Дайындаған: Елмұрат Ораз

 

«Шабыт» баспасы

Алматы, 2022

Алпамыс батыр

(1939 жылы С. Мұқанов құрастырзан «Батырлар жыры» кітабында жарияланған нұсқасы)

Бұрынғы өткен заманда,

Дін мұсылман аманда,

Жиделі Байсын жерінде,

Қоңырат деген елінде,

Байбөрі деген бар екен,

Байбөрі малға бай екен,

Төрт түлігі сай екен,

Бір перзентке зар екен.

Сол уақытта Байбөрінің Құлтай деген немере ағасы бар екен, оның да баласы жоқ екен. Байбөрінің әкесі мен Құлтай, Шыныбай үшеуі бір туысқан екен. Шыныбай қатыны мен екеуі ерте өліп, онан Тортай деген бір бала қалыпты. Оны Құлтай асырап соның қолында болыпты. Күндерде бір күн Байбөрі малын аралап жүріп,«менің балам болса, осы малдың қызығын көрер еді. Мына жорғаларды мінер еді. Өзім өліп кетсем, бұл мал кімдікі болып кетеді» деп, баланың жоқтығынан қайғырып, далада жүріп жылап айтқаны:

Көңілі мұңды, қайғылы,

10 Көкірегі шерлі екен.

Бір перзенттің жоғынан,

Дәйім қайғы жер екен.

Көзім ашық дүниеде

Өткенім бе дер екен.

Байбөрі Хаққа налыды:

— Алмадың, Алла, жанымды,

Қайтып шыдап жүремін,

Бір баланың жоғынан

Ағайын жеді малымды.

20 Қадыр Алла жаратқан,

Өзің болғын панайым.

Бір баланың жоғынан,

Зорлық қылды маңайым.

Үкім қыла сөйлейді,

Баласы көп ағайын.

Ескерер күнің бар ма екен,

Жаратқан Алла Құдайым?!

Сүйегім кетті жасық боп,

Достым кетті қашық боп,

30 Көрер көзім көр болды

Бір Аллаға ашық боп.

Жасымды аққан тыя алмай,

Перзенттің дағы өтеді.

Баласы жоқ адамның

Әркімге ақысы кетеді.

Байбөрі қубас деген сөз

Сүйегімнен өтеді.

Жаратқан Патша Құдай-ай,

Перзентке зар қып қойғанша,

40 Жаратпасаң не етеді!

Байбөрі осылай деп жүрді жылап,

Құдайдан күндіз-түні бала сұрап.

Сүйегі сырқырайды Байбөрінің

Зар-мұңын есіткен жан салып құлақ.

Көз жасы Байбөрінің бетін жуды,

«Көрмей-ақ өлем бе, —деп, —үйден дуды».

Сол кезде Құлтайдың аяқ салған,

Тезекші қара күңнен бір ұл туды.

Байбөрі әрбір түрлі ойлады ойды,

50 Қызықпен көп қайғының бәрін жойды.

Балаға таңсық болып жүрген байғұс,

Баланы үйге әкеліп қылды тойды.

«Туғандай тумаса да қылайын» деп,

Үлтан деп ол баланың атын қойды.

Сонда ол Үлтанды Байбөрі бала қылып асырап алды. Өскен соң өзі зор болды.

Кеуделері кепедей,

Мұрындары төбедей,

Күрек тісі кетпендей,

Кеңірдегі перғауынның көріндей,

Отырған орны алты қанат үйдің төріндей.

60 Құлақтары қалқандай,

Мұрындары сығымдалған талқандай,

Көздері терең зындандай,

Басқан ізі от орнындай,

Аузы ошақтай,

Азу тісі пышақтай,

Мұрын тесігі үңгірдей,

Иегі сеңгірдей болды.

