына мініп, күректей жалпақ аяғымен суды еседі. Бақырайған көзімен жан-жағына алақтап, ұзын саусақтарымен балықты шап беріп ұстап, шикідей жей салады. Жыбырлағанның бәрін талғамай жеп, шайнамай жұта салатын бұл алып тіршілік иесі тіпті қолына түскен орктарды да жалмай салады. Ең қызығы, сонау Ерте заманда ерекше қазынаға ие болған Голлум бір кездері жарық жерде тіршілік еткен екен. Голлумның жанындай жақсы көретін алтын сақинасын таққан адам көзге көрінбейтін қасиетке ие бола алатын. Бұны асыл қазынасындай көретін Голлум аралдағы шұңқырға жасырған көрінеді. Орктар кенішке келген кезде оларды аңду үшін немесе қолға түсіру үшін осы сақинаны тағып алады.

Сол сәтте сақина өзінде болса, Бильбоны көре салғанда-ақ оған шабуыл жасар ма еді. Бірақ сақинаны алып үлгермеген болатын. Ал хоббиттің қолында семсер ретінде қолданып жүрген эльф­тердің пышағы болды. Сөйтіп, Голлум уақыт ұту үшін Бильбоға ежелгі жұмбақ шешу ойынын ұсынады. Егер Бильбо жұмбақты шеше алмаса, Голлум оны өлтіріп, жеп қояды. Ал егер Голлум Бильбоның жұмбағын шеше алмаса, оны үңгірден шығаратын болып келіседі.

Бильбо қараңғыда адасып, не алға, не артқа аттап баса алмағандықтан амалсыз көнуіне тура келеді. Көп жұмбақ жасырудың нәтижесінде Бильбо оны жеңіп кетеді. Шын мәнісінде, Бильбоның бұл жеңісі ақылдың да, айланың да күші емес, жай ғана айы оңынан туып, ойламаған жерден жеңіп кетсе керек. Голлумға қандай жұмбақ жасырарын білмей өзінің үшінші кезегінде қолын қалтасына салып қалған оның қолы сақинаға тиіп кетіп, қалтасында не бар екендігін айтуды сұрайды. Голлум үш мүмкіндікті пайдаланса да жұмбаққа дұрыс жауап бере алмайды, өйткені сақинаның дәл осы Бильбоның қалтасында екендігі үш ұйықтаса түсіне кірмеген болар еді.

Зерттеушілердің осы соңғы сұраққа қатысты көзқарасы әр түрлі. «Ойын ережесіне сай жұмбақ ретінде айтылды ма, әлде жай ғана сұрақ болды ма?», — деген сауалға нақты жауап жоқ. Қалай болғанда да, Голлумның бұл сұраққа жауап бере алмағаны және уәдесін орындауға мәжбүр болғаны анық. Бильбо одан уәдесін орындауын талап етіп, барынша қысым көрсетеді, өйткені зұлымдықтың шегіне шыққан мақұлықтардың сөзінде тұру-тұрмауы екіталай болып көрінді. Жылдар бойы тас түнекте жалғыз өмір сүрген Голлумның жүрегі қарайғандықтан сатқындық жасау оның үйреншікті әдетіне айналған. Бильбо құр босқа күдіктенбеген екен, себебі Голлум жеңілгенін мойындаудың орнына, өзінің қараңғы үңгіріне сіңіп, ғайып болады да, өз аралына қайтып барады. Бильбо ондай арал барын тіпті білмейтін. Голлумның бұл жерге келгендегі мақсаты — сақинасын алу болатын. Сақинаны таба алмаған оның көзі қанталап, ашуға мінеді. Кезінде асыл қазынасы жанында болғанда ешкімнен қорықпайтын Голлум есінен адасардай күй кешеді.

Сақина сол күйі табылмады. Голлум одан айырылып қалды. Оның айқайынан Бильбоның төбе құйқасы шымырлап, не болғанын түсінбей аңырып тұрып қалды. Бір кезде Бильбо жасырған жұмбақ есіне түсіп, сақина оның қалтасында екендігін түсініп қояды. Хоббитты өлтіріп, асыл қазынасын қайтарып алуға асығып үңгірге қарай ұмтыла бергенде көзі жалын атып, жүзі өрттей түтігіп кетеді. Бильбо өзіне қауіп төнгенін сезіп алды-артына қарамай үңгірдің бойымен жүгіре жөнеледі. Бұл жолы да жолы болып қашып құтылады. Жүгіріп бара жатып қолын қалтасына салғанда сақина саусағына тағыла кетеді. Ендігі кезекте Голлум оны таба алмайтынын біліп, жүгіріп барып үңгірдің аузына тұра қалады. Асыл қазынасын жоғалтқан Голлумның іші өкініштен күйгендігі сонша, хоббитты қарғап-­сілеп жатып сақинаның құпиясын да айтып қояды. Сол сәтте ғажайып сақинаға ие болған Бильбоның көңілінде үміт оты пайда болып, орктар мен Голлумнан қашып құтылуға мүмкіндік туғанын түсінеді.

Ақырында олар таудың шығыс беткейіндегі кеніштің төменгі қақпасына апаратын көрінер-­көрінбес қақпаға келіп тоқтайды. Сол сәтте Голлум жан-жағына алақ-жұлақ етіп, тіміскеленеді. Иіскелеп, тың тыңдап бұға қалады. Бильбо мүмкіндікті жібермей оны семсерімен жарып тастағысы келеді. Үкілеген жалғыз үмітін асқақтатқан сақинаның көмегімен оны оп-оңай өлтіре алатынын білгенімен, бейшара мақұлыққа ту сыртынан семсер сілтегісі келмейді. Ақырында, Бильбо белін бекем буып Голлумның үстінен секіріп өтеді де жүгіре жөнеледі. Алыстан дұшпанының ыза мен күйінішке толы: «Ұры! Ұры! Бэггинс! Оны мәңгі жек көріп өтемін», — деген дауысы естіліп жатады.

Ең қызығы, Бильбоның бастапқыда жолдастарына айтқан әңгімесі басқаша өрбіген еді. Бильбо жеңсе, Голлум оған сыйлық беруге уәде берген екен. Сөйтіп, Голлум сыйлықты алу үшін аралға қайтып барады. Бірақ өте ертеде туған күніне алған Сиқырлы Сақина, көзінің қарашығындай сақтаған қазынасы орнында жоқ болып шығады. Бильбо оның дәл өзі тауып алған сақина екенін іштей түсініп қояды. Бірақ Голлум жеңіліп қалғандықтан сақина оның меншігіне өтуі тиіс деп санайды. Бір жағынан шындықты Голлумға жайып салғанмен де ешнәрсе өнбейді, керісінше, Бильбоның басына қауіп төнуші еді. Сыйлықтың орнына ол сыртқа шығарып салуын өтінеді. Кейін Бильбо бұл оқиғаны өзінің естеліктер жинағына қосқан. Тіпті Элронд кеңесінен кейін де оны мүлде өзгертпеген сыңайлы. «Қызыл кітап» шығармасының түпнұсқасына да дәл осы хикая енгізіліп, бірталай көшірмелер мен үзінділерде сақталғаны бізге мәлім. Алайда көшірмелердің басым бөлігінде расымен болған оқиға (балама ретінде) баяндалады. Оны Фродо немесе Сэмуайздың жазбаларынан алған болуы керек. Бұл екеуі шындығында оқиғаның қалай болғанын білсе де, үлкен хоббиттің жазбасына тиіспеуді жөн көрген сыңайлы.

Алайда Гэндальф Бильбоның алғашқы әңгімесіне сенген еді. Оны сақина төңірегінде көптеген сұрақтар мазалайтын. Бильбоның қыр соңына түсіп, оны сұрақтың астына алады. Ақыр соңында оған шындықты айтқызады. Осының кесірінен араларындағы достыққа сызат түссе де, сиқыршы шындық достан да қымбат деп есептейді. Ақкөңіл адал хоббиттің өзіне лайық емес қылық көрсетіп, о бастан шындықты жасырып келгені алаңдауға тұрарлық екенін назарға алады. Бірақ Бильбоның өзіне білдірмеуге тырысады. Ал енді сыйлық мәселесіне келсек, бұл хоббиттің өзі ойлап тапқан дүниесі емес. Бильбо Голлумның өзімен-өзі сөйлесіп тұрған сәтін алға тартады. Голлум қараңғыда сақинаны туған күнінде алғанын, оның сыйлық екенін бірнеше рет қайталаған болатын. Бірақ Гэндальф бәрібір де Бильбоның сөзіне күмәнмен қарайды. Бұл шығармада оның ұзақ жылдар бойы ақиқатында не болғанын білмей, күдікпен өмір сүргені баяндалады.

