кітабын онлайн тегін оқу Жантай батыр
«БАБАЛАР СӨЗІ» СЕРИЯСЫНАН
ЖҮЗ ТОМДЫҚ
ТАРИХИ ЖЫР
ЖАНТАЙ БАТЫР
1
Ертеде Тұраналы ұғлы Бапан дейтін жас би қанжығалы Үмбетей жырауға кеп сәлем беріпті дейді. Тілеу ұғлы Үмбетейдің шау тартқан кезі болса керек. Қаршадайынан жайсаң өскен Бапан қария жыраудың көңіл-күйін бірден таниды:
– Уа, ата, ұзақ жасап, көпті көрдіңіз. Менің ұлы атам қарт Бөгембай батырдың серігі, Абылай ханның жырауы болған екенсіз. Сарыарқаны жат жұрттан қашан тазартып, Ерейменге елді қалай қондырғандарыңыздан қозғаңызшы, – депті.
Сонда Үмбетей жырау домбырасын құлақ күйіне келтіре тебіреніп, ғажайып бір хикаяны – жаугершілік жырын былай шерткен екен:
Менің атым Үмбетей,
Танығанға кім демей,
Жүрек соғып тұрғанда,
Жыр нөсерін құйғанда,
Отырам неге үндемей.
Жорық жолы кеудемде,
Жатыр сайрап көмбедей.
Елдікті бастан өткердім,
Жүрген емен сөйлемей.
10. Бөгембай дүние салғалы,
Қарлықты рас бұл көмей.
Даусым шықпай қалғаны,
Қадір тұтқан хан – төре,
Құндамады күндемей.
Қия бір тартып жырласам,
Тыңдамады тілдемей!..
Бұған қайтып шыдайды,
Абыз туған Үмбетей.
Құрытқанша мысымды,
20. Тазартайын ішімді,
Шындықты енді бүркемей...
Әлқисса, Бапан биге Үмбетей жырау енді бағанағы сұрауына жауап ретінде Жантай батырдың ерліктерін баяндайды:
Басталды бір жанжалдың басы былай,
Басқарып орта жүзде хан Абылай.
“Ақтабан – шұбырындының” кегі алынып,
Жоңғарды жеңген едік қағындырмай.
Арғынның Сыр бойынан қаптап көші,
Жетсе әрең талай жылда Арқаға осы.
Асқар тау, шалқар көлде жат жұрт отыр,
Болсын ол орта жүздің қайдан досы?
30. Қалмақтың байлығы ірі бір бөлегі –
Қас маңғаз ойрат екен, елемеді.
Арнасын Ертіс-Есіл еркін еміп,
Кетірді келеңсіздер берекені.
Ауған сол Жоңғар таудан ойрат елі,
Қазақтың үш жүзіндей төрт тайпа еді.
Торғауыт, Дүрбіт, Хошот, Шорош бізге,
Қапелім дегдарсынып бой бермеді.
О күнде күш жағынан ел қаралас,
Жүрсе де мал мен басы күнде аралас.
40. Ежелгі жау еміреніп біріккен бе,
Ұзамай мәлден өтіп шықты талас.
Намысқа кір тигенде ел күйінеді,
Құрсанып мұздай темір түйінеді.
Өлімнен қорқып елін қорғамаса,
Қайратсыз жігітке кім сүйінеді.
Қазақта Қаз дауысты Қазыбекті,
Қабанбай, Бөгембай мен Жәнібекті –
Халықтың қаһарманы, қамқоры деп,
Дос түгіл дұшпаны да аңыз етті.
50. Ер туса болсын сондай ерліктері,
Шорлатқан саф алтынмен белдіктері,
Көк сүңгі, қайқы болат, садақ еді
Жауына көрсететін елдіктері.
Бадан көз, тоғыз тор сауыт киіп,
Соғысса қара бұлттай қабақ түйіп,
Ұрандап асаудайын ақыратын,
Көрген жоқ өз тұсында жаны күйіп.
Арқаны тазартуға жаттан талай,
Белгілеп үш ту басы хан Абылай.
60. Қабанбай, Бөгембай мен Жәнібекті
Үш жаққа аттандырды жазға қарай.
Бет түзеп соның бірі Ерейменге,
Күркіреп ұшан күшпен жөнелгенде,
Көрінді тұқырынған қылаң-баран
Тұлпарлы батырлардың бітімі өзге.
Қарасұр, жуан тұмсық еңгезердей,
Нарқызыл астындағы тұрған тілдей,
Өңгерген алты құлаш улы найза,
Ажары құлақтанған қысқы күндей.
70. Қолында алмас жүзді тұр наркескен,
Қынабын жасатқан-ды саф күмістен,
Шойыннан сүйкеп кетсе от шығарар,
Көлденең көктасты да кесіп түскен.
Бұл адам – іс қылатын болжап, байқап,
Ырысын бұза алмайтын ешкім шайқап,
Атақты қанжығалы қарт Бөгембай –
Жауыңды жеке өзі келер жайпап.
Екінші ат көкше қызыл құдия біткен,
Тар мықын, бөктершекті, тұяқ кетпен.
80. Ұзын бас, қысқа мойын сүйріктей боп,
Көз жайнап, ауызынан көбік төккен.
Апайтөс, алшаңдаған, тегі – дүлдүл,
Қиядан естіледі шыққан дүбір,
Жорықта жарты ай жортып, алты ай шапса,
Болдырмас тұяқтының жүйрігі бұл.
Жар қабақ, кең жауырын, түлкі құрсақ,
Көзі отты, кеудесі өр, бойы сұңғақ,
Білектей дойырын бір тастамайды,
Дұшпанның мысын басар осымен-ақ.
90. Қасқырдың қызыл жанды арланындай –
Бұл кісі Ниязұғлы батыр Жантай.
Жалғыз-ақ Бөгембайдан бата алу шарт,
Қайтпайды жауға тисе тақырламай.
Үшінші, қаруы бар шымқай болат,
Кескіні жас барыстай қимылы жат,
Жантайға немере іні бұл Үйсімбай,
Мінгені желден жүйрік сарбауыр ат.
Төртінші, қаракер ат белі қайқаң,
Сырт қысқа, бауры жазық, бұты талтаң.
100. Ақсары дөңгелек бет, зор денелі,
Бұл адам – Мәмбетұлы батыр Атан.
Бесінші, мінген аты қара қасқа,
Даңқы асты тұсындағы дос пен қасқа.
Атанның ағасы бұл батыр Досай,
Шамасы ол күндері елу жаста.
Алды – жар, түсі суық, арты – жартас,
Ұрыста бұған таяу адам бармас.
Ұрттайды төккен қанын шімірікпей,
Бетіне тура қарап жан тұра алмас.
110. Бәрінде асфаһан бар зер қынапты,
Көк сүңгі көмекейлі, ырғай сапты.
Алмас үш бәрі тілге у жалатқан,
Садаққа сай ғып ілген қорамсақты!..
Әлқисса, қарт Бөгембай батыр жаңағы сарбазынан жарғыш топ құрып, атамекендерді аралайды.
Арқаға нелер сұлу жер жетпеген,
Қызығын кімдер көріп, кім кетпеген?
Сұлуы сұлудың да бар емес пе,
Бұ жақта Ерейменнен жер өтпеген.
Ереймен – тау біткеннің көрнектісі,
Жел тұрса ашылады жеті есігі,
120. Орманға бөленбеген өңірі жоқ,
Орнаған құт-береке, ел бесігі.
Жайлаған арқар, бұғы жасыл сайды,
Құлындай құлан, бұлан шұнаңдайды,
Осылар осқырғанда тау жаңғырып,
Түлкілер иттей шулап бұлаңдайды.