Үлтан ержеткен соң, Байбөріге тілі тиіп, ашуланса «қубас шал» дейтін болды. Мұны есітіп Байбөрі: «Құдай өзіме бермесе, бұл маған бала болып жарытпайды екен» деп ойлады. «Мұның сөзін естігенше далада қаңғырып өлейін» деп әулие қоймай қыдырып, ететін шеңгел сыдырып, жылап, жылданжыл өткенде Байбөрі «Бабай Түкті Шашты Әзиз» деген әулиеге түнеді. Құдай тілеуін беріп, әулие жәрдем болып, бір ұл, бір қыз береді. Үлының атын Алпамыс, қызының атын Қарлығаш қойды. «Үлың он жасында ел ұстайды, атса оқ, шапса қылыш өтпейді. Отқа салса күймейді, суға салса батпайды, өзің хан боласың» деді. Сонда Байбөрі орнынан түрегеліп үйіне қайтты. Үйіне келген соң қатыны жүкті болып, тоғыз ай, он күн дегенде бала тауып, ұлының атын Алпамыс қойды. Артынан бір жасар болып Қарлығаш туды. Сол жақын жерде Шекті деген елде Байсары деген бай бар еді. Байсарының жалғыз қызы Гүлбаршынды Байбөрі баласы Алпамысқа алып бермекші болып құда түсті. Алпамыс он жасқа келген соң, алар бүркіт қабақты, алма мойын сабақты, Қоңырат деген елге әкім болды. «Менің әкеме тіл тигізген құл сенбісің» деп Үлтанның құлағын кесіп, табанын тіліп, қойға салды. Сонда Алпамыстың ойнап жүріп ұрған балалары мойны үзіліп өлетұғын болды. Бір кемпірдің бір күні баласымен ойнап жүріп ұрса, өліп қалыпты. Сонан баласы өлген кемпір келіп: — Әй, Алпамыс, сен босқа елдің баласын қыра бергенше, мықты болсаң Қытайға қашып кеткен қайын атаң Байсарының қызы Гүлбаршын сұлу деген сенің жарың еді, соны барып алсайшы, —деді. Бұл бұрын Алпамыстың құлағына тимеген сөз еді. Байсарының Байбөрімен құда болған және Қытайға көшіп кеткен себебі мынау еді: Бір күні отырып екі бай кеңес етті: «Жігіттік желіп өткенде, кәрілік қарсы келгенде, екеуміз құда болдық. Елде үлкен той бар. Қара қасқа ат мініп, ат құйрығын шарт түйіп, қартайғанда көкбөрі тартсақ болар еді» дейді. Бедеуін сайлап мініп, көкбөріге түседі. Байсары бай лақты алып қашты, Байбөрі бай артынан қуып жетіп, лақтың сирағынан ұстап, «жібер» дейді. Байсары бай жібермейді. Екеуі сол жерде тартысып, бір-біріне қамшы салысып, көп ішінде төбелеседі. Байбөрі бай рудан көп еді. Байсары бай рудан аз еді. Көкбөрі лаққа таласып, екеуінің арасына алалық түсті. Байсары бай туған құдасы Байбөріден қорлық-зорлық көріп, «жан қиямыз» деген құдасынан таяқ жеп, көңілі қалып, «менің баласыз екенімді басыма келтірді» деп назаланады. Сонан Байсары бай жиыннан шығып үйіне қайтты. Бауырын суық жерге беріп, жеті күн, жеті түн далаға шықпай, қапа болып жатты. Жатып ойланып: «Менің қияметтік құдам еді. Байбөрінің қорлығын, зорлығын көріп жүргенше, бір жат жұрттарға басымды алып кетейін». Ер жігіт құдасының қорлығына шыдамай, басқа жұртқа кетпек болды. «Байбөрі байға қызымды бермеймін, бұл жалғаншы дүниеде Байбөрінің, сірә, жүзін көрмеймін» деп алты айшылық, қырық күншілік жолға, Тайша ханның еліне, тоқсан нарға жүк артып, қалмақтың еліне көшті. Ақбұлақ деген бұлақтың басына жетті. Сонан көшіп тоқсан нарға жүк артып, Гүлбаршынжанды алтын кебежеге салып, қара нардың үстінде Алтыншаш атты алғаны бір сөз дейді:

— Жаңбыр жауса айдын көлдер сел болсын,

Жылдан-жылға бұл дәулетің мол болсын.

70 Сахар тұрып, тоқсан нарға жүк артып,

Гүлбаршынның атасы, сізге жол болсын?

Айыл тарттым назбедеудің беліне,

Құлақ салғыл мен мұңлының тіліне.

Сахар уақта тоқсан нарға жүк салып,

Сен барасың қандай жанның еліне?

Сонда Байсары байдың берген жауабы:

— Маңдайыңда қиылғандай қаламқас,

Қорлықпенен өтпейді екен ішкен ас.

Қорлығымды саған баян етейін,

Күңдік татып жылай берме, Алтыншаш!

80 Он төртінде толып туған ай едік,

Бұл дүниеде төрт түлікке сай едік.

Аздан дәурен сүрген көп қой елімде,

Бұл жұрттарда екі теңдес бай едік.

Он төртінде толып туған ай болды,

Бұл дүниеде төрт түлігім сай болды.

Аздан дәурен сүрген көп қой елімде,

Ат шаптырған үлкен мейрам той болды.

Толқып көңлім тасқанмын,

Бедеуге қамшы басқанмын.

90 Есірді еркін далада,

Лақты алып қашқанмын.

Мақсатына кімдер жетіп, жеткен-ді,

Бір зиярат қадірі бізге өткен-ді,

Қияметтік құдам еді Байбөрі

Кейінімнен қуып мені жеткен-ді.

Қияметтік құдамнан

Басыма қамшы тиген-ді.

Алдымда ағам жоғынан,

Артымда інім жоғынан,

100 Бір баланың кемінен,

Қияметтік құдамнан

Сый бөрікті кигем-ді.

Қош айтыстым сонсоң туған еліме,

Айыл тартым нар түйенің беліне,

Алты айшылық, қырық күншілік жол жүріп,

Мен барамын Тайша ханның еліне.

Ат құйрығын түйермін,

Армансыз дәурен сүрермін.

Жалғыз қызым Баршынды

110 Дін

...