«БАБАЛАР СӨЗІ» СЕРИЯСЫНАН
ЖҮЗ ТОМДЫҚ
ТАРИХИ ЖЫР
БАЗАР БАТЫР
1-бөлім
Бұрынғы өткен заманда,
Қарсы шапқан қамалға
Базар атты батыр ед,
Жол көрсеткен наданға,
Бұрылмаған арамға.
Жұрт аузында қалсын деп,
Жақсылық жағын оқумен
Халқым үлгі алсын деп,
Жабыстым мен де қаламға.
10. Ер егессе ел бермес,
Шабысатын табанда.
Арыстандай алысып,
Өміріменен жарысып,
Намысына қарысып,
Егессе ел бермеген
Менменсіген адамға.
“Момынның жейін малын, – деп,
Сорсам жұрттың қанын”, – деп,
Бұрмаған мойнын арамға,
20. Зорлық көрсе, болысқан
Шабан менен шалаңға.
Алтайдың жонын жайлаған,
Алыстан болжап ойлаған.
Талай бай мен манапты
Дүниеге көзі тоймаған,
Ашуы түссе Базар ер,
Алдына салып айдаған.
Мінезі жарқын Ақеділ,
Тәкаппарлық болмаған.
30. Біреу келсе мұң шағып,
Алыстан болжап толғаған.
Батыр көрдім осындай.
Дұспанға елін бермеске
Балапандай қорғаған.
Еріксе, ойын-сауық қып,
Алтайдың ойы-қырында
Арыстанмен ойнаған.
Алтайдың жоны – Ақшоқы,
Сұлушоқы, Қушоқы,
40. Мөлдіреп аққан сулары
Түбі толған асыл тас,
Биік төбе кең жазық,
Балауса шөбі – малға азық
Алтайды байлар жайлаған,
Төсіне бие байлаған.
Алтын, күміс сулары
Тастан атып қайнаған.
Сол суды ішкен Базар ер
Шолпандай көзі жайнаған.
50. Балагер аттың табаны,
Қия жерден таймаған,
Ел шаба келген жауларды
Жер шегінен айдаған.
Найза, қылыш, мылтығын
Көк темірге оранып,
Беліне мықтап байлаған.
Данияр атты хан болды
Дәулетке көңлі тоймаған.
Қызмет етті сол ханға,
60. Аса алмады айладан.
“Ел үшін қызмет етем”, – деп,
Тілімен елді алдаған.
Батырдың күшін байқаған,
Талай жауға айдаған.
Көп олжаны алса да,
Данияр тойып болмаған.
Түрін көріп Даниярдың,
Базар тілек тілейді,
“Медет бер”, – деп Алладан.
70. Серуендеп Базар жүреді,
Ел шетіне жау келсе,
Қыран құстай түйіліп,
Бәрін Базар көреді.
“Ел бермен жауға”, – дер еді,
Жауға шауып қадалса,
Қайырсыз аш бөрі еді.
“Қарағай найза сынбаса,
Құдайым жазым қылмаса,
Ер басына күн туса,
80. Болжаусыздан жау тұрса,
Жеңіле қойман”, – дер еді.
Сол кезде қалмақ жау еді,
Бітпеген көп дау еді.
Қалмақтың ханы ойланды,
Бармаққа жауға сайланды.
Базардың барып еліне,
Салмақ болды ойранды.
Арғымақ ат астында,
Құс қанатын жайғандай
90. Басқан жерден ми шығып,
От орнындай ойған-ды.
“Жалғыз ағам Барынның
Басын Базар жойған-ды.
Базар батыр бар болса,
Дүниеде жанын қойман-ды.
Қырқай шауып қайтармын
Саржомарт, Керей, Найманды.
Тұлымдысын тұл етсем,
Айдарлысын құл етсем,
100. Жеңіп алып қазақты,
Салармын сүйтіп ойранды.
Сабасын сарқып төгермін,
Сазайын сүйтіп берермін,
Базардай мың болса да,
Басын кесіп келермін.
Тасып жатқан өзенді
Кесілген баспен бөгермін.
Қарсы келген қазақтың
Қанын судай төгермін”.
110. Ол да күшті ер еді,
Қайтпайтын кезеп дер еді,
Жынды болған бурадай
Көбік шашып келеді.
Талай адам кез келіп:
“Қайысқан мұндай қалың көп,
Кім жеңер мұны?” деп еді.
Қасында мың қолы бар,
Базар сынды батырдай
Әскерінде қалмақтың,
120. Кем қойғанда, оны бар.
Әрқайсысының мойнында
Мың кісінің қаны бар.
Даярлаған артында
Бірнеше қолы тағы бар.
Талайдан тісін қайраған
Қазақта сондай кегі бар.
Жол тартып қалмақ келеді,
Көздегені қалмақтың
Базардай сабаз ер еді.
130. Әйелі Базар – Құлқайша
Сонда бір түс көреді.
Түсінде келіп бір адам,
Қолындағы шырағын
Сөндірмек болып төнеді.
Үрлегенге сөнбесе,
Саулатып су себеді.