Арудай аққұбаша қайың киіп,
Ереймен тұр төбесі көкке тиіп,
Сылдырап күміс бұлақ, тарғыл тоғай,
Төскейде қарсы алады басын иіп.
130. Ойпаңда тұз айдыны жалтыраған,
Қойнауда арналы өзен сарқыраған,
Жарқырап көлдерде су, құс қиқулап,
Қоғалы май құрақтар қалтыраған.
Кеткісі келер кімнің мұндай жерден,
Мал өсіп, өніп жатса ыңғай төлден,
Көп ойрат Сарыарқадан көшкен кезде,
Торғауыт жасырынып қалған екен.
Қаңтардың аязындай лебі суық –
Қалың қол тау шетіне келсе жуық,
140. Биіктен қылаң етіп бір-екі атты,
Жарғыш топ көз айырмай кетті қуып.
Баспалап шоқпар шоқы Найзатастан,
Шолысақ қылаң етіп әлгі қашқан –
Он мың үй торғауыттың жансызы екен,
Қазақты келтірмеуге қам ғып жатқан.
Хұнтайша Уса-Серең шерік бастап,
Қарын дәу айбар шеге тұр ойқастап.
“Біз бұрын қонған елміз Ерейменге,
Баспаңдар, – дейді, – бірің жерді ыластап!”
150. Жау шықса жар астынан өкіреңдеп,
Кім төзер қуып шықпай дереу тергеп.
Аң басы суық болсын дей беріңіз,
Кеудені кетті ашу өрттей кернеп.
Бөгенбай тұтқиылдан ұран салып,
Ірбедал батырларды өткір жанып,
“Көрсет таз теперішін” дегенінде
Ер Жантай жау тобына тиді барып.
Жарқылдап найза, қылыш сумаң қақты,
Көктұйғын киіп жарып, жұлдызша ақты,
160. Жабылған торғауытты жалтара ұрып,
Жантекең ерегісе сермеп бақты.
Досай жүр кейбіреуді қоңнан түйреп,
Кейбірін көкбөрідей жұлқып, сүйреп,
Дұшпанның жүз елуін түсірді аттан,
Қалмады қарсы жақ да оңай күйреп.
Қорын дәу қолы қанды кәпір еді,
Досайды көкке атқалы жатыр еді,
Атан кеп ту сыртынан қанжар ұрып,
Ақберен жау жүрегін жарып берді.
170. Сауыттың қоспасына тура дарып,
Сүңгіген сом болатты суырып алып,
Байқасаң, майысып, не ауытқымай,
Жебеге тіреліпті тік қадалып.
Ер Жантай дәуді тірі ырғап-ырғап,
Жерге ұрды салмағымен көтеріп ап,
Күрең ат кетті ытқып шырқ айнала,
Жау қаны ақты балғын шөпті былғап.
Хұнтайша тау ішінде қапы қалмай,
Қаншама ұрысса да жүзі жанбай,
180. Амалсыз, Қандыөзекте тайып берді,
Жантайдың тізесіне шыдай алмай.
Бөтен ел құныққанмен Ерейменге,
Біреуге бұйырғанды біреу жей ме?
Әр камалға бір зауал болуы анық,
Жеті ру сонан бері Ерейменде.
Шыққан соң кеме киіп, қайық судан,
Көрдік біз обаларды “Қалмақ қырған”,
Төскейде топтанған көп сонау сымтас –
Екі елдің ерлері еді болған құрбан...
3
Әлқисса, басқыншы торғауыттар көздерінен көк мұнар тау бір-бір ұшып, он мың үйі көтеріле көшкенімен, ұзап кетпейді. Ерейменнің оң қанатындағы Аюлы-Ниязға иірілген. Ол – Күрлеуіт қыпшақ жері еді. Бөгембай қолы Ерейменге олжалы қайтты.
190. Жарғыш топ жаудан түскен үш жүз атты,
Сайында Күншалғанның қамалапты,
Осқырып ер-тұрманды Арқар күрең,
Тік қарғып еш батырға қарамапты.
Қашқан сол құйрық тігіп дәу күреңді,
Бөгембай Нарқызылмен қайрып келді.
Атпаса ұстатар ма, қоршаған соң,
Жануар тұрды лажсыз тарпып жерді.
Шығыста көтеріліп нұрлы ақтаңдақ,
Батыста түн пердесі түрілген шақ,
200. Сынады Бөкең, Атан, Жантай, Досай,
Күреңді желдірткенде мініп жайдақ.
Бөкеңнің әкесі – Ақша мұндай атты,
“Талтүсте туған тұлпар” деп атапты.
Жануардың міні жоқ-ау тұлғасында,
Талғамас таршылықты күй мен бапты.
Күдірден күдір асса үдейтұғын,
Жылқы екен босаңсуды білмейтұғын,
Мынау өр, мынау ылди демес шапса,
Шаңына кім көмілмес түзде мұның!
210. Атан айтты: көзі оттай жанады екен,
Қорын дәу қалай күтіп, бағады екен,
Арабтың дүлдүліндей ұшқалы тұр,
Қайда оттап, қанша жусап, шабады екен?
Кермеде жұмыртқадай көрініп тек,
Қояндай ұзарады қызса үдеп.
Бауыры бүктетіліп жазылады,
Тұрасың қарғығанда елік пе деп.
Жұдырықтай түйілген бұлшық еті,
Жүгірсе ширатылып сілкінеді.
220. Бәйгеге ұлы дүбір қоса қалсақ,
Жануар басып озып келер тегі...
Жантай айтты: шоқтығы өр сияқты,
Кетпейтін ер мойнына тиянақты,
Салпы ерін, көнек танау, ұзын тісті,
Ойламас шөлде шапса сусамақты.
Сүрінбес, қия бетте не жығылмас,
Қабырға қарын жақты қымтапты рас,
Кең сауыр, күлте құйрық, ерен жүйрік,
Тар жерде топырақты қылатын ас.
230. Сүбесі қос қапталмен құшақтасқан,
Тартыста қажымайтын белі қақпан.
Дыбысты түстік жерден сезетұғын,
Түлкідей тік құлағы тым жарасқан.
Досай айтты: көтендігі ала майлы,
Күй таңдап қоң етіне қарамайды.
Құндыздай құлпыратын түгі асыл,
Жорықта терін үгіп тарамайды.
Қыл түбі құйрығының тым қомақты,
Білмейді сары аяздан бұл тоңбақты.
240. Қысқа жон, ұзын бауыр, нағыз пырақ,
Мынаны мінген батыр болар бақты.
Ерттетіп Бөкең Арқар күрең атты,
Әдейі тау төсіне тұра шапты.
Шыққанда жотаның сол төбесіне,
Көзіне бір ақ алмас түсе қапты.
Айбалта – ырғай сапта, болат қияқ,
Жебесі жарты қарыс, жүзі өткір-ақ,
Қарт Бөкең қынабынан суырғанда,
Жарқ етті шағылғандай құрыш тұяқ.
250. Нарқызыл, Жамбыкердей қос тұлпардан
Күреңді қадір тұтып, мініп алған –
Қаһарман қолбасымыз Бөкең сонда
Тауды әлгі “Балтақара” деп атаған.
Қызғанып аңдар, құстар тауды биік,
Орғып жүр ерсіл-қарсыл арқар, киік.
Лақтырған тастай зулап түйіледі,
Аңдыған жер тағысын көкте ақиық.
Қуанған ие болып Ерейменге
Біздің ел таласты да шүйгін белге,
260. Алмақ боп аты озғаны таңдағанын,
Ажыдан жарысты ерлер ертеңінде.
