Все права защищены. Данная электронная книга предназначена исключительно для частного использования в личных (некоммерческих) целях. Электронная книга, ее части, фрагменты и элементы, включая текст, изображения и иное, не подлежат копированию и любому другому использованию без разрешения правообладателя. В частности, запрещено такое использование, в результате которого электронная книга, ее часть, фрагмент или элемент станут доступными ограниченному или неопределенному кругу лиц, в том числе посредством сети интернет, независимо от того, будет предоставляться доступ за плату или безвозмездно.

Копирование, воспроизведение и иное использование электронной книги, ее частей, фрагментов и элементов, выходящее за пределы частного использования в личных (некоммерческих) целях, без согласия правообладателя является незаконным и влечет уголовную, административную и гражданскую ответственность.

Алғысөз

Хат

Қымбатты тұрақты оқырманым!

Өмір деген құбылмалы нәрсе ғой. Осы кітаптағы шағын хикаятты жазуыма бейтаныс саудагердің айтқан әңгімесі себеп болды. Шынымды айтсам, өзін жөнді танымаймын да. Бұдан бір жыл бұрын Лонг Айлендте орын алған еді. Ескі досым әрі іскер серіктесім Ральф Висинанза (ол негізінен кітаптар мен хикаяттарды шетелде басып шығару құқын сатумен айналысатын) сол жерден үй жалдап тұрып жатқан. Жылжымайтын мүлік саудагері үйдің «Чарльз Диккенстің хикаяттарынан шыға келген әлдебір нәрсеге ұқсайтынын» байқап қалыпты.

Бұл сөз Ральфтің миынан шықпай қояды. Тіпті үйдің алғашқы мейманы Британия баспагері Мэлколм Эдвардзды күтіп алған кезде де Ральфтің есінде тұрады. Осы сөзді Эдвардзға қайта-қайта айтып, екеуі Диккенс туралы әңгіме соғып, біраз көсілді. Эдвардз Диккенстің өз шығармаларын журналға жіберіп не болмаса өзі кітапша етіп шығарып, бөлім бойынша жариялағанын еске алды (мен олардың не айтып отырғанын түсіне қоймасам да, екеуінің бір-біріне деген ыстық ықыласы мен достық пейіліне әрқашан тәнті болушы едім). «Сол шығармалардың біразы баспаға дайындау барысында толықтырылып, редакцияланған. Чарльз Диккенс дедлайннан1 қорықпайтын бірден-бір жазушы еді» дегенді қоса кетті Эдвардз.

Диккенстің осындай сериялы романдары өте әйгілі болды. Әйгілі болғаны сонша, романдарының бірі Балтимордағы қайғылы жағдайға себепші болған. Диккенстің оқырмандары «Көне заттар дүкені» (The Old Curiosity Shop) романының соңғы бөлімі шыққан журналдың тиражын әкеле жатқан ағылшын кемесін күтіп, айлаққа жиналады. Елдің айтуынша, журналға таласқан жұрт бірін-бірі таптап, бірнешеуі суға құлап, батып кеткен екен.

Мэлколм де, Ральф те біреудің суға батып кеткенін қалайды деп ойламаймын, дегенмен оларға қазіргі кезде бөлім болып шыққан басылымды халықтың қалай қабылдайтыны қызық болды. Бірақ екеуі де мұндай жағдайдың екі рет болғанынан бейхабар екен. Том Вольфтің «Bonfire of the Vanities» («Менмендік алауы») романының бірінші нұсқасы «Rolling Stone» журналында бөлім-бөлім болып шықса, Майкл Макдауэлл «The Amulet» («Тұмар»), «Gilded Needles» («Алтындалған инелер»), «The Elementas» («Апаттар») және «Beetlejuice» («Битлжюс») сценарийі) «Blackwater» («Қарасу») деген романын кітапша етіп бөліп шығарды. Бұл романда аллигаторларға айналып кететін, Оңтүстіктен келген отбасы жайлы үрейлі хикаят баяндалған. Ол Макдауэллдің ең үздік шығармасы болмағанымен, «Avon Books» баспасына үлкен табыс әкелді.

Әрі қарай екеуі егер осы заманғы әйгілі бір жазушы Британияда бір немесе екі фунт, ал Америкада үш доллар (ол жақта жұмсақ мұқабалы кітаптың құны 6,99 немесе 7,99 доллар) тұратын кітапшалар сериясын шығарса қалай болар екен деп біраз ой толғады. Мэлколм: «Мұндай тәжірибе Стивен Кинг сияқты жазушыға қызық болатын шығар», — деді де, әңгіме ауаны басқа тақырыпқа ойысып кетті.

Ральф бұл идея туралы ұмытып кеткендей еді. Бірақ оны 1995 жылдың күзінде, Франкфурттағы Халықаралық кітап жәрмеңкесінен (Ральф сияқты кітап агенті үшін бұл жәрмеңкенің маңыздылығын айта кеткім келеді) келген кезінде қайта есіне алды. Ол маған басқа идеяларымен қоса бірнеше бөлімді) кітап жазу идеясын да ұсынған-ды. Мен оның осы идеясын қабылдадым да, басқа ұсыныстарынан бірден бас тарттым.

Мен өзімді қазіргі заманның Диккенсі деп есептемеймін. Ондай адам болған күннің өзінде ол не Джон Ирвинг, не Салман Рушди болар еді. Бірақ өз басым бірнеше бөлімнен тұратын хикаяларды бұрыннан жақсы көретінмін. Басылымның мұндай форматын алғаш «The Saturday Evening Post» газетінен оқыдым. Сол кезде форматтың әр бөлімнің соңында оқырманды жазушымен бір қатарға қоятыны ұнаған — сізде оқиға желісінің қалай өзгеретінін болжауға бір апта бар. Сонымен қатар адамдар мұндай хикаяттарды өте мұқият оқып, сезіне алады. Өйткені ол бөлімге бөлініп, қалыпқа келтірілген. Оны қаласаңыз да бірден қылқ етіп жұта алмайсыз (әдетте жақсы кітап солай оқылады ғой).

Әлі есімде, мұндай кітаптарды үйде дауыстап оқитынбыз. Бір кеште ағам Дэвид, бір кеште мен, бізден кейінгі күні анам, одан соң қайтадан ағам оқып беретін. Бірақ біз фильм көруге барғандай не болмаса теледидардан бірге отырып «Rawhide» (Иленбеген тері), «Bonanza» (Сәттілік) немесе «Route 66» (66-бағыт) бағдарламаларын тамашалағандай, жиі-жиі кітап оқудың қызығына кіре алмайтынбыз. Мұның бәрі отбасы мерекесі сияқты еді. Арада біраз жыл өткеннен кейін ғана мен Диккенстің романдары сол замандағы отбасыларға дәл осылай ұнағанын білдім. Тек, олардың камин түбінде отырып Пипптің, Оливердің және Дэвид Копперфильдтің тағдырына алаңдап, уайымдауы бірнеше айға емес, жылдарға созылған («Post» газетіндегі ең ұзақ сериялардың өзінің әдетте сегіз бөлімнен артық шығуы сирек еді).

Мені бұл идеяға қызықтырған жалғыз нәрсені саспенс әңгімелер2 мен үрейлі хикаяттар3 жазатын жазушылар ғана түсінетін шығар деп ойлаймын. Бөлім бойынша шығатын кітаптарда жазушының оқырманға деген өзіне үнемі ұнай бермейтін үстемдігі болады. Қысқасы, солай, тұрақты оқырманым, сен алға жүгіріп шығып, бәрінің қалай өзгеретінін көре алмайсың.

Әлі есімде, он екі жасымда болуы керек, бір күні анамның қонақжайда оңаша өзінің сүйікті тербелмелі креслосында Агата Кристидің жұмсақ мұқабалы кітабының соңғы бетіне қарап отырғанын көрдім. Оның саусағы дәл елуінші беттің үстінде сырғып бара жатқан. Мен бұған қатты таңырқап (ол кезде барлық балаға тән «бәрін білем» деген ой менде де жаңадан бас көтеріп келе жатқан 12 жастағы жеткіншек екенімді ұмытпаңыз), детектив романның соңына жетпей, оның оқиғасын біліп алу «оrео» печеньесінің ортасындағы ақ кремін ғана жеп, сыртын тастай салғанмен бірдей деген ойымды білдірдім. Анам өзінің ғажайып риясыз күлкісімін рахаттана күліп алды да, сөзімнің жаны бар екенін, бірақ кейде өзінің де оқиғаға еріксіз елігіп кететінін айтты. Елігудің қандай екенін ол кезде түсінетінмін. Он екі жаста болғаныма қарамастан мені де еліктірер нәрсе көп еді. Міне, сол елігуге қарсы қызық дәрі таптым. Соңғы бөлімі кітап дүкендеріне түспейінше, ешкім де «Жасыл мильдің» немен аяқталатынын білмейді… оны тіпті өзім де білмеймін.

Ральф Висинанза романды бөлім бойынша басып шығару идеясын дер кезінде айтқанын өзі де білмеген болар. Ол кезде мен ерте ме, кеш пе, сол туралы жазамын деп ойлаған электр орындығы туралы идеям миымда шыр көбелек айналып жүрген-тұғын. Джек Кэгнидің фильмін көргеннен кейін, өлім жазасына кесілгендердің камерасы туралы алғашқы кітапты (Уорден Льюис Э. Лоус жазған «Сиң Сиңдағы екі мың жыл») оқығалы осы ой маза берген емес. Бұл тақырып менің қиялымның дүлей ниетін дүрліктірді. Алдыңда ажал күтіп тұрғанын біле тұра электр орындығына дейін соңғы қырық ярдты4 жүріп өту қандай екен деп ойладым. Әрі-беріден соң, тұтқынды орындыққа байлаған адам немесе қосқышты қосқан адам қандай күйде болады екен? Бұл жұмыс саған не береді? Бұдан да сұмдық не болуы мүмкін?

Соңғы 20–30 жылда осы негізгі тақырыптың бірнеше нұсқасын жазуға тырыстым. Оқиға желісі түрмеде өтетін табысты бір новелла («Рита Хейворт және Шоушенктен қашу» (Rita Hayworth and Shawshank Redemption) жазып шықтым да, маған маза бермеген ой осы екен ғой деген тоқтамға келгендей болдым. Бұл шығармада көп нәрсе өзіме ұнады. Әсіресе кітаптағы баяндаушының ұстамды, адал, бәлкім, аздап аңғалдау дауысы көңілімнен шықты. Бұл — бір болса Стивен Кингте ғана болатын баяндаушы. Сонымен, бірде бастап, бірде тоқтап, өзіме сенімсіздеу қалыпта жұмысқа кірісіп кеттім. Екінші кітаптың көп бөлігі Фенуэй паркінде жаңбырлы күндері жазылды.

Ральф хабарласқан кезде мен блокнотыма «Жасыл миль» деп шимайлап отырған болатынмын. Сол сәтте-ақ үстелімнің үстін реттестіріп, дайын болып қалған кітабыма («Desperation» — «Торығу») — жақында оны да көресіз, тұрақты оқырманым) түзету енгізуім керек болса да, жаңа романның басталғанын түсіндім. Мильді қолға алғанымда менде таңдаудың екі жолы ғана болды: жаңа романды қолға алмау (бәлкім, содан кейін оған ешқашан оралмау) немесе бәрін ысырып қойып, алға жылжу.