Сонда да сөнбей шырағы,
Қайта-қайта кебеді.
Біраздан соң шырақтың
140. Білмеді қайда кеткенін.
Сепкен сайын шыжылдап,
Қалайша судың кепкенін.
Қараңғы үйде жалғыз қап,
Біраз мезгіл өткенін.
Үрейі ұшып, қалтырап,
Ұйқыда селк-селк еткенін –
Зарлап жатып, оянды,
“Сондай болам” деп пе еді?
Ояна келсе, түсі екен,
150. Таң сарғайып қалыпты,
Ұйқысы әбден қаныпты,
Көрген түсін ұйқыдан
Салмақтап ойға салыпты.
Ойлай-ойлай торықты,
Әуре-сарсаң болыпты.
Шыдай алмай жүрегі,
Енесіне жорытты.
Қайшаның түсін енесі
Жақсылыққа жорыпты.
160. Құлқайша бұған сенбейді,
Қайғыға іші толыпты.
Ойына салып толғайды,
Бұйрығы болса Құдайдың,
Айтқаныменен болмайды.
Жан жолдасы Базарды
Жамандыққа жоруға
Көңлі тағы бармайды.
Базар жүрмек сол күні,
Сарыжайлаудың төріне.
170. Белес-белес құздардың
Адам баспас өріне.
Алтайдың асқар белесі,
Құзтаудың биік шегіне.
Аюдан басқа алмайтын
Қыран еді Базар да
Тоят үшін жеміне.
Құлқайша түсті айта алмай,
Барма деуге бата алмай,
Көзінің жасы домалап,
180 . Парлап түсті қатарлай.
Құлқайшаның бұл ісі
Көргендерге таң болды,
Базарға үлкен шам болды.
Іштегі мұңды айта алмай,
Көкірегі қан болды.
Батырға “қош!” деп айтуға
Кемсеңдеді иегі,
Балқып кетті сүйегі.
Бір тізерлеп отырған
190. Тізесіне батырдың
Маңдайын келіп сүйеді.
Жылап тұрып Құлқайша,
Базардың қарап бетіне:
“Жау келді ме, білмеймін,
Бұл қазақтың шетіне.
Жарағыңды сайлап ал,
Қаратпа жанды бетіңе.
Сақтанып жүр әрқашан,
Іс өткен соң өкінбе.
200. Сақтанып ұйықтап, сергек жүр,
Елсіз жердің шетінде”.
Құшақтап сүйді аузынан,
Бетін төсеп бетіне.
“Сау бол”, – деді батырға,
Жүретін жолын тартпады.
Көңілін қиып Базардың,
Көрген түсін айтпады.
“Жүрем” деген жолынан
Базар да тоқтап қайтпады.
210. Базар кетіп, ел қалып,
Болмағай қалмақ айтқаны.
Базар жоқта жау келсе,
Елді аяусыз шапқаны,
Балагер атқа ер салып,
Омырау айыл тартқаны.
Жер шегін шолып қайтпаққа,
Сейіл қылып Базардың
Кетіп бара жатқаны.
Он жігіт ерді қасына.
220. Дәл сол кезде Базар да
Отыз алты жасында
Балагер ат астында,
Сейіл құрып жатпақшы,
Алтайдың шығып басына.
Жолбарыс, аю атуға
Мылтық-қылыш асына,
Өзі кетті, ел қалды,
Міне, әңгіме осында.
Артында жалғыз баланы
230. Бетінен сүйіп тапсырды
Құлқайша атты досына.
Сейілге батыр кетеді.
Бірнеше күн өтеді.
Сарыадырды қырқалап,
Биік құзбен төтелеп,
Бурылшынның төсіне
Үш күнде барып жетеді.
Орнығып барып жатады,
Қызыққа әбден батады
240. Күндіз ұйықтап, дем алып,
Күн еңкейе, салқында
Қырқадан аю атады.
Тағы кетті аралап,
Елсіз тауды жағалап,
Еркін жүріп, жай күнде
Жер ыңғайын қарамақ.
Алтайдың мөлдір бұлағы,
Күрделі жеміс, құрағы.
Ойдан кетті, шаршау жоқ,
250. Жердің алыс, жырағы.
Құрақ атқан жерінен,
Балық атқан көлінен,
Неше күн жүріп хабарсыз,
Алыстады елінен.
Таудан бұлақ күрілдеп,
Жел соқса құздар зуылдап,
Салқын самал, көк майса,
Аспанда жұлдыз күлімдеп.
Базар ердің найзасы
260. Шаншып қойса, тынық күн
Қозғалады дірілдеп.
Базар сонда жориды:
“Алыс емес, жақыннан
Жау хабары білінбек.
Жай жатқан елге жау шапса,
Ел іргесі бүлінбек.
Жақындап қалған көрінді
Қайтатұғын күнім” , – деп.
Базар атты батырдың
270. Құрман атты жолдасы,
Қасындасы мұңдасы
Тоқтаулы сөзін толғады
Замандасы сырласы:
– Батыр туған Базарым,
Бұрылды саған назарым.