О күнде іс болмады не ғаламат
Жүлде алып жас Маймасар, дәу Күрең ат,
Қарт Бөкең Қоржынкөлге өз қолымен
Тіктірді ақ ордасын тоғыз қанат.
Бөкең – Есен Жантайдың тегі – Бозым,
Халыққа пана еткен олар өзін.
Бөгембай Қаратаудан әрі қарай,
Қоныс қып берді еліне жердің көбін.
270. Жантайдың кәрі ағасы – батыр Мұжы,
Жарысты екінші боп со бір күні,
Басына белгі тастап бірер таудың,
Шыңына Жуантөбе шықты өзі.
Найзасын шанышты да Айғыржалға,
Бүркітін қондырды әкеп батыс тауға,
Кісесін Керегетас буыныпты,
Берер ме бұ қонысты ол сірә жауға!..
4
Әлқисса, Бөгембай батырлар Ерейменнен қуып жіберген он мың үйлі торғауыт бұл кезде “ежелгі жау ел болмайтынның” кебіне басып қайта бас көтереді.
Хұнтайша Уса-Серең жорта бүгін,
Ханына бағынбақ боп Орта жүздің,
280. Аттанды Аюлыдан – Көкшетауға,
Кім білсін не боларын арты мұның?
Кекті жау босқанымен іші күйіп,
Кете ме кек жоқтамай – іші күйік.
Құзғындай қанға жерік, аяр шіркін
Сұмдықты шықты ма әлде ішке түйіп.
Көкшеден ығай-сығай сардар ертіп,
Ел қамын, ерлік жайын күле шертіп,
Абылай Ерейменге келе жатқан,
Кездесті ханға Уса білмегенсіп.
290. Құрметтеп Уса-Серең Абылайды,
Төс қағып көрісуге құшақ жайды.
Бодан боп ат үстінен еңкейгенмен,
Хұнтайша ұлықтығын тастамайды.
Абылай құшағына қарсы барды,
Пиғылын бодансыған танып қалды.
Усаны қалмақы ерден жұлып алып,
Қанжарға қынаптағы қолын салды.
Ашуы борандатып түтей қалған –
Қаһарлы теріс азу Абылай хан
300. Басшысын осы арада бірақ орып,
Кетірмек торғауытты Сарыарқадан.
Абылай Усаны тез қойша өңгеріп,
Күреге таянғанда қанжар төніп,
Тарақты Жәпек батыр оң бүйірден
Жармасты хан қолына ерсі көріп:
“Алдияр! Тыңдатсын да датын айтып,
Жүрмеңіз әділеттік жолдан тайқып,
Алдыңа келген жанның басып кессең,
Мұң шағар, – деді, – сізге адам қайтып”.
310. Абылай селебесін күрт жалтартып,
Усаны бауыздамай қия тартып:
“Бағынса жаяу келу керек еді” –
Деді де қоя берді біраз қарпып.
Сөнгенін хан бойында тұтанған шоқ,
Сардардың біреуі де ұнатқан жоқ.
Абылай ел аңысын аңдаған соң
Жәпекке атты кейіп тілінен оқ:
“Қалмақтың сырты адал, іші арам,
Ханы өлсе кетпей ме елі бұл арадан.
320. “Жауды аяған жаралы” қалатұғын,
Киліктің көлденеңге неге маған?
Сен қашан Байқозыдай батыр едің,
Мен сенің мінезіңе тәнті мә едім?
Кесірің тисе ертең таудағы елге,
Кесілер ең әуелі басың сенің!..”
Үйіне аман келіп Уса-Серең,
Ойларға қилы-қилы батты терең.
Бас қосып бектерімен күңкілдесті:
“Хан сиқы мынау болса, кімге сенем?
330. Ойы жоқ Абылайдың құрмет қылмақ,
Аңғартты дұшпандығын бір көргенде-ақ.
Не сұмдық ат үстінен жұлып алған,
Егессе батыр Жантай тағы қырмақ!”
Он мың үй торғауыттың қорғаушысы,
Болжампаз Қоске-лама – зымиян кісі.
“Абылайдың Қасымы ергіш дейтін,
Алдырып соны оңаша айналдыршы.
Тойында “сабан сарай” кішірейіп,
Аруды күнде бау ғып үшірейік.
340. Қашанда “Даудың артын қыз бітейтін”,
Тұзаққа осылай бір түсірейік”.
Мақұлдап бекзадалар құпия кепті,
Хұнтайша: тапқан ақыл бұ да депті.
Салтымен еру елдің хан баласын
Қонаққа шақыруға елші кетті.
Әлқисса, Абылай ордасы торғауыт елшілерін жылы шыраймен қабылдайды. Бірақ, ханзаданы қыздың шақыруы тегін емес екенін де сезініпті.
Ордада ең жеңілтек мақтан сүйгіш,
Жас Қасым екені рас жанып күйгіш.
Қазаққа өш Қалдан ханның жиені бұл,
Әумесер, көрсеқызар, құр қара күш.
350. Қанқұмар, қызыққа әуес, ойын-тойшыл,
Бола ма ондай адам терең ойшыл.
Қасым тек көбелектей ұшпақ болды,
Жұпарын аңқытқанға әдемі гүл.
Арбасқан ата жауға кім нанады?
Абылай шақыруды құптамады.
Бұл іске Топыш ханым наразы боп,
Ой тастап, Абылайға мұң шағады:
“Ей, сұлтан, абыройың жұрттан асқан,
Бағың мен тағыңа елде жоқ таласқан.
360. Құмартып шақыртқанға жібермесең,
Демей ме біреу сені асып тасқан.
Жарың боп [қасағың] ем қолқа салған, Бір сапар жолдас ақым беліме алған.
Жіберші естияр көп нөгер қосып,
Тәуекел, көрсін қызды Қасым задаң!”
Абылай ханым сөзін ауыр көрді,
Қимады жолдастығын, ылажсыз көнді.
Әйтсе де өзі іштей пұшайман боп,
Арғыннан қырық кісі таңдап бөлді.
370. Қонаққа: қарауылдан шешен Қанай,
Сүйіндіктен баспа қу би Төлебай,
Уақтан батыр Сары бірге аттанып,
Жыраудан Үмбетейді қосты болмай.
Басталып “сабан сарай” тойы ертерек,
Көгалға он ақ боз үй тіккен ерек.
Қасымға арнап бір үй жасаулапты,
Жайнатқан сансыз сая тым өзгерек.
Қырық қыз даяғатшы қойған оған,
Күмбірлеп керней, сырнай күй шалқытқан.
380. Енгізді ханзаданы осында әкеп,
Нөгерден Үмбетей-ақ онда болған.
Бір сауық он мың үйге қанша қымбат,
Байлықты асырмақшы бұл зиярат.
Дәулетті той сәулеті паш етіп тұр,
Бұлаңдап керме толы сәйгүлік ат.
Ең ару қырық қызда – хан қызы да,
Әйел кіндік дегеннен жалғызы да.
Ағасы Құбылай, Құтан көкжал бөрі,
Айнышты ол батырлыққа баулыды да.
390. Ақ маңдай, құралай қыз, қиылған қас,
Ажары жарқылдаған бір гауһар тас.
Ерке Айныш қылыштағыш һәм найзагер,
Ешқайсысы садақшының бұдан аспас.
Қарына іліп кейде берік қалқан,
Сауытты, дулығаны киіп алған.
Қарғытып қарақасқа тұлпарын тез –
Ойнайды үйдей тас пен биік жардан.
Сәукеле алтын тағып, күміс жапқан,
Етігі шымқай қызыл сақтияннан.
400. Пістедей қырлы мұрын, жұқа ерін,
Көйлегі зер тоқытып, оюлатқан.
