Дайындаған: Елмұрат Ораз

 

«Шабыт» баспасы

Алматы, 2022

Алпамыс батыр қиссасы

Бисмилла сөздің анасы,

Күллі сөздің данасы.

Бисмилла деп бастаса,

Ашылар сөздің әммәсі.

Назым ғып бір сөз шығардым,

Бұрынғы сөзді доғардым,

Болмағансын мазасы.

Көңліме қызық көрінді

Сөз нұсқасы, жобасы.

10 Болса егер расы,

Біздерге болғай дуасы.

Бекер болса зарада,

Жазғанға болар жазасы.

Әркімдер сөз шығарған

Келгенінше шамасы.

Нанбағанға амал жоқ,

Табылмайды дауасы.

Нанғандарға осылай

Бұрынғылардың жобасы.

20 Еңбек қып ерлер ел алса,

Елді билеп ер алса,

Жетпейтін болса қазасы.

Ер артында көз қалса,

Көз қалмаса сөз қалса,

Өлгенге салған азасы.

Бұрынғы өткен заманда,

Біздерге қалған хабарда

Ер де түскен зынданға.

Жер еді артық саясы —

30 Жиделі Байсын жерінде,

Қоңырат деген елінде

Байбөрі деген бай шықты,

Тоқсан мың екен қорасы.

Мұрындық, ноқта тимеген,

Түйешілер мінбеген

Сексен мың екен маясы.

Шұрқырап жатқан бір жылқы,

Тоғай сайын мың жылқы ,

Есебі жоқ көп жылқы

40 Жиделі Байсын даласы.

Өз алдына бір бөлек

Торысы мен қарасы.

Аңдай болып көрінген

Бозы менен аласы.

Соншама бай болса да,

Жоқ еді ердің баласы.

Алланың өзі бермесе,

Бенденің бар ма шарасы?

Атадан жалғыз ер еді,

50 Еңіреген ердің бірі еді —

Жоқ екен іні-ағасы.

Құлтай деген туысқан

Немере мен шөбере

Екеуінің арасы.

Азырақ баян етейін,

Құлақ сап бұған қарашы:

— Сол уақыттар болғанда,

Сексенге жасы толғанда,

Кетем деп байғұс арманда

60 Қайғылы болып қамықты,

Перзентсіз болып қалғанға.

Құбылаға бас беріп,

Екі көзге жас беріп,

Байбөрі Хаққа налынды:

— Алмадың, Құдай, жанымды.

Бір баланың жоғынан

Ағайын жейді малымды.

Айналайын атыңнан,

Жаратқан жалғыз Құдайым.

70 Бір баланың жоғынан

Зорлық қылды маңайым.

Өкім қыла сөйлейді

Баласы көп ағайын.

Көретін күнің болар ма,

Көзімнің жасын, Құдайым?

Сүйегім кетті жасық боп,

Достым кетті қашық боп.

Көретін көзім көр болды,

Бір перзентке ашық боп.

80 Аққан жасым тия алмай,

Перзенттің дағы өтеді.

Баласы жоқ адамның

Әркімге ақы кетеді.

«Байбөрі қу бас» деген сөз

Сүйегімнен өтеді.

Жаратқан Жаппар Құдай-ай,

Перзентке зар ғып қойғанша,

Жаратпасаң нетеді?!

Байбөрі осылай деп жүрді жылап,

90 Құдайдан күні-түні бала сұрап.

Сүйегі сырқырайды Байбөріге

Бұл сөзді есіткен жан салып құлақ.

Көз жасы Байбөрінің бетін жуды,

«Көрмей-ақ өтем бе?» —деп үйден дуды.

Сол күнде Құлтайдың тезек терген,

Тезекші қара күңнен бір ұл туды.

Байбөрі осылайша ойлайды ойды,

Қайғының ішіндегі бәрін жуды.

Балаға таңсық болып жүрген байғұс

100 Үйіне алып келіп қылды тойды.

«Туғандай тумаса да қылайын», —деп,

Үлтан деп ол баланың атын қойды.