Қайда жүрсе өлмей ме,
Бұйрығы біткен қазаның.
Төңкерсе, неміз кетіпті,
Даниярдың қазанын?
280. Ел-жұртты сақтап біз жоқта,
Көрсін ол да азабын,
Бір-екі күнге сабыр ет.
Іздеп келіп, батыр-ау,
Қайтіп тастап кетеміз
Дүниенің қызық-базарын?
– Құрман, сенің бұл сөзің мақұл екен,
Кейбір айтқан әңгімең ақыл екен.
Даниярға жаным ашып тұрғаным жоқ,
Адамның туған елі жақын екен...
290. Адамның туған елі – алтын бесік,
Елсіз жерді мен қайтіп мекен етем?
Болса, болсын айтқаның, досым Құрман,
Сен үшін жалғыз түнге аял етем, –
Деді де бірер күнге аял етті,
Арада бір азғантай мезгіл өтті.
Аң атып, балық аулап, асыр салып,
Базар да айтқан сөзін ұмытып кетті.
Бұлар мұнда әзірше жата тұрсын,
Сөйлейін арт жағында болған кепті:
300. Жата берсін батырлар,
Алтайдың тауын қарасаң,
Теріскей беті – ақша қар,
Ақ қарға тозаң шашқандай.
Қанның ұшіпхан тақсыр
Қара албасты басқандай.
Қарсы келсе, дұспанға
Хан қара қанын шашқандай.
Қабағы ханның түнерді
Қара топырақ қатқандай.
310. Базар кетіп, ел қалған,
Үйрек ұшып, қаз қонған
Шалқыған айдын көл қалған.
Ашып айтпай батырға,
Құлқайшада көп арман.
Өңкей батыр найза алған,
Талайды шауып, пайда алған,
Артында бір мың әскері,
Базарды іздеп салды ойран.
Данияр естен танады,
320. Қалмақ елді қамады.
Сейілге кеткен Базарды
Кім іздеп тез табады?!
Базарға хабар бермекке,
Базарды ертіп келмекке
Бір бедеуге мініп ап
Күнтуар батыр шабады.
Қалмақтың ханы Қарын-ды,
“Шақыр, – деді, – ханыңды”.
Айқай салып ақырып,
330. Ханға қарап тебініп:
– Алармын, – деді, – жаныңды,
Шабамын, – деді, – малыңды.
Қатын қылып алармын
Қызың мен сүйген жарыңды.
Қорлықты сүйтіп қылармын,
Артыңа байлап қолыңды.
Бекітіп қойдым барлығын,
Баратұғын жолыңды.
Қамап алдым, бекітіп
340. Оңың менен солыңды.
Мекен қылдым өзіме
Жайлайтұғын жолыңды,
Өліп кетсең, Данияр,
Сұрайтын кім бар құныңды?!
Тұқымыңды құртып,
Сеніменен сүйтіп қылайын
Біржолата тынымды.
Тұрмастай қылып сындырам
Қылышпенен қырыңды.
350. Тағынан түсіп Данияр,
Қарынға қатты жалынды:
– Басымды сау қой, Қарын-ау,
Алдыңнан ешкім шықпасын,
Өзің біліп ала бер
Малың менен жаныңды.
Хандық пен елден безіндім,
Қи бір қасық қанымды.
Қарын сонда толғайды:
– Малға бітім болмайды,
360. Базарды ұстап әкеп бер,
Онсыз сөзің қонбайды.
Тірі болса, өзін бер,
Өліп қалса, басын бер!
Бітімнің жөнін ер Қарын
Сонан соң барып толғайды:
– Жалғыз ағам Дарынды
Өлтірген еді сол Базар,
Бар қазақты қырсам да,
Ағамның қаны толмайды.
370. “Құн екен” деп, мал алып,
Оған көңілім толмайды.
Данияр қатты сасады.
Сасқанының белгісі –
Шабақтай аузын ашады.
“Айрылдым”, – деп Базардан,
Аузын қатты басады.
“Базарды ұстап бермесем,
Мінезі жаман бұл қалмақ
Қанымды судай шашады”.
380. Бермекке ұстап Базарды
Қалмақпен уәде жасады.
– Қарын сынды хан, – деді,
Маған керек жан, – деді.
Мұнда жоқ, Базар – далада,
Аулай кеткен аң, – деді.
Жатқан жерін көрсетсін,
Өзің ұстап ал, – деді.
Ұстап алсаң егер де,
Кетпестей қылып кісендеп,
390. Зынданға мықтап сал, – деді.
Болысуға Базарға
Бармасын бір жан, – деді.
Хабарсыз жатқан жерінде
Мойнына құрық сал, – деді.
Басшы беріп Данияр,
Қалмақты жолға салады,
Қалмақтың ханы Даниярдан
Болыспасқа Базарға
Қатты сенім алады.
400. Бұл жасалған уәде
Қайғыға енді салады.
Қалмақты кеткен көреді,
Жиналған қалың ел еді.
“Базарсыз жаудың қолында
Күніміз”, – халық ішінен
Өкінгендер көп еді.