Мәрмәрдай отыз тісін жұлдыз дерсің,
Қолаң шаш кереқұлаш құндыз дерсің.
Қастары қарлығаштың қанатындай,
Жұп-жұмыр аққу мойын көрсең көркін.
Бұралған тал шыбықтай құмырсқа бел,
Мықыны шығыңқылау орнатқан дер.
Торғындай үлбіреген жаны-тәні,
Бітпеген мүшесінде бір оғаш жер.
410. Жазғы кеш, жерді басқан түн түнегі,
Құбыла төңкеріліп мөлдір көзі.
Көлгір қыз ұрт Қасымды өзі оятып,
Аузынан мүләйімсіп шықты сөзі:
“О, күнім – ханзадамыз, басың көтер,
Ұйқыны күйттейтұғын уақыт жетер.
Оң жақта қасіретті мен бір ғарып,
Мүсіркеп көңіл бөлсең, қайғым кетер.
Түсімде аян болған Қасым атың,
Жаралған екен нұрдан арғы затың.
420. Сағымға садақ ілген абзал тұқым,
Дүниеде бір сіз ғана махаббатым.
Дүркіреп құба қалмақ көшкенде тек,
Бөгеп ем бір сіз үшін елді тежеп.
Ғашықтық оты лаулап жүрегімде,
Халқымның сорлауына болдым себеп.
Қоныстан Ереймендей зеңгір таулы,
Айрылып көз жасымыз қан боп жауды.
Қасқырдай талатқан соң қарт Бөгембай,
Сасқан жұрт пана таппай осында ауды.
430. Ей, төре, қорлық па бұл біз ұмытар,
Әперсең қоныс, өріс елім тұрар.
Шын сүйсең “жарым сен” деп әкел қолың,
Емеспін енді соқпа дертке шыдар.
Жүрегің соқса анық мені ұнатып,
Елімді уата гөр тез жұбатып.
Сүймесең, өртендірмей жас жанымды,
Өлтірші осы түнде өзің атып!”
Білгенде Қасым қыздың жан күйігін,
Ант етті орындауға шыққан мұңын.
440. “Перизат, ғашық едім сізге мен де!” –
Деп қызды бауырына тартты бұрын.
Жетіп кеп даяшы қыз екі жасты,
Сүңгітіп бір төсекке, көрпе жапты.
Мәлім ғой айтпасақ та ендігі іс,
Сұм сұлу жел желіктің жемін тапты.
... Тойлы ауыл семіз етті үйіп жатыр,
Сары қымыз, қара арзаны құйып жатыр.
Құданың дастарханы кең жайылып,
Қонақтар кекірік атып, күйіп жатыр.
450. Даурығып дөңге шықты, жұрт екі жар,
Жігіттер дуылдасып, тартты көкпар.
Мергендер жамбы атысып, аттар шауып,
Жұлқысып күресуде палуандар.
Будданың майдеріндей Уса-Серең,
Абылайға төрт тоғанақ тарту бөлген.
Билерге үш құл, он бес жорға сыйлап,
Батырға бір күң, екі нар әкелген.
Басқаға кілем жапқан түйе ұстатып,
Олжаға қырық арғын қалды батып.
460. Қызара бөртіп құда-күйеу болмыс,
Қайтты елге Аюлыдан думандатып!..
Әлқисса, хан ордасында елегізіп отырған сардарлар Қанай-Төлебай бастаған қонақтардың сын сапардан аман қайтып оралғанына қатты қуанады.
Жадырап жаз күніндей хан мен ханым,
Разы боп тартуына хұнтайшаның.
Билерді жіберді әдей Ерейменге,
“Бөкеңе мәлімде” деп істің мәнін.
Ханзада Қасым өңкей сыбайласты,
Желпінтіп “түрт шайтанға” қайта басты.
Түстеніп Бөгембайдың ауылына,
Қоржынкөл жағасында жиын ашты.
470. Қоржынкөл – көлдердің ең таңдамасы,
Кең қорық, қалың тоғай айналасы.
Түбінде гранит бар, жағасы құм,
Ұмытар елдің оны қай баласы.
Көлдің сол күмбірлеген басы қандай,
Ойы жоқ сұмдықты бір жасырғандай.
Айдыны тұнған тарих, толған аңыз,
Айтады тыңдағанға ашылғандай.
Торғауыт арбағанмен қызын тосып,
Абылай жібергенмен биін қосып.
480. Қасымнан имене ме жер иесі,
Қоныстан кім айрылар енді босып.
Халыққа қиянат-ау осы кеңес,
Дұшпанға жер әпермек етіп егес.
Жер жауы, жесір дауы деген іске,
О кезде басқы дауың теңеуде емес.
Бөгембай қолбасы ғой, көпке ортақ,
Болуға ханға қарсы өте шорқақ.
Кім білсін не дейтінін Жантай батыр,
Кеңесіп бітсе жақсы келмей томпақ.
490. Ханзада сөзді бірден бастап қырын:
“Ереймен сенікі емес, – деді, – бұрын.
Қоңсы елге қоныс, өріс беру керек,
Не бетпен қаңғыртасың он мың үйін?
Жауықпай пана етіп о да сізді,
Уақытша пайдаланбақ жеріңізді.
Тіреспе қанжығалы сыйың дайын,
Жөн болар құптағаның тегі бізді”.
– Ей, – деді Жантай батыр тіке қарап,
Жағынып мен ешкімнен алман сауап.
500. Тауымнан ұлтарақтай жер бермеймін,
Қалмаққа төрелер-ақ қылсын тауап!
Дүрдиіп Қасым төре ашуланды,
Дес бермей аузына оғаш сөздер алды:
– Дегенге “батыр-батыр” баспа алшаң,
Әперем, сен бересің! – деп-ақ салды.
Жантай айтты: – Шырағым, сен дүрдиме,
Дүрдиіп сала алмайсың, басқа күйге.
Кеше елім қан төгісіп қонған жердің,
Пұшпағын бастырмаймын ешкіміңе.
510. Торғауыт тыныштықты бұза алмайды,
Жеті ру жерін беріп қыз алмайды.
Телімге түсіп еді шешең Топыш,
Сен қайдан тауып тұрсың мынандайды?!..
Жантайға Қасым азу басыңқырап,
Басқаға бас көтертпей басынып ап,
Қорбаңдап жұртқа “үйіңе тара!” деді,
Жантай да онысына қалды шыдап.
Дуылдап сөнген шала пықсығандай,
Дағдарды ел біреуін де ықтыра алмай.
520. Кешқұрым Қанай сонда батырға кеп,
Жорғақтап сөз бастады бұқтырғандай:
“Уа, Бөке, жұрт біздерді көріп пана,
Арқада қосып еді басын жаңа.
Түсінбей емеурінге ерсі сөйлеп,
Кеп қалды шәлкем-шалыс екі бала.
Бұл күнде туу қиын бала дана,
Олардың ойы шикі, ісі шала.
Қалмай ма жаманаты екеумізге,
Қозғалса мұны дұшпан біле сала.
530. Төңірек торып тұрған жау емес пе,
Тау түгіл Сарыарқа да дау емес пе?
Іркіттей іштен борсып сасысақ біз,
Сыртқы жау тап беруден сау емес те.
Патшасын алдағалы Сәмеке хан,
Орыс та қырғиқабақ, етпек бодан,
Қытайдың “көктәңрісі” аңдып тұрып,
Қазақты қосып алмақ шекарадан.
Жөн айтып тоқтатыңыз еріңізді,
Інің ғой бұзбас Жантай лебіңізді,
540. Өңірін бірер таудың берсең бөліп,
Құндамақ Абылай хан еліңізді”.