Бильбоның бұдан кейінгі шытырман оқиғалары жайында айт­пасқа болмайды. Ол сақинаның көмегімен орк қарауылдарынан құтылып, жолдастарына барып қосылады. Кейін қайда сапар шексе де осы сақинаны тағып жүреді. Соның арқасында талай рет достарын аман алып қалады. Ал сақина құпиясын өзімен бірге алып кетуді көздеп, ешкімге тіс жармаған ол үйіне оралған соң Гэндальф пен Фрододан басқа ешкімге сақина туралы сөз қозғамайды. Шир тұрғындарының бірде-­біреуі ол жайында білген жоқ. Бильбо өзінің сапары туралы хикаясын Фродоға ғана айтып берген деседі.

Бізгек атты семсерін пештің төбесіне іліп, сауытын, яғни Айдаһар қазынасының гномдары жіберген сыйлығын, Мичел Делвингтегі Маттом үйі музейіне тапсырған Бильбо сапар кезінде киген жамылғысы мен күләпарасын үйіндегі тартпаға салып қойса, сақинаны баумен байлап, әрдайым қалтасына салып жүрген екен.

Бильбо Бэг-­Эндке [5] елу екі жасында (Шир жыл санауы бойынша 1342 жыл), жиырма екінші маусымда қайтып келеді. Бэггинс мырзаның жүз он бір жылдық мерейтойына (Шир жыл санауы бойынша 1401 жыл) дайындалар алдында Шир өңірінде айтарлықтай өзгерістер болған жоқ. Хоббиттердің тарихын осы жерден бастап тарқатамыз.

Шир жазбаларына қатысты ескертпе

Үшінші дәуірдің соңына қарай хоббиттер маңызды оқиғалардың бел ортасында жүреді. Ақыр соңында Шир өңірі Біріккен Патшалықтың құрамына өтеді. Осындай айтулы оқиғалар хоббиттердің өз тарихына деген қызығушылығын оятып, құрметін арттырды. Бұған дейін тек ауызша таралған салт-дәстүрлері қағазға түсіп, беделді әулеттер де корольдікте болып жатқан оқиғаларға араласып, көптеген мүшелері ертеде болған оқиғалар мен аңыз-әпсаналарды зерттей бастайды. Төртінші дәуірдің алғашқы жүз жылдығының соңында Шир өңірінде көптеген тарихи шығармалары мен жазбалары бар бірнеше кітапхана салынды.

Ең ауқымды жазбалар мен шығармалар Андертауэр, Үлкен смиал және Бренди Холл аймақтарында сақталған болуы мүмкін. Үшінші дәуірдің аяғында орын алған оқиғалар негізінен «Батыс шептің Қызыл кітабында» суреттелген. Бұл — сақина үшін болған шайқас туралы оқиғаның ең маңызды қайнар көзі. Ол ұзақ жылдар бойы Андертауэрде тұратын Батыс шептің қарауылы Фэйрбейрннің үйінде сақталып келді. Бастапқыда бұл Бильбоның жеке күнделігі болған. Ол Ривенделлге осы күнделікті ала кеткен. Ал Фродо оны Ширге қайтып әкеліп, жыртылуға шақ қалған беттерін жөндеп, өшіп қалған жерлерін толтырады. Шир жыл санауы бойынша, 1420–1421 жылдары болған үлкен шайқас кезінде, Фродо күнделікке соғыс туралы естеліктерін жазып жүреді. Бильбо Фродомен қоштасқанда оған күнделікпен бірге қызыл былғарымен қапталған үш томдық кітап сыйлайды. Вестмаршта осы төрт томға тағы бір кітап қосылады. Ол пікірлер мен ескертпелер, шежірелер және бауырластық құрамындағы хоббиттерге қатысты өзге де мәселелерді қамтиды.

Өкінішке орай, «Қызыл кітаптың» түпнұсқасы сақталған жоқ, есесіне Сэмуайз шебердің балаларының мұрагерлеріне арналып, әсіресе бірінші томның көптеген көшірмелері жасалды. Дегенмен ең маңызды көшірменің тарихы мүлде басқа. Бұл кітап Үлкен смиалда сақталды. Перегриннің немересінің өтініші бойынша қолға алынып, Шир жыл санауымен 1592 жылы (төртінші дәуірдің 172 жылы) Гондор жерінде жазылып бітті. Оңтүстіктен келген көшірме жасаған кісі бұл кітапта мынадай жазу қалдырған: «Патша жазушысы Финдегил бұл жұмысты төртінші дәуірде 172 жылы аяқтады». Бұл — Минас Тириттағы тан кітабының ұсақ-түйегіне дейін қамтыған дәлме-дәл көшірмесі. Тан кітабы — «Перианнаттың қызыл кітабы» шығармасының көшірмесі, оны Элессар патшаның бұйрығымен көшірген. Тан дәрежесіне ие болған Перегрин төртінші дәуірдің 64 жылы Гондорға қайтқан кезінде оны патшаға табыстаған. Тан кітабы «Қызыл кітаптың» алғашқы көшірмесі және онда кейінірек түсіп қалған немесе жоғалып кеткен көптеген материалдар бар. Ал Минас Тирит кітабында жеке атаулар мен эльф тіліндегі қанатты сөздерге қатысты бірнеше түзетулер енгізілді. Оған қоса, соғыс оқиғасына қатысы жоқ «Арагорн мен Аруен аңызының» қысқартылған нұсқасы да қосылды. Патша дүние салғаннан кейін көп ұзамай Стюарт Фарамирдің немересі Барахир аңыздың толық мәтінін жазған. Алайда Бильбоның «Эльф тіліндегі сөздердің аудармалары» атты жазбасы Финдегиль көшірмесіне ғана енгізілген. Үш томнан тұратын кітапты құрастыру асқан шеберлік пен төзімділікті қажет етті. Бильбо оларды 1403–1418 жылдар аралығында Ривенделлдегі қолжетімді, ауызша және жазбаша қайнаркөздердің барлығын қолдана отырып жазды. Олар түгел дерлік өткен күндерді суреттейтіндіктен, Фродо оларды сирек пайдаланған, нәтижесінде кітапқа енбей қалады.

Мериадок пен Перегрин үлкен әулеттерді басқарып қана қоймай, Рохан және Гондормен тығыз қарым-­қатынаста болды. Баклбери мен Такборо кітапханаларына «Қызыл кітапта» кездеспейтін көптеген жазбалар түсті. Бренди Холлда Эриадор мен Роханның тарихына қатысты көп жұмыс болды. Олардың кейбірін «Шир өсімдіктері» және «Жылдар есебі» деген зерттеулерімен танымал Мериадок өзі жазған. «Жылдар есебінде» Шир мен Бри күнтізбелерінің Ривенделл, Гондор және Рохан күнтізбелерімен байланысы мен ерекшеліктерін қарастырады. Сонымен қатар «Шир халқының көне сөздері мен атаулары» атты шағын трактатында «mathom» сияқты сөздер мен жер атауларының ескі элементтерінің шығу төркініне қызығушылық танытып, олардың рохиррим тілімен туыстығын зерттейді.

Шир халқы «Үлкен смиалдар» кітабына қызығушылық таныта қойған жоқ. Есесіне, оның тарихи маңызы зор. Перегрин олардың ешқайсысын жазбаған, тек шәкірттерімен бірге Гондор көшірмешілері жазған көптеген қолжазбаларды жинап алады. Олардың басым бөлігі — Элендил мен оның мұрагерлеріне қатысты оқиғалар мен аңыздардың көшірмелері. Нуменор тарихы мен Сауронның пайда болуына қатысты құнды материалдар Ширден басқа еш жерде жоқ. Мериадок тапқан материалдар негізінде «Жылдар туралы оқиға» «Үлкен смиалдар» еңбегіне енгізілген болуы керек. Оқиғадағы күндер мен айлар шамалап көрсетілсе де, әсіресе екінші дәуірге қатысты деректер мұқият зерттеуді қажет етеді. Ал Мериадок Ривенделлге бірнеше рет барып, сол жақтан қажетті көмек пен мәлімет алып отырған. Элронд патша тақтан кетсе де ұлдары жоғары дәрежелі эльфтермен бірге ұзақ өмір сүрген деседі. Галадриэль кеткеннен кейін Келеборн оның орнына келген, бірақ оның Митлондты соңғы рет іздеген күндері жайлы жазбалар сақталмаған, Жерортаның ежелгі тарихы жайындағы соңғы естеліктер де сонымен бірге ұмыт болды.