“Базарды жауға берген соң,
Тірідей көрге көмген соң,
Не боламыз?” – деп еді.
410. Базарға дұшпан – Данияр,
Тыңдап тұрған ер Қиял
Хабарын тез беруге
Қиял батыр жөнелді.
Біреу барып, Базарға
Хабар беріп қоймасқа
Аңдушы қойған жолына –
Мұныңды Қиял біледі.
Жолсыз жермен жүрмекке,
Не салғанын көрмек боп,
420. Бір бедеуге мінеді.
Кешегі күні Данияр
Базарға кімді теңеді?
Базар кетсе дүниеден,
Ел жарығы сөнеді.
Батыр туған есіл ер
Жау қолында өлмесе,
Қорлыққа қайтіп көнеді?
Базарды ұстап әкетсе,
Қалған елдің мал-жаны
430. Қалмаққа даяр жем еді.
Білмей қалса Базар ер,
Хан жіберген басшыға
Періштедей сенеді.
Хабарсыз жатқан Базарды
Жіберген ханның басшысы
Алдап ұстап береді.
Хабар алса дұшпанан,
Өлетін жерін біледі.
Шабытқа келсе Базар ер,
440. Лашындай іледі.
Шамасы келсе, жауыңды
Аяусыз қатты жеңеді.
Осы сөздің барлығын
Ел болып мақұл көреді,
Бірін-бірі демеді.
Бұлар үшін Базар да
Талай қайғы жеп еді.
Базардан бұрын қапыда
Өткен ерлер көп еді.
450. Жаудың күшін салмақтап,
Ақылды туған Базарға
Анық хабар бермекке,
Елдің ойы сол еді.
Сүйікті батыр Базарға
Ел болып жасын төгеді.
“Бәрімізден Базарға
Жүректен сәлем бер”, – деді.
Арыздасып елменен,
Қиял шапты төтелеп.
460. “Дұшпаннан бұрын жетер, – деп,
Қапыда батыр кетер”, – деп,
Қара көзден жас кетіп,
Қара тұман жамылып,
Қару-жарақ тағынып,
“Жолықтырма жауға, – деп.
Жалғыз басым сауға, – деп.
Алтайдың жолсыз жерімен
Бұрын жетсе жау мұнан,
Базар түсер ауға, – деп.
470. Көп алдында қара бет,
Қалады басым дауға”, – деп,
Атына қамшы басады,
Астындағы бедеуі
Жаңбырдай терін шашады.
Елсіз-күнсіз жерменен,
Жазықты қырқа, өрменен
Бірнеше белден асады.
“Жау жетіп қалар бұрын”, – деп,
Жаман қатты сасады.
480. Астындағы бедеуі
Ауыздықты басады.
Екінші тәулік өткенде,
Үшінші тәулік жеткенде,
Қарасын көріп Базардың,
Көңілі судай тасады.
Келе жатқан Базардың
Алдынан шығып тұрады.
“Тірі көрдім арман жоқ”, –
Деді де, өксіп жылады.
490. Хан мен жаудың қастығын
Түгел баян қылады:
– Жұртың болып жиналып,
Асыл туған батырым,
Тілегіңді сұрады.
Халықтың айтқан сәлемі
Базарға қатты ұнады.
Қиял айтты: “Тұрмалық,
Басқаға мойын бұрмалық.
Қалмақтың жауы жақында,
500. Мың қолменен келеді.
Шамасы келсе, Данияр
Тірідей жерге көмеді,
Осы сөзді айтуға
Жіберген мені ел”, – деді.
Он екі кісі бас қосып,
Бір Құдайға сенеді.
Осылардың ішінде
Ақыл-айла, қайратқа
Базар бір жатқан кен еді.
510. Базар айтты: “Жігіттер,
Бос тұруға бола ма?
Тәуекелге бет түзе,
Алладан медет сұра да”.
Осыны айтып, Базар да
Атына бекем мінеді.
Келе жатқан қалмақтың
Есебін Қиял біледі.
Жау есебін жаңылмай,
Көптігін айта береді.
520. Базар сонда сөйлейді:
– Жан жолдасым Қиялым,
Болаттан сенің тұяғың.
Өліп кетсем кәпірден,
Ұжмақ болар тұрағым.
“Қаймықты” деген ат жаман,
Ажал жетсе, өлермін.
Ажалсыз болсам, қалармын,
Несін уайым қыламын.
“Кетеміз”, – десең, сендерге
530. Рұқсат қылдым, барыңдар.
Ажал жетіп, мен өлсем,
Артымда жалғыз ер жетсе,
Қалмақтан кекті сол алар.
Ер жеткенше, жалғызға
Көз қырларың салыңдар.
Сүйген жарым – Құлқайша
Қолдарыңа алыңдар.
Күндер өтіп, күн туса,
Даниярдай зұлымның
540. Басына қайғы салыңдар, –
Дегенде, Қиял айтады:
– Ай, жігіттер, жігіттер,
Базар кетсе арадан,
Ауылда айтар не қалды?