Ральф маған өзінің үшінші нұсқасын ұсынды: бөліп оқуға болатын сияқты, хикаятты да бөліп-бөліп жазу керек. Өзіме де бұл қауырт жұмыс ұнап кетті: жұмысыңды аяқтап үлгермей жатып, миллиондаған оқырман саған ентелеп, шыдамсыздана күтіп тұрады. Мұны хатшым Джулианн Югли екеумізден басқа ешкім жақсы білмейді: біз апта сайын «Қара мұнара» (Роландтың ізбасарлары, сабыр сақтаңыздар, бір жылдың айналасында мұны да аяқтаймын деп уәде берем) циклінің келесі кітабын талап еткен ашуға толы ондаған хат алатынбыз. Сондай хаттардың бірінде газет тақырыптары мен журнал мұқабаларынан кесіп алған әріптермен «ҚАРА МҰНАРАНЫҢ» КЕЛЕСІ КІТАБЫН ШЫҒАР, ӘЙТПЕСЕ МЫНА ҚОНЖЫҚ ӨЛЕДІ» деп жазып, шынжырлап қойған пүліш қонжықтың суреті шықты. Мен ол хатты өзімнің жауапкершілігімді және біреудің қиялында туындаған бейнелер үшін уайымдайтын адамдардың бар екені қандай керемет екенін есіме салып тұру үшін кабинетіме іліп қойдым.

Міне, осылайша мен «Жасыл мильді» он тоғызыншы ғасыр стиліндегі шағын кітапшалар түрінде басып шығаруға бел байладым.

Сіздер де маған:

а) хикаят ұнады ма;

б) жеткізудің сирек кездесетін, бірақ айтарлықтай қызық түрі ұнады ма; сол жайында хат жазарсыздар.

Әрине, ол хаттарыңыз қазіргі уақытта (1995 жылдың қазан айының жаңбырлы кешінде) әлі аяқталмай шимай күйінде тұрған, аяқталуы да екіталай хикаятты жазу үшін авторға шабыт береді. Дәл қазір барымды салып қалың тұман ішінде келе жатсам да, хикаятты майын тамызып әңгімелеудің мәні де осы емес пе.

Тағы да айта кетейін, егер сіз осы кітапты оқып отырып оны жазған кездегі ләззаттың ең болмаса жартысын сезіне алсаңыз, онда екеуміз де бақытты болар едік. Ләззат алыңыз… мұны неге досыңызбен бірге дауыстап оқымасқа? Қалай болғанда да, бұл келесі шығарылым газет дүңгіршегіне немесе жергілікті кітап дүкеніне түскенше уақыт соза тұрады.

Бірінші бөлім

•

Ажал құшқан екі қыз

I

Бұл — 1932 жылы Луизиана штатындағы Суық Тау түрмесінде болған оқиға. Электр орындығы да сол жерде болатын.

Әдетте адамдарға «қорқасың, бірақ қашып құтыла алмайсың» деп әзілдеуші еді ғой. Тұтқындарға да осы түрмеге қатысты тап солай әзілдейтін. Жаныңды жаһаннамға жіберетін орындықты барлығы Олд Спарки немесе Биг Джуси деп атап кеткен. Олар тіпті электр энергиясының шотына қатысты, зайыбы Мелинда қатты ауырып жатқандықтан биыл күзде Алғыс айту күнінде түскі асты Мурс бастықтың өзі дайындайтынын айтып қалжыңдасатын.

Ал мұндай әзілдер Олд Спаркиге отыратындардың үрейін ұшырып, қорқыныш ұялататын. Суық Тауда жүргенімде өзім тұп-тура жетпіс сегіз (әлбетте, санынан шатасқан емеспін, бұл санды өле-өлгенше есімде сақтаймын) тұтқынның өлім жазасын орындауға қатыстым. Меніңше, олардың көпшілігі тобығын электр орындығының емен ағашынан мықты етіп жасалған аяғына тақап байлаған кезде ғана не болып жатқанын ұқты, шын мәнінде, ақырғы сапарға аттанғалы тұрғанын түсінді (бұл олардың жанарының тұңғиығынан ызбарлы үрей сияқты көрінетін). Тамырында қан қуалап, бұлшық еті бұлтылдап, күші тасып тұрғанымен, бәрі бітті, олар енді тірі өлік: бұдан былай далада еркін аттап бір миль де жүре алмайды, қыздармен шыр айналып билемейді. Рас, Олд Спаркидің клиенттері ажалының жақындап келе жатқанын тобығынан бастап сезетін. Айтар ойын жинақтай алмай сандырақтап соңғы сөзін айтқаннан кейін, олардың басына қап-қара жібек қапты кигізе салатын. Бұл қап қылмыскердікі дегенімен, шын мәнінде, бізге арналғандай. Тізерлеп тұрған тұтқын өзінің ажал құшатынын түсінген кезде оның жанарындағы сұмдық үрейді күзетшілердің көрмеуі үшін жүздерін осылай тұмшалайтын секілді.

Суық Тауда өлім жазасына кесілгендердің арнайы камерасы болған жоқ. Тек басқа төрт камерадан бөлек, көлемі олардың ширегіндей ғана, қабырғасы ағаштан емес кірпіштен қаланған «Е» блогы болды. Оның жылтыраған жалаңаш темір шатыры жаздың шақырайған күнінде есірген адамның ессіз көзі сияқты шатынап тұратын. Ішінде ортадағы кең дәліздің екі жағына үш-үштен орналасқан алты камера бар. Әр камера басқа төрт блоктағы камералардан екі есе кең және олардың бәрі де жалғыз адамдық. Түрме үшін (әсіресе отызыншы жылдары) жақсы жағдай болғанымен, бұл камерадағылар басқа блоктағы төрт камераға түсу үшін неге болса да дайын еді. Иә, расында да, қолындағы барын беруге бар.

Бақылаушы болып қызмет еткен кезімде, Құдайға шүкір, әлгі айтқан алты камераның барлығы бірден толған емес. Әрі кеткенде төрт адам қамалатын. Олардың арасында ағы да, қарасы да (Суық Таудағы тірі өліктерді нәсіліне қарап бөлмейтін) болды. Бірақ бәрібір бұл тозақтың бір пұшпағындай ғана. Бір күні камераға Беверли МакКолл деген әйел түсті. Өзі көмірдей қап-қара болғанмен, періштедей керемет сұлу еді. Алты жыл бойы күйеуінің небір соққысына төзіп келген әйел, оның көзіне шөп салғанын білгенде, бір күн де шыдап тұра алмаған. Өзін алдап жүргенін білген күні-ақ кешкісін ол Лестер МакКоллды жолдастары (бәлкім, әлгі аз уақыт көңіл көтерген ашынасы да) Кескіш деп атап кеткен шаштараздың пәтеріне қарай көтерілетін баспалдақтың жоғарғы жағында торуылдайды. Пальтосын шешкенін күтіп тұрып, оның арамданған ішек-қарнын ала туфлиінің үстіне ақтара салады. Бұл қылмысын Кескіштің көп ұстарасының бірімен жасаған. Олд Спаркиге отырардан екі күн бұрын мені шақырып алды да, түсінде африкалық рухани әкесін көргенін баяндады. Әкесі оған құлдық тегінен бас тартып, о дүниеге Матуоми деген азат атпен аттануын бұйырыпты. Сондықтан ол өлім үкімі Беверли Матуоми тегімен оқылсыншы деген өтінішін айтты. Әйткенмен рухани әкесі оған басқалай есім бермеген сыңайлы, әлде берген күнде де ол жайында өзі ләм-мим демеді. «Жарайды, қалауың болсын», — дедім мен.

Түрмеде жұмыс істеген жылдарым маған жазаға кесілгендердің соңғы тілегін қалдырмай орындауды үйретті (әрине, орындау тіпті де мүмкін болмаған кейбір тілектерінен басқасы). Алайда Беверли Матуомидің жағдайында мұның еш мәні жоқ еді. Келесі күні түскі үштің шамасында губернатор хабарласып, оған кесілген өлім жазасы әйелдерге арналған «Шалғынды алқап» жазалау мекемесінде өмір бойы түрмеде отыру үкіміне өзгергенін айтты. Ал біз өз арамызда әлгі түрмені «қылмыскер толы, қызықсыз жер» дейтінбіз. Сенесіз бе, кезекші үстеліне жеткен Бевтің бұлтиған бөксесі оң жаққа емес, сол жаққа қарай бұрылғанда қатты қуандым.

Шамамен арада отыз бес жылдай уақыт өткеннен кейін мен оның есімін бұлттай бұйра ақ шашты, көзіне шеті әшекейленген көзілдірік киген қара өңді арық әйелдің суретінің төменгі жағынан оқыдым. Ол газеттің азанама парағында тұрған-ды. Бұл Беверли еді. Азанамада оның соңғы он жылда бостандықта өмір сүріп, Рейнз Фоллс деген қалашықтың кітапханасын жалғыз өзі сақтап қалғаны жазылыпты. Өзі жексенбілік мектепте сабақ берген екен, шағын айлақта оны бәрі құрметтеп, жақсы көріпті. Азанаманың тақырыбын: «КІТАПХАНАШЫНЫҢ ЖҮРЕГІ ТОҚТАП, КӨЗ ЖҰМДЫ» деп қойыпты да, ал оның астына майда қаріптермен: «Кісі өлтіргені үшін жиырма жылдан астам уақыт түрмеде отырған» дегенді басыпты. Көзілдіріктің арғы жағындағы бадырайған оттай жанары ғана еш өзгермепті. Бұл басына түссе, жетпістен асса да дезинфекциялайтын ерітінді құйылған көк құтының ішіндегі лыпып тұрған ұстараны ойланбастан жұлып алатын кекшіл әйелдің өткір жанары еді. Қартайған шағында шағын қалашықта кітапханашы болып беймарал өмір сүрсе де, оның қылмыскер екенін көздеріне қарап-ақ бірден білесің. Кісі өлтірген қылмыскерлермен мен сияқты ұзақ уақыт бірге болсаңыз, оларды тап басып танитыныңызға дауым жоқ. Негізі, өзімнің түрмедегі жұмысыма оншалықты мән бермейтінмін, тек бір мәрте ғана маңыз бере ойландым. Бұл жолдарды да сол үшін жазып отырмын.

«Е» блогының ортасындағы кең дәлізде кәрі жөкенің түсі сияқты линолеум төселген. Сондықтан басқа түрмедегілер Соңғы миль деп атайтын дәлізді Суық Тауда Жасыл миль дейтін. Меніңше, дәліздің төменнен жоғары өлшегендегі оңтүстіктен солтүстікке қарай созылған ұзындығы үлкен алпыс қадамға жетеді. Төменгі жағында жуасыту бөлмесі болса, жоғарғы жағы «Т» қарпі тәрізді дәліз. Ал күн нұрына шомылған сол жақтағы бұрылыс тіршіліктен хабар береді. Егер аулада әрлі-берлі жүріп серуендеу тіршілік деп атауға тұрарлық болса, онда өмірді білдіретін. Біреулер үшін нағыз өмір сол ғой, ал біреулердің өмірі бірқалыпты, еш қиындықсыз өтіп жатады. Ұры-қарылар, арандатушылар мен зорлықшылар да әңгіме-дүкен құрып, серуендеп, өзара ұсақ-түйек істерімен айналысады.