I тарау

КӨПТЕН КҮТКЕН КӨҢІЛДІ КЕШ

Бэг-­Энд қожайыны Бильбо Бэггинс мырза жақын арада өзінің жүз он бір жылдығын дүркіретіп атап өтетінін жариялаған сәтте Хоббитон тұрғындары елең ете қалды. Ел ішіне гу-гу әңгіме тарап, халық ұлардай шулап кетті. Бильбо алпыс жыл бойы Шир халқының аузынан түспеген, байлығы асып-тасқан әпенді шал болған еді. Бір күні Бильбо ұшты-күйлі ғайып болып, енді бірде ойламаған жерден зу етіп жетіп келсе керек. Ел арасында Бильбоның ұзақ сапарлардан арқалап келген олжалары туралы небір аңыз-әңгімелер тараған. Қалың көпшілік Бэг-­Энд тұрғынжайы орналасқан төбенің астындағы үңгірлер алтын мен жақұтқа толы деп ойлайды. Алайда халықтың Бильбоға сенімсіздікпен қарауының басты себебі бұл емес-тін. Күндер сырғып, жылдар жылжып өтіп жатса да, Бэггинс мырзаның бетіне бір сызық әжім түспеген. Тоқсанға келсе де елудегі кісіге ұқсайды. Тоқсан тоғызға толғанда халық оны «жүзге келсе де шырайын бермеген адам» деп атаған болатын. Шындығында, ол мүлде өзгермеген еді. Бәз біреулер Құдайдың оған осыншама жақсылықты үйіп-төгіп бере салғанын әділетсіздікке балап, бастарын шайқады. Таусылмайтын байлық пен мәңгілік жастықты бір ғана адамның иеленгені елдің ішін күйдіретін. Халық: «Күндердің күнінде ішіп-жегені желкесінен шығады. Бұл — әділетсіздік. Әр нәрсенің өтеуі бар», — деп кіжінетін.

Бірақ қанша уақыт өтсе де ештеңе өзгерген жоқ. Бэггинс мырза ақшаға келгенде, айналасындағылардан барын аямайтын. Жиі ақша тарататындықтан хоббиттердің көбі оның шіріген байлығы мен оғаш қылықтарына кешіріммен қарады. Оның үстіне, Бильбо Саквилль Бэггинстерден іргесін аулақ салғаны болмаса, барлық туған-­туыстарына жиі барып тұратын. Қарапайым хоббиттер мен кедей-­кепшіктерге келгенде, жақынындай араласады. Бірақ оның бірде-бір досы болған жоқ. Жиендері ер жеткенше ол доссыз өмір сүрді.

Бильбоның сүйікті жиені, бауырларының ішіндегі ең үлкені — Фродо Бэггинс. Бильбо жасы тоқсан тоғызға келгенде жетім қалған Фродоны мұрагері ретінде асырап алып, Бэг-­Эндке алып келеді. Бұл жаңалық Саквилль Бэггинстердің үмітін су сепкендей басты. Ең қызығы, Бильбо мен Фродо бір күнде, қыркүйектің жиырма екісінде дүниеге келген. Бірде Бильбо жиеніне: «Фродо, балам. Менімен бірге тұрғаның жөн болар. Туған күнімізді бірге тойлайтын едік», — дейді. Ол кезде Фродо бозбала болатын. Хоббиттер жиырма мен отыз үш жас аралығындағы жігіттерді ысылмаған, оң мен солын әлі жете танып үлгермеген деп есептейтін.

Сөйтіп, арада он екі жыл өтті. Бэггинстер жыл сайын екі бірдей туған күнді дүркіретіп тойлауды дәстүрге айналдырды. Алдағы күзде ағасы мен жиенінің туған күндері бұрынғыдан ерекше тойланатыны анық, өйткені Бильбоның жасы жүз он бірге толады. Бұл — Хоббит үшін үлкен абырой. Жүз он бір деген санның өзі құлаққа жағымды естіледі. Ал Фродо отыз үш жасқа толады. Бұл да маңызды сан. Хоббиттердің түсінігі бойынша кәмелет жасы болып есептеледі.

Хоббитон мен Байуотерде әңгіме көбейіп, небір сыбыстар тарай бастады. Алда ұлан-асыр думан болатыны туралы хабар бүкіл Шир халқының құлағына жетеді. Бильбо мырзаның хикаясы мен мінез-­құлқы халықтың басты әңгімесіне айналады. Үлкендер жас буынның осы бір әңгімелерді ұйып тыңдайтынын байқайды. Бұрындары жастар ондайға қызықпайтын-ды. Дегенмен Хэм Гаффер деген лақап атпен танылған қарт хоббит Хэм Гэмджи сияқты ешкім әңгіменің майын тамызып әңгімелей алмайды. Ол Хэм Байуотерге баратын жолдың бойындағы «Шырмауық» атты трактирдің қожайыны, қырық жыл ғұмырын Бэг-­Эндтегі бақты баптауға арнаған, оған дейін Холман бағбанға қолғабыс еткен. Соның арқасында беделі артып, бүкіл елді аузына қарата алатын абыройлы адамға айналады. Енді, міне, кәрілік келіп, бойынан қуат, қолынан күш кетті. Ол аздай, буын-буыны сырқырайтынды шығарды. Сөйтіп, ата кәсібін кенже ұлы Сэмге табыстайды. Әкесінің де, ұлының да Бильбо және Фродомен сәлемдері түзу. Олар Бэг-­Энд түбіндегі төбеде үшінші үйде тұрады. Хэм қария: «Бильбо мырзадай жарқын жүзді әрі құрметті хоббит әлемде біреу ғана», — деп айтып отыратын. Мұнысы рас. Бильбо оған қашанда сыпайылық танытатын. Ізетпен Хэмфаст шебер деп атап, бақша егуге қатысты сұрақтары болса, әсіресе картоп секілді тамырлы көкөністер бойынша Хэммен кеңеседі. Себебі Хэм қария бұл аймақтағы ең тәжірибелі бағбан болған.

Бір күні Байуотерде тұратын Ноакс қария: «Фродо деген баланы асырап алған ба? Ол кім өзі?» — деп сұрайды. Артынша:

— Тегі Бэггинс болғанымен, жартылай Брендибак деседі. Хоббитондық Бэггинстерді түсіне алмай-ақ қойдым. Әйел іздеп сонау Баклендті шарлап кеткендері несі? Ол жақтың адамдары кілең әңгүдік емес пе!

— Әңгүдік болмағанда қайтсін?! — деп Хэмнің көршісі Дэдди Қосаяқ іліп әкетті. — Таң қалатын түгі де жоқ. Брендивайн өзенінің адам көрсе шошитын жерінде, Кәрі орманның өзінде тұрады. Рас болса, оның іші көзге түртсе көргісіз, тас түнек қараңғылық деседі.

— Сөзіңнің жаны бар, — деді Хэм. — Кәрі орманда тұратын баклендтік Брендибакстар ғана жөні түзу адамдар. Қалғаны дию ма дерсің. Қайықпен жүзсе де, суға сүңгісе де денелеріне су жұқпайды ғой, шіркін. Құп-құрғақ болып шығады. Мұндай халықты көріп пе едіңдер?! Тек Фродоның басқаларынан жөні бөлек. Жүзінен мейірім төгіліп тұрады. Тура біздің Бильбо мырза сияқты. Түрі де Бильбодан аумайды. Қалай дегенмен, оның әкесі Бэггинс болған. Халқының ардақты, текті азаматы Дрого Бэггинс мырзаның ұрпағы еді. Әттең, аяқастынан суға батып өлді.

— Суға батып өлген бе? — деп отырған жұрт шу ете қалды. Олар бұл оқиғаны бұған дейін де білген. Басқа да алыпқашпа әңгімелерден құлағдар. Бірақ хоббиттер осындай хикаяларды қайта-­қайта тыңдаудан еш жалықпайды.

— Өздері солай дейді, — деді Хэм. — Дрого мырза байғұс Примула Брендибак бикешке үйленген. Ол Бильбоға анасы жағынан жиені болып келеді. Шешесі — Тук қарияның кенже қызы. Ал Дрого мырза Туктың жиен немере туысқаны болып келеді. Фродо мырза оның жиен немересі, өзі жас кезінде қыз-қырқынға қырғидай тиген көрінеді. Үйленгеннен кейін Бренди Холлда тұратын қайын атасы Горбадок шебердің үйіне барғыштай береді екен.