Ажалдан адам құтылмас,
Ат басын тартсам не қалды?
Базардан қалсам, Данияр
Қайғы салып бізге де,
Қуартпай ма заманды?
550. Ауылдың жаны – қалың ну,
Гүлдендірген Базар ед
Көкорай шалғын көгалды.
Алып қалып Базардан,
Қайтеміз бұл қу жанды?
Ажалдан жан қала ма,
Мезгіл жетсе болжамды,–
Деген сөзге жігіттер
Түгел сөзді қояды,
Құшақтасып қоштасып,
560. Бір-біріне қол алды.
Жүрекке ерлік үймелеп,
Қайғыны түгел жояды.
Тәуекелге бел байлап,
Қиынды жерден қиялап,
Жаудың жолын алмаққа,
Жауға ойран салмаққа,
Аузы түкті кәпірге
Қарсы шауып бармаққа
Түгел атты қояды.
570. Тебінгіні, терлікті,
Жасады бұлар бірлікті.
Алла жолды оңғарса,
Іздеп келген қалмаққа
Көрсетпек болып ерлікті.
Асыға келіп батырлар,
Ел шетіне жетуге
Ентелей шауып келеді.
Балагер аттың желісі,
Үздік шыға береді.
580. Жау дүбірін білгендей
Қайшылатып құлағын
Пысқырып тіге береді.
Базар айтты: “Жау жақын.
Алыстан шыққан дүрсілі
Құлағыма келеді”.
Біраз уақыт өткенде,
Болжалды жерге жеткенде,
Жау қарасын көреді.
Базар айтты: “Жігіттер,
590. Сиыныңдар Құдайға.
Қорқып қашу ұнай ма?
Ер туған жігіт болмаса,
Жау бетіне шыдай ма?
Жауға серік болмалық,
Іркіліп артта қалмалық.
Қылыш сілтер жер болса,
Шабар жерді таңдалық.
Қапысын тауып ата алсақ,
Садақ тартып, толғалық”.
600. Осыны айтып, Базар да
Сауыттарын түйінді,
Жаратқан Хаққа сиынды.
Алла жәрдем бермесе,
Жаудың ісі қиын-ды.
Көре салып Базарды,
Жауатын күндей күркіреп,
Үріккен қойдай дүркіреп,
Қалмақтың көп әскері,
Беттеп түсіп келеді.
610. Алдында Қарын өзі – бас,
Базарменен жаны қас,
Жеті құлаш жиреннің
Ортасында обадай
Найзасын нұсқап төнеді.
Балагер аттың бауыры,
Шапқан сайын терледі.
Қанатын қомдап қырандай,
Лашын құстай түйілді,
Қиялау жерден қарғытып,
620. Өрлеу жерден орғытып,
Кес-кестеп келіп, қалмақтан
Арадағы биіктің
Бұрын шықты басына.
Ақ туды алып қолына,
Қарап оң мен солына,
Жолдастарын шақырды:
“Тезірек жүр, – деп, – қасыма”.
Қалмақ келіп жеткенше,
Бір кезеңнен өткенше,
630. Келіп жетті жігіттер
Базардың белгі тасына.
– Біреуді біреу, жігіттер,
Тоспайтұғын күн болды.
Оңды-солды қылышты
Нұсқайтұғын күн болды.
Шамасы келсе, жаныңды,
Жан жолдасты нанымды,
Жанын алып, үйірге
Қоспайтұғын күн болды.
640. Алла берсін жәрдемді
Әркімнің өз басына.
Адам келмес күн туды,
Өліп жатсаң, қасыңа.
Айланбай, жауға шаба бер!
Үкімін жолдас көргенге,
Қорқып бұғып қалмаңдар
Басыңа қылыш төнгенде!
Қолға түссең, есепте
Өзіңді өзің өлгенге!
650. Шама келген жерінде,
Тірі түспей қолына,
Асық жанды бергенге, –
Деді де, қолға найза алды,
Ұрандап салып айғайды:
“Серпілтіп жауды кетсем, – деп,
Алла берсе ыңғайды.
Күш жетіп, жеңбей жауыңды,
Басқа айла болмайды”.
Жеті құлаш жиренмен,
660. Қарын тартты Базарға.
“Жекпе-жекке кел”, – деп ақырып,
Қарамай шапшып ажарға.
– Қазақтан шыққан батыр ер
Осы Базар бола ма?
Басын кесіп байлансам,
Ағамның құны тола ма?
Тірідей кесіп өлтірсем,
Құмарым сонда қана ма?
Осыны айтып айғайлап,
670. Батыр туған Базардың
Жетіп келді қасына.
“Саламын қайғы басына,
Дарын сынды ағамды
Өлтірген қазақ осы ма?!
Атыңның басын бұр, – деді,
Әуелгі кезек менікі,
Кезек беріп тұр, – деді.
Өлтірдің бұрын ағамды,
Құныкерім сен болсаң,
680. Кезек бермеу жөн бе еді?
Ажалын қазақ келтіріп,
Басын кесіп өлтіріп,
Кезек алар күн бе еді?