Қанай би орай-борай қырына алып,
Қу тілмен тұңғиыққа қармақ салып,
Шортандай бас батырды бұрды өзіне,
Шоршытпай бейуақытта оңдап шалып.
Қарт Бөкең келіскен соң батыр Жантай,
Кеңесте көнді амалсыз қоқиланбай.
Жетіру торғауытпен шартқа отырып,
Кең байтақ үш өңірді берді шалғай.
550. Басына Есіл – Нұра тұспа тұстау,
Бар еді нар өркешті құмандай тау.
Жан-жағы терең шатқал, шымдақ, сортаң
Жұрт оны десетұғын “теріс қыстау”.
Аюлы, Терісқыстау, Балтақара
Қоңсыға берілді де, осы арада:
Жантайдың ер інісі Арқандарды
Қойды хан елшілікке, шекараға.
Арқандар үш аймақты қарап тұрды,
Бар-жоқты іштен, сырттан санап тұрды.
560. Алынған басқа жақтан асыл заттар,
Қолынан Арқандардың тарап тұрды.
Бағынып Орта жүзге қоңсы халық,
Хұнтайша қасам**ішіп ант берді анық.
Елші онда бес жыл тұрмақ тағдыр шешіп,
Шарттасқан елдің бұған бәрі қанық.
Әлқисса, Уса-Серең басқарған он мың үйлі торғауыт уақытша қоныстанған үш аймақта шаруашылығын дамытып өркендетеді. Қазақпен тату-тәтті. Арада қауесет жоқ.
Екі ханның байланыс-қатынасы сырттан қарағанда мығым сияқты. Міне, бір жарым жыл ойын-сауықпен өтті. Қасым төре осы күзде үйленбек. Енді соны көрейік.
Әр елдің, әр заманның салты бөлек,
Асыра мақтап, даттап неге керек?
Әр күнді өз көзімен көргеніңде,
Көңілің тояттанар тым өзгерек.
570. Ежелден ер қанаты – сәйгүлік ат,
Қалмақта түліктердің тегі де жат,
Торғауыт ыңғай тұлпар, аруана ұстап,
Өсірген желмаяны небір қымбат.
Ақтұмсық аруана бар аяғы ұзын,
Бойының биіктігі қол ұсыным.
Бұйра бас, бөкен қабақ, бөрі құрсақ,
Тығыз жүн – хауіп емес оған қысың.
Атқиды саусаң, шұбат ақбұлақтай,
Қарғиды тас, жырадан жас ылақтай.
580. Жар салсаң желмен ойнап, суда жүзіп,
Жүгірер апта бойы от-су таппай.
Қоңсыға Терісқыстау пайда болып,
Зергері жер астында қару соғып,
Селебе, бұйда пышақ, қанжар, қылыш,
Таратқан үй басына қаурыт бөліп.
Үш қарыс найзасының үшкір басы,
Жалтылдап жығасы мен дулығасы.
Сайкез оқ, сауытбұзар, қозы жаурын,
Гүрзі сілтеп, селебе суырады.
590. Құрытып қысқа аяқты қара малын,
Төлдетпей ұзын аяқ жануарын.
Тұлпарын тусыратып, бедеу баптап,
Торғауыт жасай берген кету қамын.
Достасқан қасам ішіп қоңсы елі,
Жүктерін тең-тең буып дүрлігеді.
Хұнтайша күнде бау деп сендірсе де,
Айныпты ханзададан қыз жүрегі.
Сүйгенсіп Айныш енді Арқандарды,
Қасына жиі ертіп, баурап алды.
600. Сайқал қыз ар-ұяттан жұрдай қазір,
Сейілге шығып талай сайға барды.
Жантайдың өр інісі ер Үйсімбай,
Бір күні желмаямен серуендеп жай.
Тау-таудан арқар атып, қасқыр соғып,
Олжалы қайтады үйге кешке қарай.
Қызығып Арқандар сол жүрдек нарға,
“Маған бер мұны, – депті қансонарда”.
Үйсімбай намысына тиіп оның,
“Ер болсаң қалмақты шап, – дейді, – барда”.
610. Сезгенде мекер Айныш мына кепті,
Қоздырып қасақана соқпа дертті.
Қоскенің құрған қанды қақпанына,
Елшіні итермелеп былай депті:
“Әкетпек Қасым төре мені елден,
Шығады шатақ енді екеуіңнен.
Қор болмай кетейік тез, желмая тап,
Бүлінер екі жақта бірің өлсең”.
Тамыздың самал ескен айлы түні,
Жата ма желіккен жан ондай күні.
620. Мейізгек термешелі інгендей қыз,
Әзәзіл мәймөңкелеп айтты мұны.
Арқандар аңғарған ба қыз қылығын,
Отарға аңқып барып білмей түгін,
Таңдаулы тоғыз маяны айдап кетті,
Сол болды түпке жеткен құба жұлын!
Усаның бар еді онда мың түйесі,
Таң ата масқараны білді иесі.
Арқандар тосқауылдап барады артта,
Ақылын нәпсі билеп, шығыпты есі.
630. Адамды сасық қамал оңдыра ма,
Даңғыра қағылғанда: Қоске лама,
Құбылай, Құтан, Айныш, бүкіл ноян,
Өкшелей қуып берді көре сала.
Арқандар садағын тез тартты шіреп,
Қайрылмай алдыңғылар кетіпті үдеп,
Құрытпай қамаған көп қоя ма енді,
Торғауыт төне қалды найза тіреп.
Қақты тек айбалтамен Құтан бірде,
Арқандар есеңгіреді ат үстінде,
640. Қарабет азғын ару қанжар сұғып,
Қиылды ер қыршынынан жапан түзде!
Әлқисса, жаманат сөз желмен ұшпай жата ма? Бодан елдің арамдығын, елшінің өлімін білгенде жетірудың еңкейген кәрісіне дейін буырқанып атқа мінді.
Атанған жас жолбарыс батыр Жантай,
Төсектен атып тұрып әбжыландай.
Тор көзді, тоқсан зерлі, оқ өтпейтін –
Кіреуке киді әуелі қапы қалмай.
Ішінен кіреукенің далба киді,
Сары жібек судыраған жылы тиді.
Сыртынан он екі күміс түймесі бар,
Ақ болат сауыт киіп, берік түйді.
650. Садақпен қорамсақты, асфаһанды –
Асынып алмас ұшты найзаны алды.
Қарына қалқан іліп, дойыр ұстап,
Басына дулығасын кие аттанды.
Таудағы жетірудан “Толыбайлап”,
Жөнелді бес жүз жігіт “Қойшаңбайлап”.
Абылай қонақ еді Қоржынкөлде,
Ер Жантай сырттан үйге кірді айғайлап.
“Хан ием құдаларың қашып кетті,
Інімнің қанын судай шашып кетті,
660. Жауды аяп жаралаттың ақырында,
Бөкеңді сенің мысың басып кетті.
Шыдаймыз бұған қайтып шамырқанбай,
Бауырдан бес жүз жігіт шықтық маңдай.
Беретін қандай күшің – көмегің бар?
Босатпан қашқындардан кегімді алмай!”
Бөкең айтты: “Қуғанмен әлің келмес,
Сабыр ет, күш топтайық оған теңдес.
Жасанған жауды қуып көзсіз ердей,
Аз қолмен айқасуың дұрыс емес.
670. Ерлік пе өртке қарсы жалғыз шабу?
Уды ішіп көре-біле қаза табу,
Сенімен тар кезеңде бірге болмай,
Бізге де ылайық па үйде қалу?!
Қашқынды осал деме, о да алып,
Сорласаң өкінерсің торда қалып,
“Асығу – шайтан ісі” деген қайда,
Ақылмен кек алайық, байқап барып”.