Оның себебі, Горбадок мырза дастарханын үнемі жайнатып қоятын, оның үйінен тойып қайтатын. Сөйтіп, бір күні Брендивайн өзенінде қайығымен жүзіп жүреді. Ойда жоқта қайық төңкеріліп, әйелі екеуі суға батып кетеді. Байғұс Фродо мырза осылай жетім қалған.

— Менің білуімше, кешкі тамақтан кейін қайыққа мініп айдың жарығымен серуендеп қайтпақ болған, — деді Ноакс қария. — Дрогоның салмағына шыдамай аударылып кеткен деседі.

Сол кезде хоббитондық Сэндимен есімді диірменші:

— Әй, қайдам. Естуімше, оны әйелі итеріп жіберген. Дрого жан-жағын қармап, оны өзімен бірге ала кеткен, — деді.

— Естігеніңнің бәріне сене берме, Сэндимен! — деп Хэм шаңқ ете қалды. Әу бастан Сэндименді суқаны сүймейді. — Дрого мырзаны ешкім итермеген. Әйелін де өзі алып кетпеген. Ондай қайықтың ішінде түрегелмек түгілі, орныңнан қозғала алмайсың. Бір қозғалсаң, аударылып түсесің. Бірақ мәселе онда емес. Байғұс Фродо мырза қас қағым сәтте жетім қалды. Әңгүдік баклендтіктердің арасында жүріп қор болды. Өйтіп-бүйтіп жүріп Бренди Холл жерінде ер жетті. Горбадок шеберді білесіңдер ғой. Үйіне қонақ келсе, кем дегенде екі жүздей адам келеді. Фродо байғұс соның бәрін көріп өсті. Бильбо мырзаның оны алып кеткені өте дұрыс болды. Жөні түзу адамдардың ортасында ержететін болды. Бірақ бұл жағдай Саквилль Бэггинстерге ауыр соққы болып тиді. Олар Бильбоның сапарға кеткенін пайдаланып, Бэг-­Эндті өздері иемденіп алмақшы болған. Тіпті оны өлдіге санап, ойларын іске асырғалы жатқанда Бильбо сау етіп жетіп келген. Оған қоса, өзі мүлде өзгермеген. Жарықтықтың бетінде бір әжім болсашы, шіркін! Сөйтіп, Бильбо Фродоны өзінің мұрагері етіп, бүкіл қағаздарын реттейді. Енді Саквилль Бэггинстер Бэг-­Эндке келмек түгілі, аяқ аттап баса алмайды. Қуаныштары су сепкендей басылды.

— Естуімше, осы Бэг-­Эндте қыруар ақша жасырылған дейді, — деді Батыс шептегі Мишель Делвинг қаласынан Хоббитонға іссапармен келген бөгде біреу. — Төбенің астында жер асты жолдары бар деседі. Асыл тастарға толы сандықтар мен алтын-­күміс тиындар мен қымбат бұйымдар аузы-мұрнынан шығып тұр дейді.

Сол сәтте Хэм қария:

— Демек, сен менен де көп білесің, — деп жауап қатты. — Алтыс-күміс туралы естіген жоқпын. Бильбо мырза онсыз да шіріген бай. Ішкені алдында, ішпегені артында. Жер қазып, алтын толы сандықтарды жасырып қойған дегенді алғаш естіп тұрмын. Бильбо мырзаны осыдан алпыс жыл бұрын кезекті сапарынан қайтып келген кезінде көргенмін. Ол кезде бозбала болдым. Холман бағбанның қол астында жұмыс істеп жүрдім. Айтқандай, Холман әкемнің жиені болып келеді. Басты міндетім — сауда-­саттық кезінде ары-бері өтіп жатқан адамдардың баққа кіріп кетіп, шөпті таптап тастамауын және тұзақ құрмауын қадағалау еді. Бір күні Бильбо мырзаның қос понимен төбеге шығып бара жатқанын көрдім. Арбасында қаптар дөңкиіп-­дөңкиіп жатыр. Бір-екі сандықты көзім шалып қалды. Сандықтардың ішінде алтын болғанына еш күмәнім жоқ. Неге десеңдер, Бильбо мырзаның барған жерінде алтын-­күміс тау-тау болып үйіліп жатады екен. Енді сол екі сандық үшін жердің астын қазбайтын шығар?! Не де болса, ұлым Сэм ол жақты менен артық біледі. Бэг-­Эндтің қуыс-қуысына дейін біледі десем, артық айтпаймын. Бильбо мырзаның әңгімелерін, әсіресе Ерте заманда болған оқиғаларды тыңдаудан бір жалықпайды. Бильбо мырза оған тіпті оқуды үйретті. Пайдасы тимесе, ешқандай зияны жоқ деп ойлаймын. Лайым солай болғай. — Бөгде азамат пен диірменшіге бір қарап қойды да: — Эльфтер мен айдаһарларды қайтесің?! Одан да қырыққабат пен картоп өсіріп, тыныш қана өмір сүргеніміз жақсы емес пе! Біреудің ісіне араласпа. Аш құлақтан тыныш құлақ. Жоқ жерден бірдеңеге ұрынып қалма деп ескертіп қоямын, — деді.

Бірақ көпшілік Хэм қарияның сөзіне илана қоймады. Бильбоның асып-тасқан байлығы туралы әңгімелер жас хоббиттердің санасында жатталып қалған-ды.

— Солайы солай шығар. Бірақ одан кейін де талай жерге сапарлатып қайтты. Ешқашан құр қол оралған емес, — деп диірменші бұл оймен келіспейтінін білдірді. — Үйде болғанынан түзде жүргені көп. Оған келетіндердің түр-түсіне қарадың ба? Түнде гномдар келеді. Кәрі сиқыршы Гэндальф пен басқа да бөгде біреулер келіп жатады. Әркімнің өз шындығы бар, Хэм. Бэг-­Энд халқы біртүрлі. Шеттерінен әуейі не әпенді. Хэм диірменшіге көзін алартып бір қарады да:

— Сенің сөзіңе кім сенеді дейсің! Ескек есуден басқа не білуші едің, Сэндимен? — деді. — Халқы әпенді дейсің. Өзіміздің қай жеріміз оңып тұр? Қай-қайсысының үйіне барсаң да бір сапты­аяқ сыра беруге жарамайды. Былай қарасаң, жағдайлары жаман емес. Қабырғалары алтыннан соғылған. Бірақ шетінен Шықбермес Шығайбай. Ал Бэг-­Энд халқы өте қонақжай. Сэмнің айтуынша, кез келген ­жиын-тойларға бүкіл халық жиналып, бір-біріне сыйлық сыйлайды екен. Ешқайсысы сыйлықсыз қалмайды. Жиын демекші, осы айда олар тағы ұлан-асыр той жасамақшы.

Осы ай дегені қоңыр күздің алғашқы айы — қыркүйек болатын. Бір-екі күннен кейін той-думан кезінде отшашу атылатыны туралы сыбыс тарай бастады (білгіш Сэм таратса керек). Тук қария дүние салғаннан кейін Шир өңірінде бір ғасырдан астам уақыт бойы болмаған ерекше отшашу болады деп күтілуде.

Сөйтіп, күндер жылжып, айтулы күн жақындай бастады. Бір күні кешқұрым Хоббитонға күдікті заттар тиелген күйме келіп, төбеге қарай көтеріле берді. Аң-таң болған хоббиттер есіктерінен сығалап, ерекше күймеден көз алмады. Сөйтсе, бұлар гномдар екен. Жамылғы киген ұзын сақалды гномдар өз тілдерінде ән шырқап отыр. Олардың біразы Бэг-­Эндте қалды, қалғаны көп ұзамай өз елдеріне қайтты. Қыркүйек айының екінші жетісінде қос доңғалақты арба Брендивайн көпірін кесіп өтіп, Хоббитонға табан тіреді. Оны басына көк түсті үшкір қалпақ, үстіне ұзын сұр жамылғы киген, мойнында күміс түстес бөкебайы бар бір ер кісі айдап келген екен. Ұзын ақ сақалы мен қалың қасы қалпақтың астынан шошайып тұр. Бүкіл хоббит балақайлар жапа-тармағай арбаға қарай тұра жүгіріп, төбеге дейін еріп барды. Олар арбада отшашу бар деп ойлады. Шынында да, солай екен. Қария Бильбоның үйінің алдына тоқтап, үлкенді-­кішілі қаптарды түсіре бастады. Әрқайсысының сыртында «Г» әрпімен бірге қызыл бояумен «

» таңбасы және эльфтердің «» рунасы белгіленген.