Өлген Дарын інісі
Батыр Қарын – мен, – деді.
Келерімді білмедің,
Көзіңе мені ілмедің.
Басыңды кесіп аламын,
Нықтап мұны біл, – деді.
690. Өлтіргенде Дарынды,
Батыр туған Қарынды
Ойламадың сен”, – деді.
Батыр туған Базар да:
– Кезегіңді ал, – деді,
Тапсырарсың жан, – деді.
Сенің басың кесілер,
Бұл сөзіме нан, – деді.
Басыңды кесіп, байлатам,
Бір Құдай маған жар, – деді.
700. Қарын кезек алады,
Садаққа оқты салады.
Кіжініп оғын кезеді,
Қатты тартып созады.
Қабағы кетті салбырап,
Екі беті албырап,
Түгі кетті түксиіп,
Тартқан аттан бүксиіп,
Еңкейіп, шіреп, мықсиып,
Тартудай-ақ тартады,
710. Қайраты тасып артады.
“Бұғананың басы, – деп,
Өлер жері осы”, – деп,
Сірестіріп садағын,
Толықсытып тартады.
Тартқан ерін қалмақтың
Базар да сонда байқады.
Көзді ашып-жұмғанша,
Садағы қалмақ сарт етті,
Көз ілеспей, жарқ етті.
720. Сол иықтың басынан
Оғы келіп сап етті.
Тоғыз қабат сауыттан
Қалмақтың оғы өтеді.
Еттен өтіп, сүйекке
Болат оқ барып жетеді.
Балагер аттан Базар да
Ауытқып барып қалады.
Садаққа оғын салады,
Өлмей Базар қалған соң,
730. Қалмақ естен танады.
Кезек беріп тұрады,
Атының басын бұрады.
“Ауыз омыртқаның асты, – деп.
Қақ жүректің басы, – деп.
Өлер жерің – осы”, – деп,
Ерге сүйеп сол қолды,
Қалмақтан кекті алмаққа
Базар да қайрат қылады.
Садақтың бауын бұрады,
740. Құдайдан дәрмен сұрады,
Түгі шығып сыртына,
Екі көзі от боп барады.
Бойға біткен қайраты
От боп лаулап жанады.
Қайратын бойға жиып ап,
Толғап тартып қалады.
Шатырлатып сауытын,
Қарыннан оғы өтеді.
Топтанып тұрған қалмаққа
750. Ағып өтіп жетеді,
Жүз елудей қалмақты,
Түйреп өтіп кетеді.
Ағынымен ағындап,
Тасқа барып шақ етті,
Қақ жарылып тас кетті.
Батыр туған Базардың
Бұл қайратын көрген соң,
Қалмақтың қалың қолының
Үрейі ұшып көзінен,
760. Екі көзден жас кетті.
Тасқа оқ барып тигенде,
Қарын батыр қалмақтың
Басы жерге тарс етті.
Басына қылыш сарт етті,
Басы ұшып ол кетті.
Тәмам қалмақ от қойды,
Бастамақ болып бір кепті.
Келе қылыш шабысты,
Базарға келіп жабысты.
770. Балагер аттың үстінде
Батыр туған Базар да
Ауыздықпен алысты.
Топтанған қалың көп қалмақ:
“Бермейміз, – деп, – намысты”,
Соғысудай соғысты,
Қызыл қанға тоғысты.
Қойға тиген қасқырдай
Базар қылыш шауып жүр.
Шапқан сайын қалмақтан
780. Қылыштап кегін алып жүр,
Қылышын қанға малып жүр.
Іздеп келген көп қалмақ
Әкесін әбден танып жүр.
Базардың он жолдасы
Қылыштап, садақ тартып жүр.
Кездесіп қалған қалмақтан
Қайраттары артып жүр.
Қызыл қанды олар да
Аралап кешіп жортып жүр.
790. Кейбір қалмақ кез болса,
Жалтара шауып қорқып жүр.
Үш күндей сол бетімен болды ұрыс.
Алмады Базар батыр ешбір тыныс.
Оққа ұшты жеті адамы Базар жақтан,
Базарға қатты батты мынау жұмыс.
Оққа ұшқанның ішінде батыр Қиял,
Жігіт емес ажалға тіпті қияр.
Кәпір қалмақ өліспей, қайтпас, сірә,
Не қырып, не қырылып барып, тынар.
800. Мынау іс Базар ерге қатты батты,
Қайғысы ер Қиялдың тиді қатты.
Он жолдастың жетеуі қаза тауып,
Қалғаны да сау емес, жаралапты.
Қалмақтан өлген адам есебі жоқ,
Мұны ешкім көңіл бөліп санамапты.
Базар-дағы зорға жүр қылыш шауып,
Денесі сегіз жерден жарақатты.
Сыйынды сонда Базар бір Құдайға.
Қайратқа мінді қайта, тұрмай жайға.
810. Қайғырып жолдасына тұрғанменен.
Шама жоқ, бос қайғыдан қандай пайда?