Оң жақ бұрылыс — бұл енді мүлдем бөлек әңгіме. Сіз әуелі менің кабинетіме (оның да төсеніші жасыл түсті, ауыстырамын деп жүргенімде ақыры сол күйінде қалды) келесіз, сол жағында Америка туы, оң жағында штаттың туы қадалған үстелімнің алдына жақындайсыз. Ал қабырғасында екі есік бар, біреуі мен және «Е» блогының басқа күзетшілері (кейде тіпті Мурс бастық та) пайдаланатын дәретханаға апарады, екіншісі — қойма сияқты шағын бөлменікі. Жасыл миль деген жол осы жерден аяқталады.

Есік өте кішкентай еді, еңкейіп кіруіме тура келетін. Ал Джон Коффи болса, тіпті тізерлеп кіреді. Содан кейін шағын алаңқайға шығып, баспалдақпен үш тепкішек төмен қарай тақтай еденге түсесіз. Бұл көрші блоктағыдай жылу жүйесі қосылмаған, металл шатыры бар кішкентай бөлме болатын. Қыста аузыңды ашсаң бу шығатын сұмдық суық, жазда қапырық. Отызыншы жылдың шілдесінде, әлде тамызында, әйтеуір, Элмер Мэнфредті жазалаған кезде бөлменің ыстық болғаны соншалықты, тоғыз куәгердің талып қалғаны есімде.

Қойманың сол жағы — қайнаған тіршілік. Құрал-саймандар (күрек пен қайладан басқасының барлығын тап бір карабин5 сияқты торға салып, шынжырлап қойған), ұсақ-түйектер, көктемде түрме бақшасына отырғызатын тұқым салынған қаптар, дәретхана қағазы салынған қораптар, түрме типографиясына арналған бланкілер тізілген паллеттер… тіпті бейсбол ромбысы мен футбол алаңындағы торларды таңбалайтын әк салынған қаптар да бар. Түрмедегілер «Жайылым» деп атап кеткен жерде кешкілік түрлі ойындар ойнайтын. Сол себепті Суық Тауда көпшілігі күзгі кешті асыға күтетін.

Ал оң жағы тағы да ажалға апарады. Бөлменің оңтүстік-шығыс бұрышындағы ағаш платформада үрейіңді ұшыратын Олд Спаркидің нақ өзі тұратын. Мықтап бекітілген емен аяқтар мен талай адамның өмірінің соңғы сәтіндегі суық тері сіңген шынтақ қойғыштар, орындықтың арқалығына іле салатын, Бак Роджерстің комикстеріндегі робот-балақайдың кепкісіне ұқсайтын металл баскиім. Металл баскиімнен шыққан сымдарды арқалықтың тесігінен өткізіп, орындықтың артқы жағындағы шлак қабырғаны айналдырып орап қойған. Бір жағында мырышталған шелек.

Ішіне қарасаңыз, металл баскиімнің көлеміндей етіп спонждан кесіп қойған шеңберді көресіз. Жазаға тартар алдында оны сымның бойымен сорғыш арқылы жүргізіп, қылмыскердің тұп-тура миына жететін тұрақты ток заряды жақсы өтсін деп сулап қояды.

II

1932 жыл «Джон Коффидің жылы» болды. Ол туралы егжей-тегжейлі газет беттерінде басылған. Өмірінің соңын Джорджиядағы қарттар үйінде өткізіп жатқан қаусаған қариялар емес, күш-қуаты толысқан жан болсаңыз әрі ол оқиға сізді қызықтырса, әлгі газеттерді іздеп, тауып алуға болады.

Әлі есімде, күн қатты ыстық болатын. Тіпті аспан айналып жерге түскендей аптап еді. Қазан айы болса да, күн тамыздағыдай қапырық. Бастықтың зайыбы Мелинда кенеттен сырқаттанып, Индианолдағы ауруханада жатты. Сол жылы күзде қуық жолыма инфекция түсіп, мен де біраз әурелендім. Әрине, ауруханаға жататындай асқынып кетпесе де, кіші дәретке барған сайын жанымды көзіме көрсететін. «Бұдан да өле қалғаным жақсы еді» деп әбден қиналдым.

Бұл өзі қолынан кіп-кішкентай тышқанын тастамай алып жүретін жартылай таз француз Делакруаның күзі еді. Өзі мұнда жазда келген. Осында отырып тышқанына катушкамен трюк жасауды үйретті.

Десек те «Е» блогындағыларға отыз екінші жылдың күзі бәрінен бұрын Деттериктердің егіз қызын зорлап, өлтіргені үшін өлім жазасына кесілген Джон Коффидің келгенімен есте қалды.

Әр ауысым сайын блокта 4–5 күзетшіден болды. Бірақ оларды негізінен уақытша келгендер құрайтын. Мәселен, Дин Стэнтон, Харри Тервиллиджер, Брутус Ховелл (оны түрмедегілер әзілдеп «Брутал» (Қатыгез) деп атады. Дегенмен мінезі лақап атына сай келмейтін, өйткені алпамсадай денесіне қарамастан өзі шыбынды да шертпейтін) мен ақымақтығын былай қойғанда, шын мәнінде өте қатыгез болған Перси Уэтмор сияқтылар енді бұл өмірде жоқ.

Өзі бір жексұрын, кейде тіпті қауіпті Персидің «Е» блогына келетін жөні жоқ еді. Әйткенмен әйелі губернатордың туысы болғандықтан ғана оның осында жүргені әмбеге аян.

Ең алғаш Коффиді «Тірі өлік келе жатыр! Бұл жерге тірі өлік келе жатыр!» деп әдеттегі айқайымен айналаны басына көтере осында — блокқа алып кірген де Перси Уэтмор.

Қазан айы болғанына қарамастан күн күйіп тұрған. Жаттығу алаңына шығатын есік ашылып, күннің мол сәулесімен бірге ішке алып адам кіріп келді. Шынымды айтсам, мұндай алып адамды бұрын-соңды көзбе-көз көрмегенмін. Тек өзім жазалаған тұтқындар отырған осы жердің «Қосымша бөлмесіндегі» теледидардан баскетбол ойынын тамашалаған кезде ғана көргенім бар. Оның қолы мен алпамсадай кең кеудесін көлденең тартып шынжыр байлапты, аяғы да кісенделген. Камералар арасындағы лайм түстес дәлізбен жүріп өткенде, әлгінің кісенделген аяқ-қолы құдды ауыр шынжыр тізбектелген монеталар сияқты сылдырлап бара жатты. Оны бір жағында Перси Уэтмор, екінші жағында тыриған арық Харри Тервиллиджер алып жүрді. Сыртынан қарағанда екі күзетшінің кейпі орманнан ұстап алған үлкен аюмен қыдырып жүрген кішкентай балалардың көрінісін көз алдыңа әкелетін. Тіпті Брутус Ховеллдің өзі Коффидің жанында бала сияқты болып қалды. Кезінде LSU командасында ойнап, футболдан шығып қалғаннан кейін таулы қыраттағы үйіне оралған жартылай қорғаушы Брутал да әжептәуір ірі еді. Бойы алты футтан6 асатын, оның үстіне денесі де баршылық, арықтардың санатынан емес.

Жалпы, «Е» блогында зәңгілер ұзақ тұрақтамайтын. Олд Спаркидің жанында тізерлеп тұрып, о дүниеге аттанып кете баратын. Джон Коффи де қара нәсілді. Бойының ұзындығы алты фут, сегіз дюйм7. Бірақ теледидардан көрген баскетболшылар сияқты икемді емес, кең иықты, бұлшық еті бұлтылдаған кеудесі кере қарыс. Оған дүкеннен әзер іздеп табылатын қоймадағы ең үлкен өлшемді джинсы кигізіпті. Оның өзі тар екені көзге бірден байқалады. Өйткені шалбарының балағы ұрылып-жырылған, тыртық басқан балтырына жарты қарыс жетпей тұр. Жейдесі кеудесінің жартысына дейін ғана түймеленген, жеңі шынтағынан сәл-ақ асады. Баскиімін күректей қолына қыса ұстап алған, сонысы дұрыс болған сияқты. Оны қызыл ағаштың түсіндей жып-жылтыр басына кисе, шарманка тартатын көше музыкантының маймылы киетін баскиімге ұқсап қалар еді. Тек айырмашылығы, мұнікі қызыл емес, көк түсті. Тұрқына қарасаң, қол-аяғына оралған шынжырды Рождество сыйлығын байлаған лента секілді оп-оңай үзе салатындай. Ал жүзіне зер салсаң, ондай ой қаперіне де кіріп-шықпайтынын байқайсың. Коффиді «Дүлей» деп атап үлгерген Персидің ойындағыдай оның түрінен топастық емес, абыржу байқалатын. Әлгі алып адам қайда келгенін түсінбегендей, жан-жағына аңтарыла қарады. Ол тіпті өзінің кім екенін де білмейтін тәрізді. Маған бірден, «Самсонға ұқсайды екен» деген ой келді… тек мына түрі Далила кішкентай қолымен шашын жып-жылтыр етіп қырып тастап, бар қызығынан айырғандай көрінеді екен.

— Тірі өлік келе жатыр! — деп Перси аттандап келеді. Коффи енді бір қадам да алға баспаймын деп тұрып алса, оны орнынан қозғалта алатындай өзіне тым сенімді түрде аюдай алып адамның аяғындағы кісенді тартқылап қояды. Харри ләм демеді, бірақ түрі бұзылып кетті.

— Тірі өлік келе..!

— Болды, жетер, — дедім.

Өзім Коффиді қамайтын камерадағы төсектің үстінде отырғанмын. Келетінін біліп, алдынан қарсы алайын деп әдейі күттім. Бірақ өз көзіммен көрмейінше оның мұндай алып екенін білген де жоқ едім. Перси маған сенің қандай ақымақ екеніңді (кішкентай қыздарды зорлап, өлтіргеннен өзге түк білмейтін мына алпамсадай дүлейден басқа) елдің бәрі біледі деген сыңаймен қарады, алайда үндемеді.

Үшеуі камераның ашық тұрған есігінің сыртында қалды.

— Босс, мынаумен жалғыз қала бересің бе? — деп сұраған Харриге басымды изедім. Харри Тервиллиджердің бұлай уайымдағанын бірінші рет көріп тұрман. Ол алты-жеті жыл бұрын бүлік кезінде жанымда болған. Сол кезде бүлікшілерде қару бар екен деген дақпырт тарағанда да болаттай берік болып еді. Енді, міне, дауысында толқу бар.