Бұл, әрине, Гэндальфтың белгісі, ал арбаны айдап келген қарт кісі Гэндальф сиқыршының өзі екен. Отшашу, түтін, түрлі-­түсті жарық. Гэндальф Шир өңіріне осы бір ерекше қасиетімен танылған. Шындығында, оның негізгі кәсібі әлдеқайда күрделі әрі қауіпті. Бірақ Шир халқы ол жайында білмейді. Тұрғындар оны отшашу жасайтын адам ретінде ғана таниды. «Отшашу жасайтын ата келді», — деп балалар шулай жөнеледі. Ал Гэндальф оларға жымиып қарап тұрды. Олар Гэндальфты сырттай ғана таниды, себебі ол Хоббитонға жиі келе бермейді, келсе де ұзақ кідірмейтін. Отшашуға келсек, бұл адамдар да, тіпті ақсақалдар да оның отшашу жасағанын өз көздерімен көрген емес. Тек ел арасында осындай әңгіме тарап кеткен.

Бильбо мен гномдар қарияға жүктерді ішке кіргізуге көмектесті. Кіргізіп болғаннан кейін қаумалап тұрған балаларға тиын таратты. Сый-сияпаттан дәмеленіп келген балалар отшашу тұрмақ шартылдақ та ала алмады. Гэндальф оларға:

— Барыңдар, ойнаңдар. Уақыты келгенде бәріңе таратып береді, — деді де, Бильбомен бірге ішке кіріп кетті. Есік тарс жабылды. Балақай хоббиттер көздері жәудіреп есікке қарап тұрды. Кейін үміттері үзіліп, отшашу ешқашан атылмайтындай, мұңайып үйлеріне тарқасты.

Бэг-­Эндтің ішінде Бильбо мен Гэндальф терезесі ашық тұрған шағын бөлмеде отыр. Терезеден Бильбоның бағы көрінеді. Сары ала күздің тамылжыған жаймашуақ күні. Қызыл-сары гүлдер жайнап, бақтың сәнін келтіріп тұр. Есінекгүлдер, күнбағыстар мен настурциялар қабырғаға дейін жарыса өсіп тұр, дөңгелек терезелерден көзге оттай басылады.

— Бағың құлпырып жайнап тұр, — деді Гэндальф.

— Иә, — деп жауап қатты Бильбо. — мен үшін бұл бақтың орны ерекше. Бүкіл Шир өңірі қымбат маған. Бірақ зейнетке шығатын уақыт келді.

— Демек, бір шешімге келдің. Солай ғой?

— Иә. Негізі, осыдан бірер ай бұрын бәрін шешіп қойғанмын. Ойымды өзгерткем жоқ.

— Жөн-ақ. Бір шешімге келген болсаң, әрекетке көш. Тек бәрі жоспарлағаныңдай болсын. Сенің бұл ниетің өзіңді де, бізді де жақсылыққа жетелер деп үміттенемін.

— Лайым солай болғай. Бірақ бейсенбі күні жақсылап көңіл көтеремін. Айтар әзілім де бар.

— Кім күле қояр екен? — деп Гэндальф басын шайқады.

— Көреміз, — деп жауап берді Бильбо.

Келесі күні төбеге бірінің артынан бірі тізіліп бірнеше күйме келді. Мерейтойға дайындық қызу жүріп жатқанымен, басында біраз келіспеушіліктер болды. Соған қарамастан өткен аптада Бэг-­Эндке тойдың керек-­жарағы, жылтырақ әшекейлерден бастап ыдыс-аяққа дейін және дастарханға қойылатын неше түрлі азық-түлік жеткізілді. Бұның бәрін Хоббитон, Байуотерден немесе көрші аудандардан алуға болады. Тұрғындар іштей қобалжып жүр. Мерейтой күнін тағатсыздана күтіп күнтізбелеріне қарап, өткен күннің парағын лезде жыртып тастап отырды. Шақыру қағазы келіп қалар ма екен деп шабарманды елеңдеп күтіп жүреді. Көп ұзамай шақыру қағазы бірінің артынан бірі келе бастады. Бірнеше сағаттың ішінде тау болып үйілді де қалды. Хоббитон мен Байуотердегі хат тасу бөлімдеріне сыймай, шабармандарды әбігерге салғаны сонша, тіпті басқа қызметкерлерді көмекке шақыруға тура келді. «Рахмет. Мерейтойыңызға қалмай барамыз», — деген ізетке толы сөздер жазылған хаттарды төбеге қарай тасумен болды.

Бэг-­Эндтің кіреберіс қақпасында «Мерейтой мәселесі бойынша ғана қабылдаймыз» деген жазу пайда болды. Бірақ тойдың шаруасымен келгендердің бәрін бірдей үйге кіргізе бермейді. Бильбоның шақыру қағаздарын жазып, жауаптарды түртуден, сыйлықтарды орап, белгілеуден қолы тимеді. Одан бөлек өзінің жеке шаруалары бар. Ал Гэндальф келген сәттен бастап тірі жанның көзіне көрінген жоқ.

Бір күні хоббиттер ұйқыдан тұрғанда Бильбоның үйінің кіреберіс есігінің оң жағындағы үлкен егістікте бірнеше орам арқан және шатыр мен дүңгіршектерге арналған тіреуіштер үйіліп жатқанын көреді. Төбеден бастап жолға дейін баспалдақ салынған, той өтетін жер биік әрі аппақ қақпамен қоршалыпты. Көрші Бэгшот-­Роу қыстағының тұрғындары оларға қызыға да қызғана да қарап жүр. Ал Хэм қария бақтың ішінде жер қазып, гүл баптап, күйбеңдеп жүрген кейіп танытты.

Сөйтіп, шатырлар тігіле бастады. Зәулім салтанат сарайы алыс­тан менмұндалайды. Оның үлкендігі сонша, егістіктің қақ ортасында өсіп тұрған кәрі ағаш ішіне сыйып кетті. Бас үстелдің үстінде төгіліп тұрған бұтақтарына шамдар ілінді. Бірақ көзге ең бірінші түсетіні (хоббиттердің ойынша) — егістіктің солтүстік жағында орналасқан ашық аспан астындағы ас дайындайтын орын. Бэг-­Эндке жиналған гномдар мен басқа да меймандарды күту үшін маңайдағы трактирлер мен асханалардан аспаздар ағылып келді. Ал хоббиттер көңілдері алып-ұшып мерейтойды тағатсыздана күтіп жүр.

Сәрсенбі күні, кеш қарсаңында аспанды бұлт торлап, ауа райы күрт бұзылды. Бәрі алаңдай бастады. Тек бейсенбі күні, қыркүйек­тің жиырма екісінде қара бұлт сейіліп, әп-сәтте жарқырап күн шыға келді. Халықтың да көңілі жадырап сала берді. Тулар ілініп, той-думан басталып кетті.

Бильбо мұны кішігірім бас қосу деп атағанымен, шындығында, ұлан-асыр той болды. Небір ойын ойнатылып, келген жұрт қызыққа батты. Бұл маңайда тұратындардың барлығы дерлік шақырылды. Арасында бірді-­екілі шақырылмай қалғандар бар. Бірақ олар ешкімге өкпе артпай, арқа-жарқа болып көңіл көтерісті. Шир өңірінің өзге де аймақтарынан көптеген қонақтар шақырылды, тіпті шекара асып келгендер де бар. Бильбо қонақтарын су жаңа ақ қақпасының алдында күтіп алды. Келгендердің бәріне, тіпті қақпадан шығып қайта кіргендерге де, сыйлық таратты. Хоббиттерда өз туған күнінде басқаларға сыйлық тарту ететін дәстүр бар. Сыйға берілетін нәрсе аса қымбат емес, кішігірім ғана болуы тиіс. Бірақ бұл жолы халыққа қымбат сыйлықтар таратылып, Бильбо ерекше жомарттық көрсетті. Жалпы, Хоббитон мен Байуотерде құдайдың құтты күні туған күн тойланады. Әр хоббит аптасына кем дегенде бір рет сыйлық алады. Күнде думан, күнде той.

Бұл жолғы сыйлықтар бәрінен асып түсті. Хоббит бүлдіршіндерінің жүздері қуаныштан бал-бұл жайнап, сыйлықтарын қызықтап, тіпті тамақты ұмытып кетті. Олар бұрын-­соңды көрмеген ерекше ойыншықтарға ие болды, бірінен-бірі өтеді. Құдды сиқыр біткендей. Балалардың бұлай қуанатын жөні бар. Себебі ойыншықтардың көбіне бір жыл бұрын тапсырыс берілген, сонау алыстан, қиян түкпірдегі таулар мен Дейл жерінен келген ерекше сыйлықтар болатын. Оларды жеткізген гномдардың еңбегі ұшан-теңіз.