Шаң шықты көк жүзіне мұнарланып,
Базар жүр жау жеңуге құмарланып.
Ақ көбік омырауы, тебінгілік,
Екі көз қанға толған талауранып.
Үстінде Балагердің Базар отыр,
Лапылдап екі көзі оттай жанып.
Ақырып, айғайласып, қылыш шапса,
Қалады талай қалмақ естен танып.
820. Намаздышам болғанша ұрыс салды,
Жауға шыдау көрсетіп, қайраттанып.
Намаздышам болғанда,
Жауға қылыш ұрылды.
Жаудың беті бұрылды,
Үріккен қойдай түрілді.
Сасқалақтап қаша алмай,
Тоқтатып жүрек тоса алмай,
Атқа жөндеп шаба алмай,
Қашатын жол таба алмай,
830. Сасқалақтап қатынасып,
Талай қалмақ сүрінді.
Қиын жерден қия алмай,
Ажалға барып ұрынды.
Қуып жеткен жерінде
Талайдың басы жұлынды.
Көк сауырдай көгалдан,
Іздеп келген қалмақтың
Қалың қолы қуылды.
Батыр туған Базар ер
840. Батырсынған қалмақтың
Апшысын қатты қуырды.
Үш күн ұрыс болғанда,
Көп қалмақтың мойынын
Шілше бұрап алыпты.
Мың сан қолдан ойсырап,
Үркердей болып үрпиіп,
Біраз қалмақ қалыпты.
Қайратты туған Базар ер
Көзі оттай жаныпты,
850. Заманақыр салыпты.
Көрінгенін құтқармай,
Найза түйреп желкеден,
Жаудан кегін алыпты.
Он екіден үшеуі
Жаралы болып қалыпты.
Үйде жатқан Құлқайша
Жаудан хабар алады.
Күйіп-пісіп жанады,
Есінен қатты танады.
860. “Көп қалмақпен соғысып,
Көпке топырақ шаша ма?
Қайтейін, менің заманым
Әлдеқандай болады?”
Білмек болып Құлқайша
Базардың өлі-тірісін,
Ақылдасар адам жоқ,
“Жақыным” деп бұл ісін.
Бір күні Базар түсінде:
“Құлқайша, сені сағындым,
870. Тезірек іздеп кел, – деді.
Келіп, менің халімді
Өз көзіңмен көр, – деді.
Нашарға халім айналды.
Көп кешіксең, Құлқайша,
Өлгенмен басым тең, – деді.
Далада қалып, мен сорлы
Болмайын құсқа жем”, – деді.
Ояна кетсе, түсі екен.
Ардагерді алдырды,
880. Үстіне ер салдырды.
Түсінде айтқан Базардың
Бір ауыз сөзі Қайшаның
Күйдіріп ішін, жандырды.
Ат ерттеуге тағат жоқ,
Ес-ақылдан тандырды,
Дүниені естен қалдырды,
Жүректі қатты талдырды.
Ардагерге “Алла!” деп,
Қамшы басты санына,
890. “Қайғырдың неге мұнша?” – деп,
Келмеді ешкім жанына.
“Кім мені жолдан тоқтатар,
Ортақ болсын қаныма!
Деп, жөнелді Құлқайша,–
Атқан таңмен атайын,
Батқан күнмен батайын.
Құдай қосқан қосағым,
Сен үшін мен – құрбаның.
Жолыңда өлсем, арман жоқ,
900. Қайтіп шыдап жатайын?”
Зарлап шауып келеді,
Алтайдың қарап басына.
Зарлай-зарлай, Қайшаның
Қойны толды сорғалап
Көзінен аққан жасына.
Балшықтай болып иленді,
Ардагердің тұяғы
Тисе таудың тасына.
Базарды іздеп Құлқайша,
910. Ардагерді секіртті
Бірнеше тауды асыра.
Құзғын қарға үймелеп,
Бір жерлерге келгенде,
Бірі ұшып, бірі қонады.
“Әлде мал ма, адам ба?
Зарлап жылап қалып еді
Сорлы болған анаң да.
Сор маңдайға кез болып,
Зарлап өтер заман ба?” –
920. Деп, еңіреп келеді.
Өліп жатқан қалмақтың
Талайларын көреді.
Зәресі ұшып Құлқайша,
Көп өлікті көрген соң,
Қайғырып жылай береді,
Басына қайғы төнеді.
“Алды-артынан Базардың
Аңдыған жау көп еді”, –
Деп, аралай береді.
930. Батыр Қиял сүйегін
Бір жерден келіп таныды,
Жүрегі тулап налыды.
“Базар қандай болды?” – деп,
Аз есінен жаңылды.
“Енді қалай жүрем?” – деп,
Біраз ғана аңырды.
Көңіліне алды Құлқайша
Бір жаратқан Тәңірді.
Ажал келсе пендеге,
940. Кім тоқтатар Құдайдың
Өзінен болған әмірді.
Тағы ілгері жүреді,
Бір салаға кіреді.
Бір топ аттың ішінен
Балагер атты көреді.
Кісінеді Ардагер,
Балагерді көргенде.