Бір түрлі болды нұсқасы,

Порымы мынау баланың.

Алдымдағы, жақсылар,

Келбетіне қарағын!

Кеудесі болды кепедей,

Мұрны болды төбедей,

Күрек тісі кетпендей,

110 Кеңірдегінің тесігі

Жүгімен түйе өткендей.

Құлағы болды қалқандай.

Мұрынына қарасаң,

Сығымданған талқандай.

Көзі терең зындандай,

Басқан ізін қарасаң,

Көрінед оттың орнындай.

Аузы үлкен ошақтай,

Азу тісі пышақтай.

120 Иегі бар сеңгірдей,

Бір батыр болды сол күнде-ай.

Байбөрі мен Құлтайға

«Алжыған қақбас» дер еді,

Ержеткен соң күніне-ай.

«Малда, жанда нең бар», — деп,

Намаздігер болғанша,

Жолатпай қойды үйіне-ай.

Есіткен адам зар жылар,

Жыландай зәһәр тілін-ай.

130 Жарының аты — Аналық,

Жылай берді зарланып:

— Көрмедік, — деп, —самалық.

Жасымыз болса кеп қалды,

Енді қандай қылалық.

Мақұл десең, алғаным,

Алаша төсек салғаным,

Әзіреті Сұлтанға

Екеуміз де баралық.

Әулие қылса керемет,

140 Болар ма екен жаңалық.

Бермесе Құдай, шара не?

Далада өліп қалалық.

Мақұл көріп Байбөрі,

Қойдан алды қошқарды,

Басқа малды тастады.

Басына Құдай салғансын,

Екі көзін жастады.

Бәйбіше барды аңырап,

Қоздаған қойдай маңырап,

150 Қазына аузын ашқалы.

Таратты алтын-күмістен

Қалғанынша мысқалы.

Алтын-күміс арттырып,

Асыл кілем жаптырып,

Түйеден алды бураны.

Қаны қашып бетінен,

Іреңі жаман қуарды.

Сәрсенбі күн сәскеде

Жүрмекке қосын шығарды.

160 Қоңсылары жиналып,

Қош айтысып шулады.

Бірін-бірі қия алмай,

Не қыларын біле алмай,

Бір күндік жерге шұбады.

Сол уақыттар болғанда

Күн төбенің басында,

Бір төбенің басында

Үркердей болып тұрады.

— Байеке, болсын жолың, — деп,

170 Қабыл болсын мұның, — деп,

Қол жайып, дұға қылады.

Бай-бәйбіше жөнелді,

Қалғандар малға кенелді.

Заманы қандай болады,

Аналық атты бәйбіше

Танадай көзі жарқылдап,

Жылайды жазған аңқылдап.

Байбөрі бай келеді,

Құзғындай қақсап, қаңқылдап.

180 Екеуінің дауысы

Қосылады сыңқылдап.

Кей жерде жатып ыңқылдап,

Кей жерде жатад қыңқылдап.

Көбелектей көзі жоқ,

Перзенттен басқа сөзі жоқ.

Жол түгіл малдың ізі жоқ.

Алдында жатыр құла дүз,

Телміріп қалды екі көз.

Асуы жоқ, жолы жоқ

190 Бір жапанға болды кез,

Жүрерін қайда білмеді.

Ызғардың ызғар даласы,

Қырық күншілік шөл еді.

Налыс қылып Құдайға,

Көзінің жасын төгеді.

Адам ұлы көрмеген,

Ешбір бенде жүрмеген

Есіз жатқан жер еді.

Көз жетпеген далада

200 Көп қорлыққа көнеді.

Бай-бәйбіше жасынан

Жер баспаған ер еді.

Маңдайы күнге күйеді,

Табаны тасқа тиеді.

Байбөрі бай серт қылып,

Көлікке көті тимеді.

Аналық жазған аңырап,

Бұ да көлік мінбеді.

Кей жерде жаяу үдеріп,

210 Кей жерде жатып түнеді.

Күннен-күнге түн қатып,

...