— Ал, жігітім, екеуміз тіл табысатын шығармыз, ә? — дедім оған төсекке отырып жатып, алдында айтқан қуық инфекциясы асқынып кетпесе де жаныма батып, жайсыз сезініп тұрғанын білдіргім келмей. Шынымды айтсам, бүгін өзі бір жайсыз күн болды.

Коффи басын бір рет сол жаққа, бір рет оң жаққа шайқап, сосын ортаға тесіліп қарап қалды. Ал мені көрген сәтте, менен көзін алмады. Харридің қолында Коффидің қағаздары салынған папка болды.

— Андағыны анаған бер, — дедім Харриге. — Қолына ұстат.

Харри папканы берді. Алып дүлей оны айкезбе сияқты ала салды.

— Ал, жігітім, қолыңдағыны маған бер, — деп бұйырдым. Коффи шынжырларын сылдырлатып, бұйрығымды орындауға кірісті. Камераға кіру үшін басын еңкейтті.

Көзімнің алдап тұрмағанына сенімді болу үшін оны басынан аяғына дейін қарап шықтым. Расында, алты фут, сегіз дюйм. Салмағы 280 фунт8 деп көрсетілген. Бірақ, меніңше, мұны жобамен жаза салған. Шын мәнінде, салмағы 320 фунт9 шамасында, тіпті 350 фунттай10 болады-ау. «Тыртықтар мен ерекше белгілері» деген бағанға тіркеу бөлімінде тұрған ардагер Магнуссон жазу машинкасының майда қаріптерімен «Көп» деп жазыпты.

Қағаздан басымды көтердім. Коффи шетке қарай сәл шегінді. Коффи келмей тұрып «Е» блогындағы жалғыз тұтқынымыз болған Делакруаның камерасының алдындағы дәлізде тұрған Харриге көзім түсті. Бәкене бойлы, жартылай таз тұтқынымыз қашан көрсең де мазасыз кейіпте жүретін. Түрі талай қитұрқы есеп-қисабы жалпақ әлемге жария болатынын білетін есепшіге көбірек ұқсайды және өзінің иығынан үнемі үйретілген тышқаны түспейді.

Ал Перси Уэтмор болса, Джон Коффи кірген камераның есігінде еңкейіп тұр. Қолында хикори ағашынан жасалған жуан келдек. Оны қабынан шығарып, тезірек іске кіріскісі келгендей тыпыршып, сол қолының алақанына ұрғылап тұр. Бұдан әрі шыдап тұра алмадым. Мүмкін, аптап ыстық әсер етті ме, әлде, бәлкім, жанымды жеп, шыдатпай бара жатқан ауруымнан ба, иә болмаса «жотасын біраз тоқпақтап алсам ғой» деп қолы қышып тұрған Персидің әрекеті жүйкеме тиді ме, мүмкін, мына қара дүлейді жазалауға жіберген сотқа деген ашуым ба, нақты неге екенін білмедім, әлде осы себептің бәрі бірден әсер етті ме, әйтеуір, Уэтмордың бұл жерде қалғанын қаламадым. Оның тезірек қасымыздан кеткенін жөн көрдім.

— Перси, — дедім оған, — Лазаретті көшіру керек.

— Оған Билл Додж жауапты.

— Оны білем. Бар да, көмектес.

— Ол менің шаруам емес, — деді Перси. — Менің жұмысым — мына Дәудүлей.

Дәудүлей деген — Персидің дәу және дүлей деген екі сөзді қосып, алпамсадай Коффиге қойған лақап аты. Ол денелі адамдарды ұнатпайтын. Харри Тервиллингер сияқты тым арық болмаса да, бойы аласа еді. Өзі төбелес көрсе көзі жайнап, делебесі қозып кететін шатаққор қораздарға ұқсайды. Шашын сұмдық жақсы көретін. Онысын біресе тарап, біресе қайырып, әйтеуір, қолы басынан түспейтін.

— Онда сенің жұмысың аяқталды, — дедім. — Лазаретке бара бер.

Перси астыңғы ернін көрсетті. Билл Додж бен оның адамдары дәрі-дәрмек салынған жәшіктерді, матрастар мен төсектерді тасып жатты. Лазарет түрменің батыс бөлігіне салынған жаңа ғимаратқа көшіп жатқан болатын. Бір жерден екінші бір жерге көшудің оңай шаруа емес екені белгілі. Пора-пора теріңді шығаратын ауыр жұмыс, әсіресе мынадай ыстықта. Перси Уэтмордың бұл жұмысқа араласқысы келмеуі де сондықтан.

— Биллдің адамдары жетеді ғой.

— Сонда да барасың. Барып оның орынбасары бол, — дедім дауысымды көтеріп. Перси маған жақтырмай қарады, онысын байқамаған сыңай танытып тұра бердім. Егер губернатор түрменің бастығы Мурс бастыққа туысқанына дөрекі болғаным үшін мені жұмыстан босату жөнінде бұйрық берсе, Хэл Мурс менің орныма кімді қояр екен. Персиді ме? Әй, қайдам, оны қоя қоймас. — Білгеніңді істе, Перси. Тек бұл жерден көзіңді жоғалтсаң екен!

Бір сәтке маған, «Перси лазаретке кетпей, мынау әлемдегі ең үлкен тоқтап қалған сағатқа ұқсап тікесінен тік тапжылмай тұрған Коффиді ұрып, шу шығып кете ме екен» деген ой келді. Бірақ Перси келдегін қолдан тігілген олпы-солпы қабына сұға салып, дәлізге қарай шығып кетті.

Сол күні кезекшілікте қай күзетшінің отырғаны есімде жоқ, уақытша келгендердің бірі ғой деймін. Тиісерге қара таппаған Персиге оның көзқарасы ұнамаған болуы керек, жанынан өтіп бара жатып:

— Неменеге жетісіп ыржиясың, қазір езуіңді жиғызып, мұрныңды бет қып беремін — деп күзітшіге арс етті. Артынша кілттің сылдыры естілді де, жаттығу жасайтын ауланың есігі ашылды. Сырттан жап-жарық болып күн сәулесі ішке енді.

Перси Уэтмор біраз уақытқа көзден таса болды. Делакруаның тышқаны мұртын жыбырлатып, тапал француздың екі иығында алма-кезек зыр жүгіріп жүр.

— Тыныштал, Джинглс мырза, — деді Делакрус, тышқан оның айтқанын түсінгендей сол жақ иығына келгенде қалт тоқтай қалды. — Тыныш, тып-тыныш тұр.

Делакруаның Луизиана француздарына тән акцентпен жұмсақтап айтқан тыныш деген сөзі экзотикалық өзге тілдегідей kwaht деп естілді.

— Болды жат, Дэл, — дедім дауысымды көтеріп. — Сен де демал. Мұның саған да қатысы жоқ.

Ол бұйрығыма бағынды. Жалпы Делакруаның күнәсіне келсек, бір қызды зорлап, өлтіріп, содан кейін әлгі денені үйдің алдына шығарып, жанармай құйып өртеп жіберген. Сірә, қылмысын осылай жасырмақ болған. Алайда от-жалын үйге тиіп, үлкен өртке ұласып, қайғылы жағдайдан тағы алты адам қаза табады. Оның екеуі — бала.

Осы қылмысы үшін түрмеде отырған Дэл — маңдай тұсындағы төбе шашы түгел түсіп, жылтыраған таз төбесінің жан-жағына өскен қалған селдір шашы жейдесінің жағасына дейін жалбырап тұратын жуас адам. Жақында ол да Олд Спаркиге отырып, ақырғы күні аяқталмақ. Сөйтіп, оны жантүршігерлік сұмдық қылмысты жасауға итермелеген нәрсе де өтер. Ал қазір өзі дым болмағандай кішкентай досын шиқылдатып, қолында әрлі-берлі жүгіртіп, төсегінде шалқасынан түсіп жатыр. Ең сұмдығы — Олд Спарки олардың жан дүниесіндегі зұлымдықты жағып жібере алмайды. Бүгін берілетін дәрі де оларды ешқашан өлтірмейді. Зұлымдық бостандыққа шығып, басқа біреуді тарпа бас салады. Ал біз болсақ, жансыз қу денені өлтірумен уақыт өткіземіз.

Әлгі алып адамға бажайлап қарадым.

— Харриге шынжырдан босат десем, өзіңді дұрыс ұстайсың ба?

Ол басын изеді. Әдеттегідей басын әуелі солға, сосын оңға бұрды. Өзі менен жанарын алмай, біртүрлі қарады. Көзқарасынан сабырлы екенін ұқтырғанымен, онысы сенім ұялатпайды. Харриге қолыммен ымдадым, барып шынжырды босатты. Аяғындағы кісенді шешу үшін бағана сияқты қақшиып тұрған Коффидің тура жанына келіп еңкейген кезде, ол бұрынғыдай қорықпады. Мен де жеңілдеп қалдым. Харри Перси үшін сонша уайымдаған еді, ал мен оның түйсігін сынаған болатынмын. Бүгін Персиден басқа «Е» блогындағы барлық жігіттің түйсігін тексердім.

Жаңадан келгендерге айтатын арнайы сөзім болушы еді, бірақ денесі ғана емес, өзі де біртүрлі көрінген Коффиге ол сөзді айту керек пе, әлде жоқ па деп екіұдай ойда болдым.

Харри қайтадан орнына барған кезде (Коффи аяғын шешкенше мүсін сияқты тапжылмай тұрды) мен папканың үстін саусағыммен тықылдатып, қол астыма жаңадан келген қылмыскерге қарадым да:

— Сөйлей аласың ба? — деп сұрадым.

— Иә, мырза, босс, сөйлей аламын, — деді ол. Дауысы алыстан естілгендей құмығып шықты. Үнін су жаңа трактордың қозғалтқышының дыбысына ұқсаттым. Сөзін оңтүстік акцентінсіз айтты, бірақ кейінірек бәрібір оңтүстік акцентін байқағандай болдым. Түрі сауатсыз адамға ұқсамайды, бірақ білімді деп те айта алмас едім. Коффидің өзі сияқты сөйлеу мәнері де жұмбақ көрінді.

Бәрінен де жанарына көзім түскенде, мазасыздандым — өзі осында тұрғанмен, ойы тым алыста жүргендей біртүрлі беймаза көзқарас.

— Аты-жөнің Джон Коффи ме?

— Иә, мырза, босс, сусынның аты сияқты, тек әріптері басқаша жазылады.

— Сен, әріптеп жазасың ба? Оқып, жаза аласың ба?

— Тек өзімнің атымды ғана, босс, — деді ол ақырын. Мен бір күрсініп алдым да, дайын сөзімді қысқаша айтып шықтым. Оның ешқандай қиындық тудырмайтынын түсіндім. Бұл ойым бір мезетте дұрыс та, қате сияқты болып та көрінді.

— Менің аты-жөнім Пол Эджкум, — дедім. — «Е» блогының бас күзетшісімін. Бір нәрсе керек болса, атымды атап шақыр. Ал мұнда жоқ болып қалсам, мына жігітті шақыр. Оның аты — Харри Тервиллиджер. Я болмаса Стэнтон мырзаны немесе Ховелл мырзаны да шақырсаң болады. Түсіндің бе?