Хан айтты: “Түсінсеңші бұл қылыққа,
Елшінің ел тонауы дұрыстық па?
680. Усаның тоғыз нарын неге әкелді,
Ініңді итерген кім бұзықтыққа?
Қуғанда жау қолынан болмай жазым,
Ханының жұлсаң жақсы бастан тәжін.
Тапқанмен жауға төтеп бере алмасаң,
Батырым түсірерсің бетіңе әжім.
Қапыда түсіргендей елімді отқа,
Бүлдірді Уса-Серең ойда жоқта.
Қашқындар қайда барса құтылмайды,
Жаным сен жеке шаппа, бүгін тоқта!”
690. Абылай жасақтауға жарлық қылды,
Бөгенбай сарбаздардың санын білді,
Тоқтай ма лапылдаған Жантай оған,
Желаяқ тұлпарына қарғып мінді:
“Хан сенің тегін емес бопсалауың,
Құдаңның көздеп тұрсың тек ұзауын.
Бөгеме жүрегімді сыздатып құр,
Ұшайын ағытыңдар балақ бауым.
Ақиық мұзбалақпын тілеп ұшсам,
Қос топшым қияды оны өкпе тұстан.
700. Құйрығым бар емес пе, қанат талса,
Несіне тайынамын бұл ұрыстан?!
Туғалы көріп па едім жаудан қорқып,
Ерлік пе құр кіжіну сыртта сомсып?!
Не қырылып, не қырып келемін”, – деп
Ер Жантай еміренбей кетті жортып.
“Мынауың жазым болып қалмаса игі,
Күйініп неге мұнша жанын қиды?
Аузынан шықты бұрын “қырылам” деу!” –
Деп Бөкең бәйбішесі қабақ түйді.
Әлқисса, орта жүздің ханы мен қолбасылары жорыққа қаурыт қамданып, жер қайысқан көп қолмен аттанғанша бір аптадай уақыт өтіп кеткен.
710. Кеудесін кернеген сыз – намыс тағы,
Бас қосқан Орта жүздің батырлары.
Ақ туын Абылайдың желпілдетіп,
Жантайға қосылуға асығады.
Баурында Ерейменнің ұлан-асыр,
Қалың қол тәтті ұйқыға батқанда бір,
Таң атпай дүр сілкіне, дүрліктіре,
Айғайлап түрегелді Досай батыр:
“Япырым-ау, аттарыңды баптадыңдар,
Қаруды өткір қайрап, саптадыңдар,
720. Ер тумай, ез туып па ек, бұ не ұйқы?
Жау қайда, Жантай қайда, аттаныңдар!”
Досекең – егде кісі, тентек, өжет,
Бұл оның састыруы тұңғыш рет.
Беймезгіл қатты шошып оянған ол,
Түсінде көріпті аян бір керемет:
“Түн ауа ұйықтап кеттім, тірі өліп,
Теңізге түсті Жантай суға төніп,
Толқыннан төңкеріле жаздап қайық,
Боп кетті судың беті қызыл көбік.
730. Қайығы батар-батпас суға еніп,
Жүзбейді қанша ессе бір жөнделіп.
Қағып жүр көк толқынды қанатымен,
Аспаннан ақтұйғын құс өктем келіп.
Ақтұйғын бергенменен толқынға ерік,
Ешкім жоқ онан өзге дес берерлік.
Білмеймін ақырының не боларын,
Атаным жорышы, сен, бұ не желік?!”
Досайға Атан сонда былай деді:
“Шошыдың сезіп, аға, бұдан нені?
740. Жориын, жаман айтсам жабырқама,
Мен білсем, қатер екен мұның тегі.
Жантайың теңіз кешсе, істің ағы:
Сабазым барған екен сынбай сағы.
Қолына ескек ұстап, қайық мінсе,
Қаһарман достары ғой қасындағы.
Малтығып қайық суға жүзе алмаса,
Кәдік-ау, жаудың мұны басынбағы.
Соғысып жатқан болар осы кезде,
Жолдастың барады екен тайып бағы.
750. Кездескен су үстінде қалың толқын,
Батырды қамалаған жау ғой тағы.
Қаптаған теңіз бетін қанды көбік, –
Қазақтың көбі ұрыста қырылғаны.
Толқынды қағып тек ақтұйғын құс,
Жебепті қаһарлы ердің әруағы.
Япырмай, хауіпті екен осы майдан,
Жантайдың жетпесе игі сөнер шағы!”
Қарт Бөкең естігенде мына кепті:
“Шошыма, түс – түлкінің боғы” депті.
760. Құрсанып мұздай темір дайын тұрған
Қалың жасақ Балқашқа жүріп кетті.
Әлқисса, ер Жантай бастаған бес жүз қуғыншы сарбаздар бұған дейін оқ жетпес жерге қылыш сілтегендей қиян кескі күндерді бастан кешіреді.
Талай құм, талай тастақ жерді басып,
Тар кезең, қия беткей өрден асып,
Кідірмей ирек жолға, иірім суға,
Жортуға бес жүз сарбаз сеңдей тасып.
Тұлпарлар қазып жерді төрт тұяғы,
Қояндай құба жонда зымырады.
Қара жер қыртысынан сөгілгендей,
Тас борап, тозаң артта бұрқырады.
770. Шұншиып әр төбеде көкектері,
Қылтиып көрінгенде көкпек шөбі,
Балқаштың батыс қуаң өңірінен
Көз шалды жау шоғырын ту шеттегі.
Адамы он мың үйдің аз болмаса,
Қуғыншы бес жүздей-ақ төбел ғана.
Жыпырлап орданы орай күркелері,
Қомданып тұр нояндар кең далаға.
Қазақтар Ерейменнен бұтаны көп
Әкеткен қанжығаға бірден теңеп,
780. Лап қойды қылқұйрыққа байлап соны,
Қаңсыған шағыр түсте әрі екпіндеп.
Құйындай ұйтқып тозаң шаңытқаны,
Жау жаққа ештемені танытпады.
Жантайлар қанатын кең жайған кезде,
Беттемей торғауыттың қашты бәрі.
Жер-көкті қара қошқыл тұман басты,
Жау түгіл көрінбейді аяқ асты.
Шабуыл тұтқиылдан басталғанда,
Аңдыған жансыздардың өзі алғасты.
790. Жантайлар жау шоғырын бытыратпай,
Боратты қияқты оғын қырдан қаптай,
Дөп тиген бес жүз жебе жайратып тез,
Қуғыншы қарсы жақты тұр шыдатпай.
Қазақтар аздығын еш білгізбеді,
Араға дұшпанды бір кіргізбеді,
Қапелім жау шоғыры үрейленіп,
Жанталас – қорғанып құр кірбіңдеді.
Хұнтайша Уса-Серең, Қоске лама,
Құбылай, Құтан қарсы ұмтылса да,
800. Жарқылдап долы қолда қайқы қылыш,
Ер Жантай тартты тура ақ ордаға.
Ару қыз осы кезде жан ұшырып,
Жүр еді әр күркеге жасырынып,
Қас батыр танып тұрыс-жүрісінен,
Ұстады ақиықтай батыл бүріп.
Жантекең түлкі Айышты өңгеріп ап,
Қанжармен жан жеріне бір беріп қап,
Өкпенің талма тұсы – емшек астын
Найзамен атты аспанға түйреп бір-ақ.
810. Майданға қайта кірсе батыр Жантай,
Шуласып бүркіт көрген шағаладай,
Он мың жан бес жүз ерге жабылыпты,
Жау бекер соғыса ма шамаламай.
Екі жақ шайқасқанда әрі-бері,
Қашқынға болды мәлім шаңның кері.
