Дайындаған: Елмұрат Ораз

 

«Шабыт» баспасы

Алматы, 2022

Едіге батыр эпосы

Бұрынғы өткен заманда, Хорезмнің жұртында, Тоқтамыс деген бір хан болған. Ол ханның мекені Қоңырат елінде екен. Ханның қарауында қырық мың үйлі қоңырат, қырық мың үйлі қыпшақ, қырық мың үйлі маңғыт, қырық мың үйлі қазақ, қырық мың үйлі қарақалпақ, он мың үйлі қаңлы, қырық мың үйлі қытай, қырық мың үйлі Жаумыт, қырық мың үйлі Шаудыр, он мың үйлі үйсін, он мың үйлі ұйғыр, он мың үйлі найман т.б. бар екен. Осы айтылған рулардың әр қайсысынан бір адам сол ұлы ханның қызметінде болады екен. Бірі метр, бірі құсбегі және біреуі шайх, және біреуі наип, және басқалары да сондай бір амалда болған. Осы амалдардың ұлысы және замандағы ұлы рулардан саналған, тоқсан үйлі тоқмаңғыттан шыққан Тұлымби қожа екен. Тоқтамыс хан осы Тұлымби қожаны басқа билерінен жақсы көреді екен. Соның үшін Тұлымби қожаның ханға айтқан тілегі бітпей қалмайды екен. Бірақ Тұлымби қожаны басқа махаремлер, алпыс екі хамелдар, отыз екі мохирдар және басқа да билер қызғанып, оны ханға әр уақыт жамандайды екен. Бірақ Тоқтамыс хан олардың өсегін тыңдамайды екен. Бір күні сол билер ойласып отырып, Тұлымбиді өлтірмекші болғанда, ұйғыр бектерінен тым жақсылық ойламайтұғын Кенжебай көсе деген орнынан тұрып: «Ей, билер, Тұлымби ұлысыз, хан үшін ұлсыздың пайдасы болмас деп ханға айтып, Тұлымбиді хан сарайынан қудырамыз», — дейді. Басқа билер де осы пікірге қосылып, ханның алдына келеді. Тоқтамыс ханның сарайында үлкен мәжіліс болып, арақ-шараптар ішіліп, кеселер-кеселерге соқтығысып, мәжілістегілер қыза бастаған кезде, Кенже бай көсе орнынан тұрып, арызқойлардың кесімді қолдарын қусырып, Тоқтамыс ханға қарап, осы сарайда отырған ұлы және кіші билердің арызы деп, мына жырды айтады:

— Бұл дүние дегеннің әсері қалады,

Кезегімен әркім көшіп барады.

Үл болар — адамзаттың мұраты,

Үлсыздық қылған — ісі кесапат.

Онан келер сарайыңа жаманат,

Үлсыздар бұл сарайда тұрмасын.

Сенбеңдер ұлсыздардың сөзіне,

Келсе оның, зер салыңыз көзіне.

Қарап болмас ондайлардың жүзіне,

10 Ондай адам бұл сарайда тұрмасын.

Тоқтамыс хан бұл жырды есітіп, уәзірлеріне қарап: — Бұл не деген сөз, Құдай біреуге ұл, біреуге қыз береді, кейбіреулерге бұның екеуін де бермейді, оны зорлықпен алып болмайды, — деп мына жырды айтады:

— Айта бермең, аузыңызға не келсе,

Барлығы мұратына жеткен бар ма екен?!

Сатып алып болмас, Құдай бермесе,

Қайратпенен ұлды болу бар ма екен?!

Бұл дүниенің әслі өзі жалған-дүр,

Көне сарай барлығынан қалған-дүр.

Мың жасасақ, тұрмас соңы ойран-дүр,

Көңіл мұратына жеткен бар ма екен?!

Қаншалардың мұнда көзі жаслы-дүр,

20 Бір нешелер дайын көңлі қошлы-дүр.

Нешелер арманда бауыры тасболур

Бұл дүнияны толық тұтқан бар ма екен?!

Нешелерді үлпат қылар өзіне,

Нешелердің күліп қарар жүзіне,

Біреулердің құм құйғызар көзіне,

Зарлатпай-ақ туры дүние бар ма екен?!

Үмітпенен барлығы келіп жаһанға,

Бір нешелер ұл көріп қуанса,

Үл-қыз-дүр адамзаттан нышана,

30 Хақ бермесе, сатып алған бар ма екен?!

Тоқтамыс хан баршаңызға бас болған,

Көп адамдар қызметінде бойсұнған,

Кім ол өзі, сарайымда перзентсіз?

Арманмен дайым жүрген бар ма екен?!