Коффи басын изеді.

— Тек қалаған нәрсенің бәрін аламын деп ойлама. Мұнда саған не керек екенін біз шешеміз. Ұқтың ба?

Ол тағы басын изеді.

— Түрменің басқа блогындай емес, бұл жер тыныш. Мұнда Делакруа екеуің ғана. Сен жұмыс істемейсің, көбінесе отырасың. Бәрін жан-жақты ойлануыңа уақыт жетеді. — «Уақытың өте көп» деп айтқым келді, бірақ айтпадым. — Бәрі дұрыс болса, кейде радио қосып береміз. Радио тыңдағанды ұнатасың ба?

Ол басын изеді. Бірақ онысы радионың не екенін білмейтіндей сенімсіз көрінді. Кейінірек білдім, бұл ойым алдамапты. Коффи бұрын көрген заттарын таныса да, кейін ұмытып қалады екен. Мәселен, «Біздің жексенбі қыз» операсының кейіпкерлерін білгенімен, операның соңында оларға не болғанын есіне түсіре алмады.

— Өзіңді жақсы ұстасаң, уақтылы тамақтанасың, дәліздің түбіндегі жалғыз камераға түспейсің немесе анау тұрған арқасынан түймеленетін кенеп көйлекті кимейсің. Күн сайын түс қайта төрттен алтыға дейін аулаға шығып, екі сағат серуендейсің. Тек сенбіде шыға алмайсың, ол күні түрмедегі басқа адамдар футбол ойнайды. Ал жексенбіде түстен кейін сені көргісі келетіндер кездесуге келуіне болады. Ондай адамдар бар ма, Коффи?

Ол басын шайқады.

— Ешкім жоқ, босс.

— Мүмкін, қорғаушың келіп қалар.

— Оны енді көрмейтін шығармын, — деді сәл ойланып. — Қорғаушыны маған уақытша берген болатын. Мына таудың арасынан мұнда келетін жолды таба алмас та.

Оның әзілдеп тұрғанын, әлде шынын айтқанын түсінгім келіп, бетіне бажайлап қарадым. Бірақ жүзінен әзілдің табы байқалмайды. Негізі өзім де солай ойлаған болатынмын. Ол кезде Джон Коффи сияқтылар қайта шағымдана алмайтын. Сотқа бір күн ғана беріледі, бітті. Содан кейін газет бетіне түн ортасында электр тогы соғып өлгені жайында мақала басылғанша, әлем ондай адамның барын ұмытып та кететін. Бірақ жексенбіні асыға күтетін өзге тұтқындарды — әйел-баласы, дос-жарандары барларды бақылау оңайырақ. Оларды тіпті бақыламаса да болады. Ешқандай қиындық тудырмайды, бізге сонысы жақсы. Алайда мынауың, құрып кеткір, дөңкиген дәу ғой. Бақылаусыз қалай қалдырасың?

Тыпыршып, бір орында отыра алмай кеттім, болмаған соң кішкене жылжыдым. Ақыры тұрмасам болмады, егер түрегелсем, қуығымның ауырғаны басылатын шығар деген оймен төсектен тұрдым. Ол ізетпен артқа шегінді де, қолын кеудесіне айқастырды.

— Бұл жерде қиналасың ба, жоқ па, бәрі өзіңе байланысты, жігітім. Мұнда бізді де, өзіңді де қинама деп айту үшін тұрмын. Бәрібір түбі солай болады ғой. Өзіңді қалай ұстасаң, біз де саған солай қараймыз. Басқа сұрағың бар ма?

— Түнде ұйықтағанда жарықты сөндіріп тастайсыздар ма? — деді бірден, құдды осы сұрақты қоятын сәтті күтіп тұрғандай.

Бетіне ежірейіп қарадым. «Е» блогына жаңадан келгендерден неше түрлі сұрақтар естігенмін. Бірде біреуі тіпті әйелімнің төсінің өлшемін де сұраған. Бірақ тап мұндай сұрақты ешкім қоймапты.

Коффи бұл сұрағының ақымақтау естілгенін түсінгендей, артынша:

— Мен кейде қараңғыдан аздап қорқамын, — деді күмілжіп. — Әсіресе бөтен жерге барғанда.

Оның алпамсадай денесіне қарап, біртүрлі жаным ашып кетті. Иә, тұтқындардың мұндай қылықтары жанашырлық тудыруы мүмкін, өйткені олардың ұстаханадан шоқ басқандай секіріп-секіріп шыққан сайтандар сияқты жаман әдетін көргеніміз жоқ.

— Иә, мұнда түнімен жарық болады, — дедім. — Мильдегі жарықтың жартысы кешкі тоғыздан таңғы беске дейін жанып тұрады.

Бірақ менің айтқанымды Коффидің түсінбегенін аңғардым — Жасыл мильді Миссисиппи батпағынан ажырата алмайтыны ақиқат. Сондықтан «Анау дәлізде» деп қолыммен нұсқап көрсеттім.

Жеңілдеп қалғандай, басын изеді. Оның дәліз дегеннің не екенін білетініне де күмәнім бар, әйткенмен ол темір тордың ар жағынан 200 ваттық шамдарды көре алатын.

Сол сәтте мен басқа тұтқындарға істемеген әрекетке бардым. Оған қарай қолымды создым. Қазір де не үшін олай жасағанымды түсіне алмаймын. Мүмкін, ол шамдар туралы сұрағандықтан шығар. Шынымды айтайын, Харри Тервиллиджердің көзі жыпылықтап кетті. Коффи созған қолымды аялап, ерекше ілтипатпен қысты, саусақтарым оның күректей алақанының ішіне көміліп қалды. Осымен бәрі бітті. Ажал бөтелкеме тағы бір күйе көбелек келіп түсті. Бітті.

Камерадан шықтым. Харри есікті жауып, екі жерінен құлыптады. Коффи бір-екі минут не істерін білмей қимылсыз тұрды. Содан кейін төсекке отырып, күректей қолын екі тізесінің ортасына қысты да, азаланып немесе дұға тілеп отырған жанша басын төмен салбыратты. Сөйтіп, өзінің біртүрлі оңтүстік акцентімен бір нәрсе деді. Оның қандай қылмыс жасағанын білмесем де (мерзімі келгенде жазасын тартатын адамды тамақтандырып, күзету үшін көп нәрсе білудің қажеті де жоқ), не айтқанын анық естідім. Оның сөздері есіме түссе, әлі күнге дейін денем түршігіп кетеді.

— Мен еш нәрсе істей алмадым, босс, — деді. — Бәрін кері қайтарғым келген, бірақ тым кеш болды!

III

— Перси басыңа бәле болып жүрмесін, — деді Харри дәлізбен кабинетіме қайтып келе жатқанда. Өз арамызда бір-бірімізге бағынбасақ та (Персиге салсаң, жағдайды бір-ақ сәтте өзгертеді ғой), менің қарамағымдағы үшінші адам — Дин Стэнтон үстелімде қағаз толтырып отыр екен. Осы қағаз толтыру деген іске қолымның жүрмей-ақ қойғаны. Кабинетке кіргенде біз жаққа бір қарады да, бас бармағымен көзілдірігінің әйнегін сүртіп, қайтадан жазуына кірісті.

— Ол тоқылдақ осында келген күннен бастап басыма бәле болып жабысқан, — дедім шалбарымды шабымнан ақырын тартып босатып, көзімді қысып. — Әлгі дәуді төменге әкеле жатқанда, қалай бақырғанын естідің бе?

— Онша ести алмадым, — деді Харри, — өзің білесің, ана жақта болдым ғой.

— Ал мен дәретханада отырғанмын, ап-анық естідім, — деді Дин. Ол бір парақты алып, жарыққа тосып қарады да, себетке тастай салды. Жазу машинкасына басылған параққа кофе ішкен ыдысының дөңгеленген түбі сақина сияқты басылып қалыпты. — «Тірі өлік келе жатыр!». Бұл сөзді әлгі қолынан тастамай оқитын журналдарының бірінен жаттап алған болар.

Солай шығар. Перси Argosy, Stag және Men’s Adventure журналдарының құмарпаз оқырманы еді. Олардың әр нөмірінде түрме туралы әңгімелер басылатын. Перси зерттеу жүргізіп жүрген ғалым сияқты бар ынтасымен оқитын. Сірә, өзін қалай дұрыс ұстауды білмей, оның жауабын сол журналдардан табуға тырысатын секілді. Перси бізге балтамен кісі өлтірген Энтони Рейдің жазасынан кейін келген. Жазалау аппараты тұрған бөлмеде отырып, бәрін бақыласа да, жазалауға қатысқан жоқ.

— Оның таныстары бар, — деді Харри. — Байланысы көп. Блоктан басқа жаққа жұмсап, жұмыс тапсырып қойғаның үшін жауап беруіңе тура келетін шығар.

— Олай ойламаймын, — дедім. — Расында, олай ойлағаным жоқ. Бірақ… үмітім болды. Билл Додж түк бітірмей, құр қарап тұратын адамды қолдайтын жан емес. — Қазір маған ана дәу жігіт қызық болып тұр. Қиындық тудырмайтын шығар, ә?

Харри жауап ретінде басын шайқады.

— Трапингус Каунтиде өткен сот отырысында қой аузынан шөп алмас момын боп отырды, — деді Дин. Ол өзінің жақтаусыз көзілдірігін алып, әйнегін желеткесіне сүрткілей бастады. — Иә, оған Скроу11 көрген Марлидің елесіндегі шынжырдан да үлкен кісенді іліп қойған болатын. Бірақ қаласа, сол шынжырды бытырлатып үзіп, лақтырып тастайтын шамасы болды ғой. Е, түрмеге түсу деген осы, қарағым.

— Білем, — дедім түк түсінбесем де. Дин Стэнтонның тым ақылды көрінуге тырысып, көсемсуін ұнатпаушы едім.

— Ол, шынында да, дәу ме? — деп қызыға қалды Дин.

— Иә, — дедім, — сұмдық дәу.

— Ендеше, өзін жақсылап шыжғыру үшін, Олд Спаркиді «Супер пісіру» режиміне қоятын болдық қой.

— Олд Спаркиді уайымдамай-ақ қой, — дедім селсоқ. — Ол таудай нәрсені тарыдай қылады.

Дин көзілдірігі қажап, қызартып тастаған мұрнының үстін саусағымен сүрткілеп, басын изеді.

— Иә, — деп келісе кетті менімен. — Сөзіңнің жаны бар.

— Оның әлгі…Тефтонға барғанға дейін қайда болғанын қайсың білесің? Дұрыс па, Тефтон ба еді? — деп сұрадым.

— Иә, — деді Дин. — Трапингус аймағындағы12 Тефтон ғой. Оның бұрын қайда жүргенін, кім болғанын ешкім білмейді. Сол аймақта қаңғырып жүрген біреу шығар. Тегі, қызық болып бара жатса, түрме кітапханасындағы газеттерден бір нәрсе іздеп көр. Келесі аптаға дейін газеттер осында болады ғой, — деп мырс етті Дин. — Есесіне ана досыңның жоғарыда қалай зарлап, күрсініп отырғанын да естисің.