Қазақтың сан сарбазы қанға бөгіп,
Желкеден төнді жаудың ақ семсері.
Қашқынмен арбасып тек арыстандай,
Қаншама қағысса да мейірі қанбай,
820. Оң жақта Үйсімбай мен Найманбай жүр,
Бастапқы қимылынан әзір танбай.
Жантайдың үлкен ұлы Мырзакелді,
Бір топты беттетпей тұр қырдан бергі.
Ортаншы Тоқашы да қарулы екен,
Қылыштап өшіккенін турай берді.
Жантайды дегендейсің тау қыраны,
Қыранның қанатын не талдырады.
Сынғанда бір аяғы сау аяққа
Айылмен таңып қойып жау қырады.
830. Шабысса асфаһанды қатты ұрады,
Шанысса түйреп көкке лақтырады.
Атысса тиеді оғы бір мүлт кетпей,
Алысса алыпты да састырады.
Жантекең түгендесе сәл дамылдап,
Бес жүзден қалған кісі жиырма бір-ақ.
Үш күнде төрт жүз сексен ер өлгенін,
Сан соғып осы арада білді бір-ақ!
Туыстан тегеурінді жас Үйсімбай,
Жарасын шандып берік, ауырсынбай.
840. Үш дәумен ерсіл-қарсыл арпалысып,
Екеудің басын бірде қақты былай.
Жантайға Қоңыр ноян найза басты,
Үйсімбай сілтеді оған ақ алмасты.
Гүрзіден жау найзасы шарт сынғанда,
Қарусыз қалып ноян тұра қашты.
Ер жігіт қырсық шалса не көрмейді,
Кесірге басқа түскен кім көнбейді?
Қалмақтар қоршағанда қуғыншыны,
Жас Тоқаш жаяу қалып күйбеңдейді.
850. Суымай жүгірген ат қанша бапты,
Ат түгіл, батырларды шаңырқапты.
Босаңсып Үйсімбайдың Сарбауыры,
Жануар болдыруға жақындапты.
Шыққалы Ерейменнен дәл жеті күн,
Тер буып бұйралаған бүкіл түгін.
Сүрініп алды-артынан бел солқылдап,
Шабыс түгіл желістен қалды бүгін.
Дауыстап сонда Жантай бір ұлына:
“Қаш”, – деді, – кие жарып көпті мына.
860. Өзім-ақ жан шыққанша соғысамын,
Сен өлсең кек алады кім кеп мұнда?!”
Құптамай әке әмірін Мырзакелді:
“Мен өлсем Жанболатым бар үйдегі.
Бойдақ ғой, жұрағатсыз кетіп жүрер,
Көк атпен Тоқашың-ақ қайтсын”, – деді.
Ер Жантай өкінеді, қамығады,
Тар жерде қамыққанмен не қылады?
Досты дос кебежекте танығандай,
Досайдың түсіне енген осы шағы.
870. Жантекең жаны қимай туған елді,
Мінгізіп Көктұйғынға Тоқаш ерді:
“Сәлем де Қанжығалы баласына,
Ұмытпас!” – деп қоршауда қала берді.
Тоқаш ер арыздасып жалын ата,
Қылышын жай отындай жарқылдата,
Жан-жағын жайпай өтіп, тайып берді,
Кетті ұшып Ерейменге күн-түн қата!
... Күн бата Уса-Серең бас батырды
Жоймақ боп “қару таста” деп ақырды.
880. Жантай тұр маңайына жан жуытпай,
Берілмей шайқасумен таңды атырды.
Сәскеде өшіккен жау қайта анталап,
Хұнтайша дәулеріне тіке қарап:
“Шешіндір!” – дегенінде, жендеттері
Сауытты сыпырды әрең айбалталап.
Қан саулап аяқ-қолдың жарасынан,
Бағынбай тәлтіректеп аласұрған.
Қайран ер – қайсар жанды дарға асып,
Кетті жау Балқаштың қу даласынан.
890. Аттанған ардан туып, арман қуып,
Кеудесін тасқа соғып, дауылға ұрып,
Жантайдай ұл туар ма бізден енді,
Тұратын жауыққанды бағындырып!
Әлқисса, бұл кезде ер Жантайға қосылуға асыққан Орта жүз батырлары Ерейменнің оңтүстігіне суыт жүріспен шығып, жер ортаға кеп қалған еді.
Ақ туы көк аспанда желкілдеген,
Қалың қол қаптағанда көз көрімнен,
Тап болды егейтөске мінген біреу,
Байқаса, бұл көк атты Тоқаш екен.
Шаң басып, өңі қашып, күйген жаны,
Тоқашқа төнді елжіреп ердің бәрі.
900. Қиналды таңдай қағып естігенде,
Жантайды жаманатқа қимағаны.
Құдай-ау, бұл не сұмдық, бұл не масқара,
Қашқан жау жазылмастай салды жара.
Елім деп еңірейтін ер Жантайдай,
Кім бұзар жаудың шебін жеке – дара.
Қайғырып ат үстінде хан Абылай,
“Майыспас менің қара болатым-ай,
Қапыда кетті-ау шіркін ер Жантайым,
Кегіңді қайтарармын, – деді, – талай”.
910. Қайысып қабырғасы күрт тұнжырап,
Түнерген қарт Бөгембай бұйрық тыңдап,
Найзаға сүйеп басын аз тұрды да,
Ерлерді бастап алға кетті ұзап.
Шегінбей шекараға ұшқан самғай,
Кеңесіп хан, қолбасы қапы қалмай
Қашқынды алдан тосып қыру үшін,
Қылтаға Шудан арғы тартқан шалғай.
Торғауыт қозыкөш жер кейін қалып,
Сасқанда бар айыбын мойнына алып,
920. Мұңайды Абылайға ақтарыла,
Араға Қоскедей қу елші салып.
Бөсіп тұр аяр Қоске: “Алдияр хан!
Бізді енді қыра көрме ағызып қан,
“Таңертең тізе бүгем, ақ ордамды
Апарып”, – деп жіберді Уса саған”.
Қорқақтар арықты да жар деседі,
Кертартпа кең дүниені тар деседі,
Көңілдің құтысына құйған ақыл
Азбаса, адам отқа жанбас еді.
930. Абылай асқақтамай азу басып,
Құпия көп сардармен ақылдасып:
“Әкелсін ақ ордасын. Хұнтайшаны
Жоярмыз – деді сосын, дарға асып!”
Хан сөзін уақ Баян ұнатпады,
Қасарып Сары оны қуаттады,
“Нанбаңыз, шын бағынса ант бұза ма, –
Десті жұрт, – о сұмырай зытат тағы”.
“Хан ием, аңқау деме Усаны сен,
Пиғылын о залымның таныдым мен.
940. Осылай күліп жүріп тұзақ құрып,
Еліңе ажал уын бүркеді ертең.
Бұл Уса шетелдерді сан алдаған,
Бодансып Қытайды да екі арбаған.
Елшісін құрту керек!” деп қанжарын
Қынаптан суырып алды Сары – Баян.
Абылай ара түсіп қабақ түйді,
Қабылдап сансыз сая әлгі сыйды,
Көкшеге жаннаттай ғып тігіп қоймақ
Ақ күмбез он бес қанат алтын үйді.
950. Жеті елші хұнтайшаға қайта кетті,
Орданы мұнда ертең әкелмек-ті.
Жыландай сумаңдаған көлгір жауыз,
Көрді ме дейсіздер ғой қайтып бетті.
Абылай ақылынан қатты адасты,
Батырды бөгеп кеше қара басты.
Екі күн күткенінде ешкім келмей,
Айрылып қашқыннан ел тағы састы.
Хан күткен екі күнде көп торғауыт,
Қозыкөш жерден түнде үдере ауып.