Меймандар түгел жиналып, қақпадан ары асқан сәтте ән шыр­қалып, халық билей жөнелді, түрлі ойын ойнатылды. Дастархан басына жайғасып, ішіп-жесіп, көңіл көтерісті. Қонақтар дастарханға түскі ас, бесін шай және кешкі асқа үш рет шақырылды. Бірақ дастархан басы бір рет те босаған жоқ. Түскі ас пен пен бесін шай кезінде қонақтар ішіп-жесіп, тамаққа тойып алды. Бір кезде байқап қарасақ, дастархан басында тағы біреулер отыр екен. Олар да жылы-жұмсақтан жеп, қарындарын тойдырып отыр. Сағат он бірден кешкі алты жарымға дейін, отшашу басталғанша ішіп-­жеумен болды.

Отшашуды Гэндальф ұйымдастырды. Оның түр-түрін әкелгені бір бөлек, оларды өзі жасаған. Қызыл-жасыл оттар, ұшқындар, тарсылдаған дыбыстар. Осы бір отты зымыранға таң қалмаған жан жоқ шығар, сірә. Гэндальф оған қоса түрлі жарылғыштар, отшашпалар мен шартылдақтар таратып, гном шамдарын жақты, эльф субұрқақтарын қосып, гоблиндердің отшашу өнерін паш етті. Бұл бір ғажап көрініс болды. Гэндальфтың шеберлігі күн санап шыңдала берді. Оның отшашулары заңғар көкте қаз-қатар тізіліп ұшып бара жатқан құстарға ұқсайтын. Тарс-тұрс, шиқ-пиқ еткен дыбыстарды сол құстардың дауысы дерсің. Діңі қара түтіннен түзілген жасыл ағаштар қаулап өсіп, бұтақтарынан көз ілеспес жылдамдықпен жапырақтар шығып жатты. Тамсана қарап тұрған хоббиттерге сәулелі гүлдерін шашты. Гүлдер жерге түспей жатып еріп кетеді, хош иісі ұзақ уақыт ауада аңқып тұрады. Жалт-жұлт еткен ­топ-топ көбелек күн сәулесімен шағылысып, отты бұтақтардың арасында ұшып жүр. Түрлі-түсті от бағаналары лап етіп әуеге көтерілгенде қалықтаған бүркіттерге, жүзіп жүрген кемелерге не қаз-қатар тізіліп ұшып бара жатқан аққуларға айналады. Бұлттар қызыл түске еніп, сары нөсер жауа бастағандай, ал бір кезде гүрс еткен дыбыс шығып, аспанға жүздеген күміс найзалар атылғандай көрініс құдды атойлап жауға шапқан жауынгерлер сияқты кейіпке енеді. Отшашулар аспаннан ағып түсіп, ыс-ыс еткен сансыз жылан секілді өзенге құлап түседі. Гэндальфтың Бильбоның құрметіне дайындаған соңғы тосынсыйы жиналған жұртты одан бетер аң-таң қылды. Отшашу тоқтатылып, барлық шамдар сөндірілді. Көкке түйдек-­түйдек түтін көтеріліп, алыстан мұнартып тұрған тау шыңына айналды. Ол жақтан жасыл-­қызыл от шашылып, артынан қызыл-сары түсті айдаһар атып шықты. Кәдуілгі айдаһардан кішірек, бірақ сұсты әрі қорқынышты айдаһар аузынан от шашып төменге сұстана көз тастады да ақырып жіберді, ыс-ыс етіп адамдардың үстінен үш рет ұшып өтті. Бәрі бұға қалды. Кейбірі тіпті жерге құлай кетті. Айдаһар жүрдек пойыздай зу етіп өте шығып, бір айналды да, суды шолп еткізіп, Байуотер төбесінде көзден ғайып болды.

— Бұл кешкі ас ішетін уақыт келгенін білдіреді, — деді Бильбо.

Сол-ақ еді, жұрттың қорқынышы сейіліп, көңілдері жадырап сала берді. Жерде сұлап жатқан хоббиттер орындарынан атып тұрды. Дастарханда дәмді тамақтар мен тәтті сусындар самсап тұрса, қалай атып тұрмасын! Аса құрметті қонақтар үлкен терек саясындағы дастарханға қарай бет алды. Бұл жерге шақырылғандардың саны он екі адаммен шектеледі (Хоббиттер өз тілінде «бір гросс» деп атайды. Бірақ бұл малға қатысты қолданылатын сөз, өздерін бұлай санамайды). Мұндағылардың басым көпшілігі — Бильбо мен Фродоның ет жақындары, санаулы жақын достары. Солардың бірі де бірегейі — Гэндальф. Бұлардан бөлек әке-шешесінің рұқсатымен келген бозбала хоббиттер де бар. Шир өңірінде балалар мен жастардың үлкендермен бірге кеш батқанша отыруы, әсіресе аста-төк дастархан жайылатын болса, қалыпты жағдай. Енді қайтсін, жас хоббиттердің ішіп-жемін үнемдеп қалғысы келеді.

Құрметті қонақтар қатарында Бэггинс, Боффин, Тук, Брендибак, Граб (Бильбо Бэггинстің әжесі жағынан), Чаб (атасы Тук жағынан), Барроус, Болджер, Брейсгирдл, Брокхаус, Гудбоди, Хорнблауэр және Праудфут әулеттерінің мүшелері болды. Олардың біразы Бильбоның өте алыс туыстары, енді бірі бұған дейін Ширге келіп көрген емес. Бильбомен тек алыстан араласса керек. Саквилль Бэггинстер де ұмыт қалған жоқ. Бұл әулеттен Отто мен оның зайыбы Лобелия келді. Олар Бильбоны жақтырмайды, Фродоға да қырын қарайды. Бірақ алтын сиямен жазылған шақыру қағазын көргенде көздері жайнап кетті. Оның үстіне, олардың жиені Бильбо ас әзірлеуде бесаспап екенін біледі. Оның аста-төк дастарханынан дәм татпаған, мақтамаған жан кемде-кем.

Жүз қырық төрт қонақтың барлығының дерлік ойы ішіп-жеп, көңіл көтеру болды. Бірақ Бильбоның тамақтан кейін сөз сөйлейтін әдеті бар еді. Қонақтардың қорыққаны да осы. Бильбо кейде тіпті өлеңдетіп сөйлейді, бір-екі стақан шарап ішкеннен кейін тылсым оқиғаларға толы сапарын баяндап, тоқтай алмай қалады. Бүгінгі мерей­той қонақтардың ойындағыдай өтті, аста-төк дастархан жайылып, әдемі әуен, түрлі ойындар ойнатылды. Жиналған жұрт мәз-мейрам болды. Мерекеден кейін маңайдағы дүкендер бір апта бойы жабық тұрды. Себебі ондағы бүкіл азық-түлікті Бильбоның қыз­метшілері сыпырып әкеткен-ді. Дәмдінің бәрі Бильбоның дастарханында самсап тұрғандықтан оған ешкім қайғыра қойған жоқ.

Тамақтан кейін (сәл уақыт өтер-өтпестен), әдеттегідей, Бильбо мырза сөзін бастады. Жиналғандардың көпшілігі бұл кезде жеген астары бойларына сіңіп, беттеріне қан жүгіріп, көңілді отырған. Сүйікті сусындарын сораптап асықпай ішіп, тамақтың әр жерін бір шұқып жеп, мамыражай күйде отыр. Бильбо не айт­са да, оны тыңдауға және қолдап-­қолпаштауға дайын. Бильбо орнынан тұрып:

— Құрметті халайық, — деп жұрттың назарын өзіне аударды. Отырған жұрт: «Тыңдаңдар! Құлақ салыңдар! Тыңдаңдар!» — деп бірінің артынан бірі жамырай жөнелді. Бірақ олардың дауыстарынан бұл ойды құптай қоймайтындары байқалады. Ал Бильбо шам ілінген ағаштың астындағы орындыққа шығып, жан-жағына барлай қарады. Шам жарығы оның балбұл жанған жүзін айшықтап тұр. Жібек күртесінің алтын түймелері жалт-жұлт етеді. Орындыққа шығып алған Бильбоны барлығы анық көріп отыр. Бір қолын қонақтарға бұлғап, екінші қолын шалбарының қалтасына салып, сөзін бастады.