— Іздеп көруге болады екен, — дедім де, кешқұрым сол жаққа бардым.

Кітапхана ғимараттың түкпіріндегі түрменің автошеберханасы етіп қайта жабдықтағалы жүрген бөлмеде. Автошеберхана салу тек жоспарда ғана болатын. Меніңше, оны үкіметтің ақшасын алып, қалтасын қампайтқысы келген біреу ойластырған сыңайлы. Бірақ ол Ұлы Тоқырау кезеңі еді, бұл ойымды ешкімге айтпадым. Ішіме сыймай жүрсе де, Перси туралы пікірім сияқты ол ойымды да ішімде сақтадым. Адамға жыныс мүшесіне қарағанда, тілі көбірек кесірін тигізеді. Автошеберхана сол күйі салынбады, ал келесі көктемде түрме Брайтон жаққа қарай алпыс миль13 қашықтыққа көшті. Бұл да құпия келісімнің бірі шығар деп ойладым. Осының есебінен әлдекімнің қалтасы тағы да қампайған болар. Мұның маған еш пайдасы болмады.

Әкімшілік ауланың шығысындағы жаңа ғимаратқа көшірілді, лазаретті де көшіріп жіберді (лазаретті екінші қабатқа орналастыру деген ақылға сыймайтын идеяны ұсынған кім екені өмірдің тағы бір құпиясы болып қалды). Кітапхананы жартылай жабдықтап қойған болды. Онсыз да бұрын іші бос тұрушы еді. Қапырық, тақтай қорап сияқты ескі ғимарат «А» және «В» блоктарының арасында болған. Дәретханаларды блоктың қабырғасына тақап тұрып салғандықтан, ғимараттың іші аздап зәр сасып тұратын. Ол жерден көшудің көңілге қонымды жалғыз себебі сол ғана шығар. Кітапхананың өзі менің кабинетімнен сәл-ақ үлкен болатын, тек пішіні L қарпі тәрізді. Желдеткіш іздеп, таба алмадым. Бөлме 100 градус14 ыстық болып тұратын, отырған кезде шабым сұмдық терлеп, тамырлары солқылдап кететін. Тура тіс ауырғандай. Айтылып жатқан жермен салыстырғанда бұл теңеу оғаш көрінетін шығар, бірақ тура сондай сезім болатын. Бұл жерге келмей тұрып-ақ кіші дәретке барғанымда және одан кейін тіпті қатты қиналатынмын.

Менен басқа мұнда тағы бір адам болды. Ол — тізесіне Жабайы Батыс туралы романды қойып алып, қалпағын көзіне дейін түсіріп, бұрышта қалғып-мүлгіп отыратын ап-арық Гиббонз деген кәрі қылмыскер. Ыстықты елемейтін жоғарыдағы лазареттен (ол жақ бұл жерден он градусқа ыстық сияқты, Перси Уэтмор әбден рахаттанған шығар) естіліп жатқан басқалардың бажылдағанын, тықылдағанын, дөрекі боқтық сөздерін шыбын шаққан құрлы көрмейтін. Мен де оған кедергі келтірмейін деп, L тәрізді бөлменің газеттер тұратын жағына өтіп кеттім. Диннің айтқанына қарамастан, олар да желдеткішпен бірге құрып кеткен шығар деп қорықтым. Бірақ орнында екен, Деттериктердің егіз қызы туралы істі оңай тауып алдым. Ол оқиғаны қылмыс жасалған маусым айынан бастап, сот процесі өткен тамыз-қыркүйек айларының соңына дейін жазыпты.

Көп ұзамай ыстықты да, жоғарыдан естіліп жатқан тықылды да, Гиббонздың қарлыққан қорылын да ұмыттым. Сап-сары толқын шашты, Боббсей егіздері15 сияқты сүйкімді жымиып тұрған тоғыз жасар екі қыздың қап-қара дәу Коффидің қолына қалай түскенін ойлаудың өзі қорқынышты болса да, бірақ ол туралы ойламау мүмкін емес. Оның анадай денесімен қыздарды ертегідегі диюлар сияқты жанши салғанын елетету қиын емес шығар. Расында, істеген ісі жантүршігерлік. Қайта бірден сол жерде, өзеннің жағасында жазалап жібермей жолы болыпты. Алайда Жасыл мильді жүріп өтіп, Олд Спаркиге отыруды жолы болғыштыққа балауға болар ма екен, білмедім.

IV

«Кинг Коттон» (Король мақтасы) фермасы осы болған жағдайлардан он сегіз жыл бұрын оңтүстікте құрылған, бірақ енді ешқашан король мақтасы бола алмайды. Бірақ сол тұста, отызыншы жылдары оның атағы шығып, дүрілдеп тұрған кезі. Қазір ондай көп мақта плантациясы жоқ, бірақ біздің штаттың оңтүстігінде қырық-елу мақта фермасы қалды. Солардың бірінің қожайыны Клаус Деттерик еді. Елуінші жылғы өлшеммен қараса, ол кедейлердің қатарына кірген. Ал отызыншы жылдары ондай кәсіп иелерін табысты деп есептейтін. Өйткені айдың аяғында олар дүкендерде қолма-қол ақшамен сауда жасап, көшеде кездесіп қалса, банк президентінің көзіне тура қарай алатын. Оның фермадағы үйі тап-тұйнақтай әрі жайлы еді. Мақтадан басқа тауық асырады және біраз малы, яғни сиыры бар болатын. Әйелі екеуінің үш баласы: он екі жасар Ховард пен Кора мен Кейт есімді егіз қызы болды.

Сол жылы маусым айының жылы түндерінің бірінде егіз қыздар үйдің бойымен созылып жатқан, пердемен ғана жабылған ашық террасада ұйықтайықшы деп өтініп, рұқсат алады. Екеуі қуанышы қойнына сыймай, мәз-мейрам болады. Анасы қыздарын маңдайларынан сүйіп, түн тыныштығын тілейді. Алайда қыздарын тірідей соңғы рет көріп тұрғанын өзі де сезбеген болар. Одан кейін егіздерді сұмдық жарақаттарын жабуға тырысқан табытшының табытынан ғана көрді.

Ауыл тұрғындары ол кезде ұйқыға, әжем айтпақшы, «үстелдің асты қарауытқан» кезде-ақ ерте жатып қалатын әрі түк сезбей бейқам ұйықтайтын. Егіздер жоғалған түні де Клаус пен Маджори, тіпті Хови Деттерик те қатты ұйықтап жатқан болуы керек. Клаус жартылай колий тұқымдас тайыншадай кәрі ит Баузердің үргенінен оянып кетер еді, бірақ Баузердің де үргені естілмеді. Сол түні де, одан кейін де иттің үні шықпады.

Клаус сиыр сауу үшін таңертең ерте тұрады. Терраса қораның қарама-қарсы жағында болатын, қыздарды барып көріп кету Клаустың ойына да келмейді. Баузердің жүгіріп келмегеніне де назар аудармаған. Ол ит сиырларға да, тауықтарға да жүгірмейтін, ешкім шақырмаса, бәрі жұмыс істеп жатқанда үйшігінен шықпай-ақ, қораны бақылап жата беретін. Оны әрең шақырып алушы еді.

Ал Марджори күйеуі етігін киіп, қораға кеткеннен кейін он бес минуттан соң төменге түсті. Ол кофені қайнатуға қойып, шошқа етін қуыра бастады. Қуырған еттің мұрын жарған дәмді иісі үстіңгі қабатта жатқан Ховиді еріксіз төменге түсірді, бірақ қыздар әлі келмеді. Анасы Ховиді қыздарға жұмсап, өзі табаға жұмыртқа қуыра бастады. Әдетте Клаус таңғы астан кейін қыздарды бірден жаңа туған жұмыртқаларды жинап келуге жұмсайтын. Бірақ сол күні Деттериктер отбасы таңғы ас ішпеді. Хови террасадан үрейленген жүзбен келді, ұйқыдан кейін әлі де ісініп тұрған көзі бақырайып кетіпті.

— Олар жоқ, жоғалып кетіпті, — деді.

Марджори бір жағынан уайымдап, бір жағынан ашу қысып, терраса жаққа өзі кетті. Кейінірек ол қыздардың таң азанда сейілдеуге немесе күнмен таласып гүл теруге кеткенін, әлде, бәлкім, балалықпен бір нәрсе бүлдіріп қойып, содан үйге кіруге қорқып жүрген болар деп ойлағанын айтты. Алайда оның сол кезде басқа нәрсе ойлауы екіталай еді. Террасаға көзі түскенде Ховидің неліктен бозарып кеткенін түсінді.

Ол қатты айқайлап, Клаусты шақыра бастады. Клаус жарты шелек сүтті етігіне төгіп-шашып әйеліне қарай жүгірді. Оның террасада көргені кез келген адамды, тіпті ең мықты әкенің өзін де есеңгіретіп жіберетін. Қыздардың түн салқындағанда жамылған көрпесі умаждалып, бұрышта жатыр. Жоғарғы ілгегі жұлынып қалған тор есік ойықта қисайып салбырап тұр. Терраса қабырғаларына, жұлынған есіктің астындағы баспалдаққа — барлық жерге қан шашыраған.

«Қыздарды іздеуге жалғыз бармашы, баратын болсаң, ұлыңды қасыңа ертпе, қалдырып кет», — деп Марджори күйеуіне жалына бастады. Бірақ сөзінің бәрі зая кетті. Күйеуі қойманың жоғарғы жағында, балалардың қолы жетпейтін биік сөредегі мылтықты өзіне алды да, ал Ховиге шілдеде болатын туған күніне сыйлаймын деп сақтап қойған жиырма екінші калибрлі мылтықты берді. «Қаңғыбастар бандасы немесе Ладуктегі фермадан қашып кеткен бұзақы зәңгілер кездесіп қалса, қайтесіңдер?» — деп зар еңірей жылап, байбалам салып жатқан әйелінің сөзін де тыңдамастан кетіп қалды. Меніңше, ол үйдің еркектері дұрыс шешім қабылдады. Өйткені террасадағы қан ұйып қалғанмен, әлі де жабысқақ еді. Әрі түсі де кеуіп кеткен қою қызыл түсті емес, алқызыл болатын. Клаус, егер тірі болса қыздарды құтқарып қалуға мүмкіндік барын түсініп, уақытты босқа өлтіргісі келмеді. Өкінішке қарай, әкелі-балалы екеуі де аңшы не із кесуші емес (аңшылық маусымында орманға жанат пен бұғы атып алу үшін қызық қуып баратын аңшылардың қатарына кірмесе, олардан қандай ізші шығады), бұлар жай ғана бақылаушылар еді. Үйдің айналасы батпақ іздермен тапталып, қалтарысқа қарай кетіпті. Олар Баузердің неліктен шу шығарып, үрмегенін түсінді. Ит өзінің тақтайдан жасалған (үйшіктің жартылай шеңбер аузына «Баузер» деп әдемілеп жазылған тақтайша шегелеп қойыпты — оны газеттердің бірінен көрдім) үйшігінен шыға бере серейіп жатыр. Басы артына бұрылған күйінде, мойны қайырылып қалыпты. Кейінірек прокурор сотта: «Мұндай ірі жануардың мойнын қайыру үшін адам өте күшті болуы керек» деп, мемлекет қазынасынан алынған, қарғыс атқандай кең кеудешелі жап-жаңа джинсы комбинезон киіп, айыпталушының орнында жүзін төмен салып отырған қылмыскерге ойлы жүзбен ұзақ қараған.