960. Бейуақта көкке ұшқандай ғайып болған,
Оны кім ұстар енді қайдан тауып?!
Бұлаңдап барады көш құба жонда,
Өлгенін шірігенше көмбей жорта,
Құдыққа, өзендерге тастайды әдей,
Бір ұрттам таза су жоқ жүрер жолда.
Әлқисса, қаражүрек, тасбауыр, айлакер торғауыттардың мына қылығына қатты ашынған Орта жүздің бір мың сарбазы қашқындарды өкшелей қуады. Көш көз жаздырып кеткенімен жапан түзде ізі сайрап жатыр.
Қарт Бөгембай мен Баян батыр бастаған бұл самсаған сары қолда кімдер жоқ дейсіз:
Керейдің Еменалы ер Жабайы,
Барыстай бәсентиін Олжабайы,
Балталы, бағаналы, сіргеліден –
Елшібек, Оразымбет, Жаулыбайы...
970. Атығай – қарауылдар атойлап бір,
Тарақты, қыпшақтан да талай батыр
Қалың шілге шүйілген қаршығадай
Ұрандап арғындармен келе жатыр.
Қылаңдап шөміш кеппес жаздың таңы,
Оянбай сахараның құс пен аңы,
Өрлігі ерлігіне от тұтатқан,
Шабуыл кетті кернеп ен даланы.
Басқарған шабуылды Сары – Баян,
Айбыны – алапаты әлемге аян
980. Қос аю шауып, шаншып ақырғанда,
Құлжаға тоқтады көп кетпей аман.
Жүкті нар аспай өрден тоқтатылды,
Тоналды тоғанақтар небір құнды.
Жан шошып, қан дірдектеп бәрімізден,
Кешірді бастан ода егер күнді.
Әккі қу, суырдай сақ Уса-Серең,
Таң ата шекарадан өткен екен.
Ордасы толған алтын, жамбы еді,
Әкетті алпыс мая парлап жеккен.
990. Апат ғой жаугершілік о күндегі,
Өшіккен өктем қамап иіреді.
Атысса “қалақайлап” оқ боратып,
Белдессе “қалдамандап” үйіреді.
Қалмақта ноян аз ба аты шулы,
Шабынып қия бетті найзасы улы.
Сары атты, сопақ бетті, иір тұмсық
Қанқұмар Қабан дәуі тағы ұмтылды.
Жұтынған жолбарыстай Баян батыр,
Сүңгісін сілтегенде Қабан кәпір –
1000. Дарытпай қылышымен қағып қалды,
Көк болат қияғынан сынды ақыр.
Қабан дәу суырып қорамсақтан,
Садағын шірегенде, бөксе жақтан –
Бөгенбай күрең атпен соғып өтіп,
Шоңқиды сары арғымақ толарсақтан.
Жалмажан Қабан қару сермеп қатты,
Шоршытты сауырынан күрең атты.
Қарт Бөкең қаруын тез жұлып алып,
Ат түгіл, дәудің өзін қан қақсатты.
1010. Айыл мен өмілдірік қоса үзіліп,
Қалмақы ер құйрығына жеткен сырғып, –
Сары тұлпар шоңқиғаннан тұрып әзер,
Аяғын баспай түзу қалды сылтып.
Жұлқысқан жағаласып жыртқыш аңдай,
Тоқтай ма күші асқаны басын алмай.
Жармасып Сары – Баянға жеті ноян,
Желікті қашқын тағы басынғандай.
Долы күш ер Олжабай қандай мықты,
Бас дәуді айласы асып, қағып жықты.
1020. Осы бір жанталаста жүр ашынып, –
Баянға жұтқыншақтан найза сұқты.
Соғыста қозыжаурын, – сауытбұзар,
Сұр жебе құтқара ма – уыты бар.
Киімінің ақауын бір көріп қалып,
Сарыны жау мергені атыпты дәл.
Атойлап айлап, жылдап жауды сүзген,
Батырлар қажи ма бір ат үстінен.
Ер Жабай Дүрді тура бастан шауып,
Мергеннің өшірді үнін аңдып жүрген.
1030. Қалмақтың шықты енді Құтан ері,
Бұл кәпір көпті қырған бір нән еді.
“Қашқыным, қанды басың бері тарт”, – деп,
Төбеде хан, қолбасы тұрған еді.
Қаруын көкке білеп, кекке қайрап,
Байқазы тап берді оған көзі жайнап.
Наркескен қарақұстан оқыс тиіп,
Дәу Құтан “Лайлұқ” деді тілін шайнап.
Қапелім Құтан аттан ауып қапты,
Байекең көкжелкеден шауып қапты,
1040. Әкесі Уса, Қоске, Құбылайлар
Құптанда басын әрең тауып апты.
Жүр еді қанға тоймай хұнтайшы әлі,
Құтаннан айрылғанда жалт берді әрі.
Көз жұмып Сары – Баян со бір түнде,
Қазақтың осы арадан қайтты бәрі.
Әлқисса, сәтсіздікке ұшыратқан “Шаңды жорықтың” салқыны іспеттес бұл жорықта да қазақтар жеңіске жете алмаған. Олжадан шығын көп.
Балқаштың қанды өңіріне қайта барып,
Жантайды дар түбінен тауып алып.
Шаһид ғой үйде туып, түзде өлген –
Батырға тағзым еттік қайран қалып.
1050. Қазаны аза тұттық түз жапанда,
Қайғы-дерт батқанымен шыбын жанға.
Кебенек тиген емес, кебін киген –
Келе ме қайтып енді біздің маңға!
Арғындар Жантай, Баян, Сарыларды –
Арулап кең лахаты көрге салды.
Қасында қару, сауыт, дулығасы –
Боялып жау қанына бірге қалды.
Дүниеге келіп-кетпес не асыл зат,
Қалады жақсыдан – ат, жаманнан дат.
1060. “Батырдың басы – жолда” деген осы,
Рухына дұға оқыңыз, бар азамат!
Ақыл – дос, ашу – дұшпан, арқа қозып,
Қабынған оңалмайды ешбір озып.
Жантаймен кеткен сонау бес жүз ерден
Келді аман он-ақ адам арып-тозып.
Кигені байғұстардың тері тұлып,
Тастаған босағаға бүріп тігіп,
Хұнтайша ас тосыпты қорлап күнде,
Тұлыптан шыққан басқа құр қылтиып.
1070. Көшкенде нар өркешке тиеп, теңеп,
Сүйреткен жерге түссе мінеп, шенеп,
Ажалсыз кеудеден жан шықпайды екен,
Үйірін көрді әйтеуір бізбенен кеп.
Шілденің ми қайнатқан ыстық күні,
Шаңырқап шыдамайсың күндіз-түні.
Сарқылып керсендегі салқын қымыз,
Барады қуаң тартып көптің жүзі.
Жорықта жиырма күн күйдіріп шоқ,
Таусылып ала шыққан азық пен оқ,
1080. Ат пен ер апта бойы су татпаған,
Шыр жұқпай ыңырсиды жаралы көп.
Жолшыбай шаршаған соң қатты шөлдеп,
Жұтқанда сасық суды күй төмендеп,
Көлбайдай талай кісі опат болды,
Қайтарда қара тышқақ ауру меңдеп.
Кім көмер көп өлікті, кім бата оқып,
Төскейде дос-дұшпанның қаны жосып.
Жазда сол жабылмаған барша тәнді
Қуанып қарға-құзғын жатты шоқып!
Қашқындар қан төккенге масаттанып,
Арзасын жұтты күнде мейірі қанып,
Есімнен со бір қырғын кетпейді әлі,
1093. Күлді қас, күңіренді дос күйіп жанып...