— Менің қымбатты да қадірлі достарым — Бэггинс, Боффин, Тук, Брендибак, Граб, Чаб, Барроус, Хорнблауэр, Болджер, Брейсгирдл, Гудбоди, Брокхаус және Праудфут!

— Және Праудфит, — деп түп жақта отырған қартаң хоббит шаңқ ете қалды. Атына заты сай жалпақтабан Праудфит домбалдай жүн-жүн аяғын еш қымсынбай үстелдің үстіне көтеріп қойып жайбарақат отыр.

— Праудфут, — деп қайталады Бильбо. — Сондай-ақ менің ет жақындарым Саквилль Бэггинстерге Бэг-­Эндке қош келдіңдер деймін. Бүгін менің жүз он бір жылдық мерейтойым. Жүз он бір жасқа келдім. — Дастархан басында отырғандар үстелді ұрғылап: «Жасыңыз құтты болсын! Көп жасаңыз!», — деп жан-жақтан айғайлап жатты. Бильбо сөзін жақсы бастады. Халықтың күткені де осы еді — қысқа әрі нұсқа сөз сөйлеу.

— Сендер де дәл мендей риза боларсыңдар деп үміттенемін. — Халық «иә!» («жоқ» дегені де бар) деп айғай салды. Сырнайлатып-­кернейлетіп бүкіл аймақты бастарына көтерді. Алуан түрлі музыкалық аспаптардың үні жарыса шығып жатыр. Басында айтып өткеніміздей, бұл кешке бірталай жас хоббиттер келді. Олар ерекше музыкалық аспаптар салынған жүздеген қорапты шығарды. Көбінде Дейл деген атауды білдіретін таңба бар. Бірақ хоббиттер оған мән бермеді, өйткені олардың бар ойы музыкалық аспаптарда болатын. Қораптардың ішіндегі аспаптар шағын ғана болса да, асқан шеберлікпен жасалған еді. Үні жаныңды тербеп, бойыңды балқытады. Бөлменің түкпірінде Тук пен Брендибак әулетінің бүлдіршіндері Бильбо көкелері сөзін аяқтаған болар деп ойлап (айтарының бәрін айтқан сияқты болып көрінген еді), өздерінше топ құрып, көңілді әуен ойнай бастады. Шебер Эверард Тук пен Мелилот Брендибак бикеш үстелдің үстіне шығып, қолдарындағы қоңырауларын сыңғырлатып, тақ-тұқ етіп билей жөнелді. Асылында әдемі би болғанымен, тап қазір мұндай би билеу орынсыз еді.

Бірақ Бильбо сөзін әлі аяқтаған жоқ. Қасында тұрған кішкентай хоббиттің қолындағы кернейді жұлып алды да, үш рет үрлеп кеп жіберді. Бәрі жым бола қалды.

— Көп уақыттарыңды алмаймын, — деп саңқ етті. Қонақтар оны қолпаштай жөнелді. — Бастарыңды қосқан себебім — сендерге айтар маңызды сөзім бар.

Бәрі тынышталып, тіпті Тук әулетінің бір-екі мүшесі құлақтарын түре қалды.

— Шындығында, үш нәрсені атап өтсем деймін. Біріншіден, сендерді ерекше жақсы көретінімді айтқым келеді. Сендердей жаны жайсаң, көңілі дархан хоббиттердің ортасында өмір сүру үшін жүз он бір жыл тым қысқа деп білемін. — Хоббиттер өре түрегеліп, қол шапалақтай жөнелді.

— Біріңді жақсы танысам, енді біріңді онша тани бермеймін. Сол үшін алдарыңда айыптымын. Біразыңа жеткілікті деңгейде құрмет көрсете алмай жүрмін. — Халық Бильбодан мұндай сөз күтпесе керек. Үш-төрт хоббит қол соғып, қолпаштағандай болды. Қалғаны Бильбоның бұл сөзі кекесін не шын екенін айыра алмай тосылып қалды.

— Екіншіден, бүгін менің туған күнім, — дегенде қонақтар қайтадан шапалақ ұрып қолпаштай кетті. — Біздің туған күніміз дегенім дұрыс болар. Бүгін менің жиенім әрі мұрагерім Фродоның да туған күні. Кәмелет жасына толып, өзіне тиесілі мұрасын алады. — Бірен-саран үлкендердің құлықсыз шапалағы мен жастардың «Фродо! Фродо! Көңілді Фродо жасасын!» деген айғайы естілді. Ал Саквилль Бэггинстер қабақтарын қарс түйіп, Бильбоның «өзіне тиесілі мұрасын алады» деген сөзінің астарында не жатқанын түсіне алмай дал.

— Екеуіміздің жасымызды қосқанда жүз қырық төрт болады. Сол себепті, туған күн кешіне тура сонша қонақ шақырдық. Бір гросс деп айтсам болады. — Оның бұл сөзі орынсыз еді. Қонақтардың көбі, әсіресе Саквилль Бэггинстер, кәдімгідей шамданып қалды. Бильбоның мақсаты тек осы санды толтыру болғанын, оларға ешқандай құрметі жоқ екенін түсініп, іштей қорланып қалды. «Бір гросс дей ме?! Сондай да сөз бола ма екен!» — деп біреу күңк етті.

— Сонымен қатар, бүгін менің бөшкеге тығылып Ұзынкөл арқылы Эсгаротқа келген күнім. Ол кезде туған күн тойлайтын жағдайда емес едім. Тіпті есімнен шығып кетіпті. Жасым небәрі елу бірде. Туған күн тойлау мен үшін аса маңызды емес-тұғын, сонда да жоғары деңгейде атап өттім. Бірақ сол күні суық тигізіп алмасым бар ма! Мұрным пышылдап, тілім күрмеліп, мыңқ-мыңқ етіп: «Кегендеңе көб ақмет», — деуге ғана шамам келді. Бүгін мені ешқандай ауру мазаламайды, мұны нақты айта аламын. Менің кішігірім кешіме келгендеріңе көп рахмет!

Ешкімде үн жоқ. Бильбо әдеттегідей ән шырқап, өлеңдете жөнелер ме екен деп тыпыршып отыр. Мерейтой иесінің көпірме сөзін тыңдаудан жалыға бастады: «Түу! Одан да сөзін доғарып, қонақтарға «қанеки, ішіп-жеңдер» деп айтпай ма!». Бірақ Бильбо ән шырқаған жоқ, өлең де оқымады. Бір сәт үнсіз тұрып қалды.

— Үшіншіден… сөзімді түйіндей келе, сендермен бір жаңалығыммен бөліссем деймін. — Бұл жолы Бильбоның дауысы қатқыл шықты. Отырғандардың бәрі әп-сәтте бойларын тіктеп, құлақ түре қалды. — Бұл сөзді айту маған оңай емес. Әлгінде айтып өткенімдей, сендердің орталарыңда өмір сүруге жүз он бір жыл да аздық етеді. Бірақ осымен бәрі бітті. Мен кетемін. Енді сендермен бірге болмаймын. Тап қазір кетем. Қош болыңдар!

Орындықтан түсті де жоқ болып кетті. Жарқ ете қалған жарықтан қонақтардың көзі бұлдырап, не болғанын түсінбей қалды. Көздерін ашса, Бильбо еш жерде жоқ. Жүз қырық төрт хоббит аң-таң болып, орындықтарына сұлқ отыра кетті. Қарт Одо Праудфут аяғын үстелден алып, гүрс еткізіп жерге қоя салды. Бөлмеде өлі тыныштық орнаған. Бір кезде қанын ішке тартып, сұрланып тұрған Бэггинс, Боффин, Тук, Брендибак, Граб, Чаб, Барроус, Брейсгирдл, Брокхаус, Гудбоди, Хорнблауэр және Праудфут әулеттерінің мүшелері жарыса сөйлей бастады.

Жиналған жұрт Бильбоның бұл әзілін орынсыз санап, осы бір келеңсіздік пен ашу-ызаның орнын тамақпен және сусынмен толтыруды жөн көрді. «Есі дұрыс емес. Ылғи солай дейтінмін» деген сөздер жиі айтылды. Тіпті Туктардың өзі (басқасын есепке алмағанда) Бильбоның бұл әрекетін орынсыз деп тапты. Көпшілік оның бұл қылығын еріккеннің ісіне балады.