Клаус пен Хови иттің жанынан бір тілім қуырылған шұжық тауып алды. Менің ойымша, шындыққа жанасымды бір болжам бойынша Коффи әуелі итті шұжық беріп, алдап үйшігінен шығарған, содан кейін Баузер соңғы тілімін жеп жатқанда қолын созып, мойнын бұрап, үзе салған. Қораның артындағы мал жайылатын жайылымдағы (сол күні Деттериктің сиырлары жайылымға шықпаған) шөпке түскен таңғы шыққа солтүстік-батысқа қарай көлденең кеткен аяқкиімнің ізі анық бейнеленген. Ызадан булығып, жынданып кетуге шақ тұрса да Клаус Деттерик ізге түсуге күмәнданды. Ол қыздарын ұрлап кеткен адамнан сескенген жоқ, тек қылмыскердің ізімен жүремін деп басқа бағытқа кетіп, әр секунды қымбат болып тұрған уақытын текке өткізіп алуға қорықты.

Хови ауладан шыға берістегі бұтадан сары матаның қиығын тауып алып, оның күмәнін сейілтті. Куәгер орындығында отырған Клаусқа сол матаның жыртындысын көрсеткен кезде, ол егіл-тегіл жылап, қызы Кейттің жатын көйлегінің жұлымы екенін айтты. Жиырма қадам жүргеннен кейін аршаның бұтағынан тағы бір ашық жасыл түсті матаның бөлігі табылды. Анасы мен әкесі ұйықтар алдында Кораны дәл осындай жатын киімде көрген болатын.

Әкелі-балалы Деттериктер жауған оқтың астымен шабуылға шыққан сарбаздар секілді мылтықтарын көлденең ұстап, жүгіре басты. Әкесінің соңынан қалмай, аянбай жүгірген (ілесе алмай адасып кетуі де мүмкін еді ғой) ұлының жығылып түсіп, Клаус Деттриктің арқасына оқ атып алмағаны мені таңғалдырды.

Ферма телефон стансасына қосылған болатын. Бұл Деттериктердің сол бір қиын кезеңде тұрмысының жақсы болғанын дәлелдейді. Марджори станса арқылы телефоны бар барлық көршілеріне қоңырау шалып, «отыз тістен шыққан сөз, отыз рулы елге тарайды» дегендей, төбеден жай түскендей есеңгіретіп тастаған қайғысын хабарлап жатты. Содан кейін тұтқаны соңғы рет көтеріп, алғашқы телефон жүйесі құрылған кезде оңтүстік аудандағы ауылдардың шартты сөзі болып кеткен «Алло, станса, мені естіп тұрсыз ба?» деген сөзді айтты.

Стансаға қосылғанымен, онда отырған әйел қатты толқығаннан бірден еш нәрсе айта алмады. Ақыры:

— Иә, мадам, Деттерик ханым. Құдай шексіз мейірімді ғой. Кішкентай қыздарыңыз аман-есен болсын деп Құдайдан тілеймін… — деді.

— Рахмет, — деді Марджори. — Тек Құдайға күте тұрсын деп, мені Тефтондағы бас шерифтің кеңсесіне қосыңызшы, жарай ма?

Трапингус аймағының бас шерифі жасы біразға келген, қарны кір жуатын легендей қампиған, аппақ қудай шашы құбыр тазалайтын қылшық сияқты тікірейіп тұратын қызыл мұрынды ер адам болатын. Оны жақсы танитынмын, ол өзі «ұлдарым» деп атап кеткен қылмыскерлердің ана дүниеге қалай аттанғанын көру үшін Суық Тауға талай рет келген еді. Өлім жазасының куәгерлері әдетте жиналмалы орындықтарда отыратын. Ондай орындықтарға (біз оларды № 44 «Құпия түйін» фермасынан уақытша алғанбыз) өзіңіз де жерлеу кезінде, шіркеу жиындарында немесе ферма бингосында отырған боларсыз. Міне, Шериф Хомер Крибус сондай орынға отырған сайын орындықтың құлап бара жатқандай сықырлаған зор дыбысы естілетін. Орындықтан құлап кетер ме екен деп алаңдап, әйтсе де оның сол жерде жығылып құлағанын тілейтінмін. Бірақ ол еш уақытта құлаған емес. Көп ұзамай, Деттериктердің қыздарын ұрлап кеткен оқиғадан кейін бір жылдан соң ол өзінің кеңсесінде жүрек талмасынан қайтыс болды. Елдің айтуынша, сол кезде шериф он жеті жасар қара нәсілді бойжеткен Дафна Шэртлеффпен көңіл көтеріп жатқан екен. Бұл жайында кезінде көп айтылды. Әйелі мен алты баласы бола тұра, өзі қыз-қырқынмен көп қыдыратын. Бірақ соған қарамастан сайлау кезінде Хомер Крибус қарсыластарын басып озатын. Өзі сайлауда ешқашан жеңілген емес. Иә, ол күндер де өтті. Олардың сайлауалды ұраны — «Баптист бол, болмасаң кет». Дегенмен халыққа осындай екіжүзді адамдар ұнайды, өйткені өздері де сондай ғой. Бұл — шындық. Ал шериф екіжүзді ғана емес, қолынан түк келмейтін мақтаншақ еді. Көмекшісі Роб Макджидың жасаған жұмысын өзінікі етіп көрсетуге тырысатын. Роб байғұс қауіпке басын тігіп, жанын сала жұмыс істейді, құтқарады, ал барлық жақсы атақты шериф иеленетін.

Шалғайдағы ауыл еркектері жексенбі күні таңертең жылан аулауға шығып, кешке қыздардың құшағында көңіл көтеріп, мағынасыз өмір сүрді. Олардың көбісін танимын: талайы Спаркидің жемтігіне айналған.

Жоғалған қыздар мен қылмыскердің ізіне түскен полиция жасағы өзеннің арғы жағалауынан Ұлы Оңтүстік тармақтың құрыш рельстеріне шағылысқан маусымның арқан бойы көтерілген күнін көрді. Өзеннің оң жағында, ағыс бойынан бір миль төмендегі көпірді «Вест Грин» деп аталатын көмір алқабы кесіп өтетін.

Осы тұсқа келгенде жасақ біраз жердің шөбі тапталғанын, аласа бұталарға шашыраған қан дағын көрді. Ал жердің барлығы қызыл ала қанға бөккен, көпшілігі бұл көрініске қарауға жүрегі шыдамай, кері қайтып кетті. Олар Кораның жатын көйлегінің қан-қан болған жыртындысын тауып алды. Мұны көрген сәтте әкесінен қалмай еріп жүрген Хови есінен танып, құлап қала жаздады.

Дәл осы жерде Бобо Марчанттың иттері бірінші рет екіге бөлінді. Олар алтау еді: екі блудхаунд16, екі блутикхаун17 және шекарадағы оңтүстіктегілер кунхаунд деп атайтын терьер шатыс тағы екі ит. Кунхаундтар солтүстік-батысқа қарай, Трапингустың ағысын бойлап жоғары қарай жүрмек болды, қалғандары қарама-қарсы, оңтүстік-шығысқа қарай абалап үріп, жұлқына бастады. Сөйтті де, қарғыбауларының жібіне шатасып қалды. Газеттерде ол жайында айтпаса да, мен Бобоның денесіндегі іске жарайтын жалғыз мүшесі — қолымен олардың жібін шешіп жатып қалай айқайлап бұйрық бергенін елестеттім. Кезінде кунхаунд асырайтын бірнеше жігітті білген едім. Сол кезде байқағаным, олар алған бетінен жаңылмай жүгіре береді екен.

Бобо оларды қысқа арқанмен бір қатарға тұрғызды да, Кора Деттериктің жатын көйлегінің қиығын тұмсықтарына иіскетіп өтті. Күн төбеде шақырайып, тоқсан градустан18 асып күйіп тұрғанда, мына орманда не үшін сенделіп жүргендерін есіне түсіргісі келгендей кунхаундтар тағы бір рет иіскеп алды да, басқалар сияқты ағыс бойымен төмен қарай жүгіре жөнелді.

Он минуттан кейін еркектер иттің үргенін ғана емес, басқа бір дыбысты естіп, қалт тоқтай қалады. Әлдекімнің өкірген дауысы естіледі. Иттердің мұндай дыбыс шығаруы мүмкін емес еді. Бұрын-соңды естімеген, мүлде бөтен дыбыс. Кенет бәрі адамның үні екенін ұқты. Мен ол дыбысты бірден ұғар ем. Өйткені адамдар электр орындығына бара жатқанда, дәл солай өкіретін. Бәрі емес, әрине, көбі ойға шомып кетеді немесе үнсіз жүреді, ал кейбірі табиғат аясына шыққандай әзілдеседі. Олар тозақтың барына сенетіндер, Жасыл мильдің соңында өздерін не күтіп тұрғанын білетін.

Бобо иттерді қарғыбауымен тағы да ұстап қалды. Ал қарғыбаудың бағасы арзан емес, сондықтан бақырып, өкіріп жатқан қайдағы бір есерсоқтың кесірінен иттерінен айырылып қалғысы келмеді. Қалғандары қаруларын оқтап, шүріппесін басуға дайындала бастады. Алайда әлгі адамның өкіріп, жылағаны барлығын ағыл-тегіл терлеуге мәжбүр етті. Қолтығынан бастап, арқаларына дейін суық тер құйылды. Еркектер сасқалақтап, не істерін білмей тұрып қалған кезде, оларға көш бастайтын басшы керек болды. Сондықтан көмекші Макджи оларға басшылық етті. Алға шықты да, оң жақтағы орманның жанындағы қалың өскен қандыағаштың қасына батылдана бет алды (бірақ дәл сол кезде оны батыл болды деп ойламаймын), ал қалғандары одан бес қадам кейін қалып, жасқана алға жылжыды. Ол бір-ақ рет тоқтауға, араларындағы ең ірі жігіт Сэм Холлиске «Клаус Деттериктің жанында жүр» деп айту үшін үзіліс жасауға мәжбүр болды.

Қандыағаш қалың өскен арғы жағында оңға қарай орманға бұрылып кететін кең шалғын жатты. Сол жағы өзен жағалауына қарай ылди. Кенет бәрі төбелерінен жай түскендей, қалт тұра қалды. Сондағы көз алдында көрінген көріністі енді ешқашан көрмейтіндей жадыларынан біржолата өшіріп тастау үшін сол жердегілер барын беруге даяр еді. Бірақ шіркеуге барып құлшылық етіп, шалғында, кең далада серуен құрып, адал еңбек етіп, сүйген жарыңды құшатын күнделікті бірқалыпты мамыражай тіршіліктің артына тығылған қорқынышты түстей, күннің астында түтіндеп жатқан сұмдық нәрсе сияқты бұл көріністі ешкімнің ешқашан ұмыта алмасы анық. Барлық адамның кеудесінде басы бар, иә, қайталап айтамын, пенденің бәрінің басы бар. Бірақ сол күні әлгі жігіттер өмірдің арғы бетін көрді. Олар кейде күлкінің астында көміліп, көрінбей жататын нәрсені аңғарды.