Сонда Тоқтамыс хан уәзірлеріне қарап: —Сарайымда ұлсыз кім бар? — дейді. Сол уақытта Кенжебай көсе: — Ей, ханым, ол заманнан бұл заманға шекем Тұлымбидің баласыз екенін білмейсіз бе, Тұлымби — баласыз,—дейді. Бұл сөзден кейін барлық уәзірлер өз орындарынан тұрып: «Тұлымби баласыз» деп бақырады. «Оны жұрттан шығарып жіберу керек, болмаса оның кесірі жұртқа тиеді»,—дейді. Көпшіліктен осындай бір сөз шыққан соң, Тоқтамыс ханның Тұлымбиден көңілі қайтады. «Тұлымби келсе, оның қолынан мохир жарлықты алып, сарайдан қуып, жұрттан шығарып жіберіңдер», — дейді Тоқтамыс хан. Бұлар осы мәслихаттың үстінде отырғанда Тұлымби қожа күндегі дәстүрімен хан сарайына сәлем беріп, кіріп келеді. Ешкім оның сәлемін алмайды. Сарайдан да орын берілмеді. Тұлымби бір өзгерістің болғанын сезсе де, не екенін анық білмей, аң-таң болып, Тоқтамыс хан мен басқа мохирлерге қарап мына жырды айтады:

— Баян етің, хан да, бектер, ағалар,

Бүгін менің не болып-дүр гүнахым?!

Қазір тұрған барша сайыпқыранлер,

Бүгін менің не болып-дүр гүнахым?!

Гүнахым не болды, кетті мдарым,

40 Енді болмас өткен күндей, шырағым.

Не себептен алмай тұрсыз сәлемім?!

Бүгін менің не болып-дүр гүнахым?

Ашуменен қарайсыздар жүзіме,

Құлақ салмай менің айтқан сөзіме.

Жаулықты жаһан зындан болды көзіме,

Бүгін менің не болып-дүр гүнахым?

Ғарышқа жетті Тұлымбидің садасы

Малы-жаным Тоқтамыс хан пидасы.

Айтың билер енді Алла ризасы,

50 Бүгін менің не болып-дүр гүнахым.

Күндегідей көрмедіңіз бәріңіз,

Не себептен жасырдыңыз жүзіңіз?

Баян қылың, маған туры сөзіңіз,

Бүгін менің не болып-дүр гүнахым?

Тұлымбиден барша жүзін жасырып,

Шұғыл болып, қылмағанын қылдырып,

Бүгін мені жайсыз сыртта қалдырып,

Өзгергендей, не болып-дүр гүнахым?

Тұлымби бұл сөзін айтып болып, Кенжебай көсе бас көтеріп, орнынан тұрып: «Ей, қожам, бұл сарайда ұлдыға орын, қыздыға қырын бар, әркім я ұлсыз, я қызсыз болса, оған қорлық пенен зұлым бар», — деп, Тұлымбидің қасына барып, ханның әмірі бойынша мохир жарлығын алып: — Қожам, енді бұл сарайдан шығың, өзге жұртқа барың, болмаса көп қорлық көреді екенсіз, — деп, Кенжебай көсе Тұлымбиге бұл жырды айтады:

— Ей, қожам, Тоқтамыс хан бұйрығы,

60 Кеткін енді бүгін Қоңырат елінен.

Осы саған мохирдарлық жарлығы,

Тұрма енді, кеткін Қоңырат елінен?

Кетпесеңіз талан-тараж қылады,

Бүгін сені көп жазаға салады.

Хан бұйрығы бар, малыңды алады,

Кеткін енді бүгін Қоңырат елінен.

Ұмыт болды, сенің махрем болғаның,

Көпке өтті, мохирдарлық қылғаның.

Жұртқа тиер, тұрсаң кесір, зауалың,

70 Кеткін енді бүгін Қоңырат елінен.

Сенің ісің дәйім жәбір, қиянат,

Жұртқа жетер, сенен түрлі маламат.

Шүкір етерсің, шығып кетсең саламат,

Тезірек кеткін, қожам, Қоңырат елінен.

Көп тұрсаңыз, енді ғауға жетеді,

Басыңды көп жаман сауда етеді.

Хахаратлар беріп, рәсуа етеді,

Шығарады қуып Қоңырат елінен.

Кенжебай майремдер, тұтып райыны,

80 Түсіндірдім саған істің жайыны.

Қоңыраттан сен ала аламасаң райыңды,

Енді тұрма, кеткін Қоңырат елінен.

Тұлымби қожа Кенжебайдан бұл сөзді есітіп, ханның сарайынан шығып, жол бойы жылап, боздап, әр көшеде сүрініп, үйіне барады. Наубахар бике Тұлымби қожаны бұл халде көріп, қожаға қарап бұл жырды айтады:

— Сырыңды аңдайын мехрибан, қожам,

Айтшы маған, не себептен жыладың?!

Бетің жуыпсың көзің жасына,

Айтшы маған, не себептен жыладың?!

Фалек қол салды ма көңіл қоштыңа

Ғарқ болыпсың көзден аққан жасыңа,

Қартайғанда не іс түсті басыңа?!

...