Тек қария Рори Брендибак бұған сене қоймады. Осыншама жасқа келген ақсақал әлі де тың, ойы сергек. Басқалар сияқты қарынның ғана қамын ойламайды. Оның келіні Эсмеральдаға айтқан сөзі мынау болды: «Мұнда бір гәп бар, жарқыным! Меніңше, әлгі ессіз Бэггинс қайтадан кетіп қалған сияқты. Ақымақ шал-ай. Бірақ несіне алаңдаймыз? Тамақты көтеріп кеткен жоқ қой». Сосын ол Фродоны шақырып алды да қонақтарға тағы бір айналдыра шарап құйғызды.

Жиналған қауымның ішінде тек Фродо ғана ләм-мим демеді. Ол біраз уақыт бойы Бильбоның бос қалған орындығының жанында үнсіз отырды, ашу-ызаға булыққан хоббиттердің жекігеніне де, сұрақтарына да мән берген жоқ. Ол Бильбоның осылай істейтінін алдын ала білді, бәрі ойдағыдай шыққанына шын жүректен қуанды. Қонақтардың түк түсіне алмай, аңырып қарап қалғандарын көргенде күлкісін әрең тежеп отырды. Бір жағынан еңсесін мұң басып, іштей қамығып жүрді. Сүйікті ағасын жанынан артық жақсы көретінін, одан айырылғысы келмейтінін ол осы сәтте түсінді. Ал қонақтар қайтадан ішіп-жеп, Бильбо Бэггинстің бұрынғы және қазіргі оғаш әрекеттерін сөз қыла бастады. Саквилль Бэггинстер Бильбоға тістерін қайрап шығып кетті. Фродоның да бұл жерде қалғысы келмеді. Қызметшіге көбірек шарап әкелуді тапсырып, орнынан тұрды да, стақанындағы шарапты іштей Бильбоның денсаулығы үшін ішіп, бөлмеден шығып кетті.

Бильбо Бэггинсқа қайтып оралсақ, ол сөз сөйлеп тұрған кезде қалтасындағы алтын сақинаны айналдырып тұрған болатын. Бұл оның талай жылдан бері ешкімге ашпаған үлкен құпиясы еді. Орындықтан түсе салысымен оны саусағына тағып алады. Содан бері Хоббитонда оны көрген, не дауысын естіген тірі жан жоқ.

Бильбо көзді ашып-жұмғанша ешкімге көрінбей үйіне келді. Бір сәт салтанат сарайы мен егістіктің әр жерінен шығып жатқан әсем әуен мен қонақтардың абыр-дабырын тыңдап тұрып қалды. Сосын ішке кіріп, мерекелік киімін шешіп, кестеленген жібек күртесін бүктеп қағазға орады да, бір шетке қойып қойды. Іле-шала ескі киімдерін киіп, көнетоз былғары белдігін тағып алды. Оған қыны қара былғарымен қапталған қысқа қанжарын іліп қойды. Нафталиннің иісі сіңіп қалған бекітулі тартпадан күләпарасы бар ескі жамылғысын шығарды. Құдды бір қазына сықылды ұзақ уақыт бойы жасырулы жатқан жамылғының өңі кетіп, реңі солғын тартып қалыпты. Кезінде түсі қою жасыл болса керек және ол Бильбоға тым үлкен еді. Жамылғысын киген соң жұмыс бөлмесіне барып, үлкен темір сандықтан ескі киім-кешек салынған түйіншекті, былғарымен тысталған қолжазбаны және үлкен хатқалтаны шығарды. Кітап пен түйіншекті аузы-мұрнынан шығып тұрған қапшыққа салды. Алтын сақинасын шынжырымен бірге хатқалтаға салып, аузын жақсылап бекітті де, сыртына «Фродоға» деп жазды. Басында хатқалтаны пештің үстіне қойған, кейін айнып қалып, қалтасына салып алды. Осы сәтте есік ашылып, ішке Гэндальф кіріп келді.

— Амансың ба? — деді Бильбо. — Келер ме екен, әлде келмес пе екен деп уайымдап едім.

Сиқыршы орындыққа жайғасып жатып:

— Көрініп тұрғаныңа қуаныштымын, — деп жауап қатты. — Кетеріңде сенімен жолығып, бірауыз сөзімді айта кетуді жөн көрдім. Жалпы, өзің бәрі ойдағыдай өтті деп ойлайтын сияқ­тысың.

— Иә, — деді Бильбо. — Бірақ әлгі жарқ еткен жарқыл бәрімізді аң-таң қылды. Қонақтардан бұрын өзім қатты таң қалдым. Соны сен ұйымдастырдың-ау, шамасы.

— Иә, — деп сиқыршы басын изеді. — Осы күнге дейін сақинаны жасырып келдің. Қонақтарың сенің аяқастынан ғайып болуыңа басқа нәрсе себеп болды деген ойда қалсын деп осылай етуіме тура келді.

— Жоспарымды күл-талқан еттің. Неге осы басқалардың ісіне араласуға құмарсың? — деп Бильбо мырс етті. — Бірақ ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін бізден артық білесің.

— Артық білсем ғана, ойымдағыны іске асыра аламын. Бірақ мына жағдайға келгенде, сенімнен гөрі күдік басым. Бұл іс өзінің шырқау шегіне жетті. Бәрі өзің жоспарлағандай өтті. Бүкіл туған-­туыстарыңның намысына тиіп, көңілін күпті қылып қойдың. Күллі Шир халқының сөзіне қалдың. Олар сені әлі талай жыл әңгіме қылады. Сонымен, тағы сапарға аттанасың ба?

— Иә, маған демалыс қажет. Өткенде айтқанымдай, бұл жолы ұзақ демаламын. Бәлкім, сол жерде тұрақтап қалармын. Қайтып оралмауым да мүмкін. Негізі, менің қайтып келетін ойым болған жоқ. Міне, бәрін дайындап қойдым. Мен қартайдым, Гэндальф. Білем, бет-әлпетім жас көрінеді, бірақ іштей қартайғанымды сеземін. Сексеннің сеңгіріне шықса да, шырайын бермеген дей ме! — деп мырс етті. — Бойдан әл-қуат кетіп, күннен күнге жүдеп-­жадап барамын. Құдды біреу терімді сағызша созғылап жатқандай. Бір кесек нанның бетіне бір шөкім майды, жұқалап, батырып жағып жатқандай десем болады. Алайда бұл дұрыс емес қой. Сол үшін бірдеңені өзгерту керек деп шештім.

Гэндальф оған көз алмай қарап тұрды.

— Мен де мұны жөн көрмеймін, — деп ойлана тіл қатты. — Қалай дегенмен, сенің бұл жоспарың оң нәтижесін береді деп ойлаймын.

— Не де болса, бір шешімге келдім. Тауларды тағы да көргім келеді, Гэндальф. Жаным рақат табатын тыныш бір жерді іздеп тауып, сол жерде демалғым келеді. Қаптаған тума-туыстардан, есік қоңырауына дамыл бермейтін тілемсек қонақтардан оқшау жерде ештеңеге алаңдамай кітабымды аяқтайтын едім. Айтпақшы, оны қалай аяқтайтынымды ойластырып қойдым, сөйтіп, олар ғұмырының соңына дейін бақытты өмір кешіпті.

Гэндальф күліп жіберді.

— Лайым солай болғай. Бірақ хикаяң қалай аяқталса да, оны ешкім оқи алмайды ғой.

— Уақыты келгенде бәрі де оқитын болады. Фродо бірнеше тарауын оқып қойған. Оған көз қырыңды сала жүр. Жарай ма?

— Жақсы, оған өзім бас-көз болам.

— Егер оған айтатын болсам, менімен бірге кететін еді. Негізі, кештің алдында бұл жақтан кеткісі келетін сыңай танытқан. Бірақ ол мұны шын жүрегімен қаламайды. Ал мен көзім тіріде адам аяғы тимеген жерлер мен заңғар тауларды тағы бір көрсем деймін. Фродоның Шир өңіріне деген махаббаты ерекше, оның ормандары мен егістіктерін, кішігірім өзендерін жанындай жақсы көреді. Өзіне осы жер ыңғайлы. Бірді-екілі ұсақ-түйек заттардан басқасының бәрін соған қалдырып кетіп барамын. Осының бәрін өз меншігіндей сезінген кезде, өзін бақытты сезінеді деген үміттемін. Оның өзі би, өзі қожа болатын кезі жетті. Қолына тиген мұрасын пайдасына жаратып, алаңсыз ғұмыр кешсе деймін.

Сол сәтте Гэндальф:

— Бәрін тастадың ба? — деп сұрады. — Сақинаны да ма? Солай келіскен едің ғой.

— Иә… негізі, солай. Бірақ… — деп Бильбо кібіртіктеп қалды.

— Сақина қайда?