Өзен жағасында бұрын-соңды ешқайсысы көрмеген еңгезердей алып зәңгі Джон Коффи отырды. Үстіндегі кенеп жейдесі қызыл бояуға малып алғандай қан-қан. Өзі жалаңаяқ болғандықтан, маймақ бұтымен аяғы тіпті үлкен көрінеді. Ауыл әйелдері шіркеуге барғанда тағатын орамал сияқты басына қызыл бандана байлап алған. Айналасында түнерген қара бұлт тәрізді масалар ұшып жүр. Қолында — жалаңаш қыздардың денесі. Олардың толқындай төгілген алтын түстес сары шашы қанға малынып, жирен түске боялған әрі бір-біріне қабысып қалған. Жансыз денені ұстап отырған адам есі ауысқан торпақ сияқты көкке қарап өкіреді. Қара-қоңыр жүзін түгел жас жуған, түрінен қайғының табы анық байқалады. Көкірегі қарс айырыла күрсініп, тағы да өкіре жөнелді. Газет беттерінде «қылмыскер істеген ісіне өкінбеді» деп жазып жатады ғой. Бірақ Джон Коффи істеген ісі үшін өзін жегідей жеп жатқан еді… бұдан былай сол өкінішімен өмір сүреді

Өкінгеннен не пайда, қыздарды енді қайтара алмайды. Қасқыр талағандай жәукемдеп тастаған. Олардың өзенді кесіп өтетін эстакададағы рельстермен зулап бара жатқан пойыздарға қарап өкіріп тұрған адамнан көз алмай қанша уақыт тұрғанын ешкім білмейді. Бір сағат, бәлкім, одан да ұзақ тұрды ма, ешкімнің есінде жоқ. Пойыз баланың ашулы айқайындай ышқынып бір орында тұрып қалғандай. Күн нұры да бұлт арасында тығылмады, көздері де бұл көріністі жасырып-жасқай алмады. Бәрі көз алдында өтіп жатты. Еңгезердей қап-қара зәңгі әрлі-берлі теңселіп тұрды. Кора мен Кейт алыптың қолында қуыршақ сияқты салбырап, онымен бірге тербеледі. Күректей жалаңаш қолдарының қан басқан бұлшық еті бүгіліп, жазылады.

Клаус Деттерик бұдан әрі шыдап тұра алмады. Қыздарын жәукемдеп, өлтірген адамға қарай аттан салып, жүгіре жөнелді. Сэм Холлис өз ісін білетін, оны ұстап қалуға тырысқанымен, үлгермеді. Ол Клаусқа қарағанда алты дюйм биік, он жеті фунт ауыр болатын. Клаус оның қолын оп-оңай қағып тастады. Шалғынмен жүгіргеннен жүгіріп отырып, Коффидің басынан бір тепті. Таңертең сүт төгіп алған етігі Коффидің сол жақ қабағына дөп тиді, бірақ анау оны байқамағандай. Сол баяғы тербеліп, өзеннің арғы жағына қараған күйі отыра берді. Мен оның бұл сәтін Арман жерден көз алмай қарап отырған Айқыштың адал ізбасары, орманның тақуа елулігі19 сияқты елестеттім… тек қолындағы мәйіттер болмаса…

Қатты ашуланған фермерді Джон Коффиден ажыратып алу үшін төрт адам араша түсті. Төртеуі барғанша ол Коффиді күшті соққылармен біраз төпелеп үлгерді. Бірақ Коффиге бәрібір еді: ол бұрынғы қалпынан айнымай өзенге қарап, күңіреніп отырған. Ал Деттерик өзін ажыратып алған сәтте әлгі еңгезердей қарадан біртүрлі жанданған ток (осындай электр метафораларын тауып аламын, айып етпеңіздер) жүріп өтіп, өзі сол қуат көзінен әрең ажыраған кезде ток соққан жандай бар күш-қуатынан айырылып қалды. Құр сүлдері өзеннің жағалауына тізерлей құлап, бетін қолымен жауып, еңкілдеп жылап жіберді. Хови да оған қосылды, екеуі маңдайларын тигізіп, құшақтасып жылай берді.

Екі еркек солардың жанында қалып, қалғаны тербеліп, күңіреніп отырған алпамсадай зәңгіні мылтық дүмімен айналдыра қоршады. Макджи алға шығып, өзіне сенімсіздеу біраз тыпыршып тұрды да, жүрелеп отыра кетті.

— Мырза, — деді ақырын. Коффи бірден тынышталды. Макджи оның жылай-жылай қып-қызыл боп ісіп кеткен көзіне қарады. Біреу су ағатын шүмекті ашық қалдырып кеткендей, оның бетін тоқтамай жас жуып жатты. Жанары жасқа толып жылап жатса да, көзқарасы біртүрлі алысқа тесіліп, құлазып тұрды. Өз басым бұл әлемде таңғаларлық ондай көзді көрмегенмін. Макджи де солай ойлаған болар. «Оның көзі бұрын-соңды ешбір жан көрмеген тағының көзіне ұқсайтын еді», — депті ол сот басталар алдында Хаммерсмит деген тілшіге.

— Мырза, мені естіп тұрсыз ба? — деп сұрады Макджи.

Қуыршақтай қыздардың мәйітін қолына ұстап отырған күйі Коффи басын ақырын изеді. Олардың иегі оның кеудесіне қарай құлап жатты, сондықтан жүздерін көру мүмкін болмады. Көрмегендері дұрыс болды, бұл да бір сол күнгі Құдайдың мейірімі түскен сәті болар.

— Атыңыз кім? — деп сұрады Макджи.

— Джон Коффи, — деді қара нәсілді жыламсырап қарлыққан дауыспен. — Сусын сияқты, тек басқаша жазылады.

Макджи басын изеп, содан кейін бас бармағымен Коффидің жейдесінің томпиып тұрған қалтасын нұсқады. Макджиге оның қалтасында қару бар сияқты көрінді. Бірақ Коффи сияқты алып адамға біреуді оңдыртпай ұрып, қашып кетуі үшін қарудың да қажеті шамалы.

— Анау жерде не бар, Джон Коффи? Қару ма? Тапанша ма?

— Жоқ, мырза, — деді Коффи дауысы құмығып. Оның жасқа толы қайғылы жанары көмекші Макджиге тесілді де қалды. Бейне бір көздері өлген қыздарға назар салмай, басқа жерде, мүлде бөтен жаққа қарап отырғандай.

— Мұнда менің түскі асым бар.

— Түскі асым дейсің бе? — деді Макджи қайталап. — Коффи басын изеп, «Иә, мырза», — деді. Оның көзінен әлі де сорғалап аққан жас тамшылары мұрнының үстінде ілініп тұрған.

— Сен сияқтылар түскі асты қайдан алады, Джон Коффи? — Макджи қыздардың денесінің иістенгенін сезіп, мәйітке қона бастаған шыбындарды көрсе де, сабырлы болуға тырысты. Ең сұмдығы, қыздардың шашы еді. Бұл туралы ол кейінірек айтты. Бірақ оны газетке баспапты. Сірә, отбасымен отырып оқуға ауыр болады деп ойлаған болар. Мен оны мақала авторы Хаммерсмит мырзадан білдім. Газет тілшісін Джон Коффидің оқиғасы ойымнан шықпай қойған кезде тауып алғанмын. Макджи Хаммерсмитке қыздардың сары шашы мүлдем басқаша болды депті. Олар алтындай сары емес, қызғылт қоңыр түске боялған. Нашар боялған шаш сияқты, қан шашынан бетіне қарай сорғалап аққан күйі қатып қалған. Олардың кіп-кішкентай бастарын күректей қолымен қалай езіп жібергенін айту үшін дәрігер болудың қажеті жоқ. Болжам бойынша, бақырып-жылаған қыздардың үнін өшіргісі келген қылмыскер зорламай тұрып басын езіп жіберген болуы керек.

Макджи терең тыныстап, өзін қолға алуға тырысты.

— Нақты есімде жоқ, мырза. Өтірік айтсам, ит боп кетейін, — деді Коффи жылай-жылай әлсіреген дауыспен. — Бұл, расында, түскі асым. Сэндвич пен біраз тұздалған қияр.

— Қазір өзім қарайын. Саған бәрібір ғой, — деді Макджи. — Ал енді, Джон Коффи, тапжылма. Тыныш тұр. Саусағыңды қимылдатсаң, басыңның мылжа-мылжасын шығару үшін сені көздеп тұрған қаруымыз көп.

Макджи оның жейдесінің төс қалтасына абайлап қолын салып, газетке оралып, жіппен байланған бір нәрсені алып шыққаша, Коффи өзенге қарап қимылсыз тұрды. Макджи мұның Коффи айтқан түскі ас екеніне сенімді болса да, жіпті шешіп, газеттің орауын ашты. Қағаз ішінде бір тілім шошқа еті мен қызанақ салынған сэндвич және оралған желе болды. Ал тұздалған қиярды бөлек орап қойыпты. Ол қағазда не жазылғанын Джон Коффи ешқашан түсінбес еді. Шұжық жоқ екен. Джон Коффидің шағын түскі асының шұжығын Баузер жеген.

Макджи Джон Коффиден көзін алмастан түскі асты иығынан асырып, өз адамдарының біріне берді. Оған жүрелей тым жақын отырғаны сонша, жан-жағына қарай алмас еді. Бобо Марчант түскі асты қайтадан орап, байлап, иттің тамағы (біраз балықтың жемі болса да таңғалмаймын) салынған аспалы сөмкесіне салып қойды. Оны сот кезінде дәлел ретінде ұсынбаған, оған дейін ет пен қызанақ қосылған сэндвичтің сақталуы екіталай. Бірақ суреті сақталып қалыпты.

— Мұнда не болды, Джон Коффи? — деп сұрады Макджи баяу, сабырлы үнмен. — Маған еш нәрсе айтқың келмей ме?

Коффи Макджиге де және басқаларына да дәл маған берген жауабын айтты; оның үстіне бұл айыптаушылардың Коффиді соттаған кезде алқабилерге айтқан соңғы сөзі болды.

— Мен еш нәрсе істей алмадым, — деді Джон Коффи денесінен сау тамтығы қалмаған екі қыздың жалаңаш денесін ұстап отырып, көзінен жасы сорғалаған күйі. — Бәрін кері қайтарғым келді, бірақ тым кеш еді.

— Кісі өлтірді деген күдікпен тұтқындалдың, — деді Макджи Джон Коффидің бетіне бір түкіріп.

Алқабилер қырық бес минутқа шығып кетті. Бұл түскі ас ішуге жететін уақыт. Қызық, сол кезде олардың тамағынан ас өтті ме екен.