Балагер тұр, Базар жоқ,
Айтуға аузы бармайды,
950. Базарды қиып өлгенге.
Деді Қайша зар жылап:
“Мен сорлының шырағы
Шыныменен сөнген бе?
Жыламай қайтып тұрайын,
Қайғы басқа түскенде.
Ай, Балагер, не ғып ем?
Жас күніңде жем бердім,
Ауырғанда, ем бердім.
Жас күніңнен, Балагер,
960. Қабаққа қашан қағып ем!
Базар сынды батырым,
Асып туған ақылың.
Басыңа қайғы түскенде,
Қасыңда жоқ жақының.
Қолында қайрат тұрғанда,
Жаугершілік болғанда,
Жалғыз өзің, батыр-ай,
Жүз мың қолға татыдың.
Балагерден айрылып,
970. Найзаның ұшын тайдырып,
Қарсы келген жауыңның
Таппадың ба қапылын?”
Балагер басын жерден жұлып алды,
Кісінеп, оқыранып, айғай салды.
Аяңдап, алға түсіп жүре берді,
Ақылға Құдай бастап хайуанды.
Қырқалап қия беттен суға түсті,
Асықпай, аяңменен жайға түсті,
Артынан Құлқайша да ере берді.
980. Бір сайдың алып шықты тұйығына,
Құданың кім таң қалмас бұйрығына?
Үш батыр халі біткен, көмегі жоқ,
Басқаның Құлқайшаға керегі жоқ.
Үшеуінің біреуі – батыр Базар,
Қу шыбыны кеудеде жатыр Базар.
Көре салып, Құлқайша аттан түсті,
“Не болды, сүйгенім?” – деп жылады зар.
Ақырын Базар сонда көзін ашты,
Жүрекке Құлқайшаның қолын басты.
990. Іші елжіреп, денесі балқып кетіп,
Моншақтап көзден парлап төкті жасты.
Ақылды туған Құлқайша
Базардың шешіп киімін,
Көрді жаралы иығын.
Кім алып қалар ажалдан,
Болса Алла бұйрығы?
Шешіндірді сауытты,
Түймесін сауыт ағытты.
Суға жуып жарасын,
1000. Торғынменен таңыпты.
Аздап тамақ ішкізді,
Өлместей қорек алыпты.
Екі жолдас жанында,
Нашарлап бұлар қалыпты.
Бұл үшеуін Құлқайша
Бірнеше күн бағыпты.
Жарасынан жазылып,
Үш арыстан бас қосып,
Даниярға шауыпты.
1010. Тірісін Базар есітіп,
Данияр болды қауіпті.
Сонда да айла тауыпты,
Үйінде қалған Базардың
Шешесіне барыпты.
Хан сөзінен өте алмай,
Базар ердің шешесі
Жолын тоса Базардың
Алдынан шыға барыпты.
Балаға шеше батыл-ды,
1020. Тоқтатты, ұрысып батырды.
Дұшпандық қылған өзіне
Ханды сұрап алыпты...
ІІ бөлім
Бір жылы ай тұтылды,
Табақтай боп қызарып.
Қысқа емес, ол тұтылу
Көпке кетті ұзарып.
Тілеу қылып, шуласып,
Мал айтып сойып, дуласып,
Су жағалай жер ошақ
1030. Қатарлатып қазылды,
Дұғалықтар жазылды.
Осы берген тасаттық
Бір күнде бітіп қойған жоқ,
Бірнеше күнге созылды.
Шамасы келген ат шалды,
Ең аяғы – кедейі
Шалды ешкі, лақ, қозыны.
Бұл заман – бір қу заман,
Шашқаны жұртқа у заман.
1040. Баста, малда билік жоқ,
Патшаның көшіп қолына
Кетейін деп тұр заман.
Еліңді түгел санайды,
Патшаға ел қарайды.
Солдат келіп ауылыңа,
Көнбесеңдер сөзіне,
Қанжарменен сабайды.
Оған көніп жүрмесең,
Бірнеше жылға қамайды.
1050. Патша елді билесе,
Жетім менен жесірден
Шырқыратып талайды.
Елді мықтап хаттайды,
Көнбегенді даттайды:
“Бұрынғы бейғам жүргенің
Заң-законге жатпайды”.
Сол үшін ай тұтылды,
Патша алды құтыңды.
Сабасынан сарқады
1060. Ағып тұрған сүтіңді.
Қиып салық салмақшы,
Қағып жүріп алмақшы
“Бай-кедей” демей түтінді.
Келсе, кәпір: “Бер!” – дейді,
Алғаннан басқа білмейді,
Берекелі бітімді.
Айдың осы – қайғысы,
Мұсылманның тілегі.
Қараңғылық – сол үшін
1070. Қайғырған елдің жүрегі.
Қараңғылық басыңа,
Жақындап тұр қасыңа.
Қарамайтын күн туды
Жақының мен досыңа.
Тұтылған ай – құдірет,
Дәл осыны біледі.
Біреу айтады: “Халайық,
Заманақыр болмақшы,
Дүниеге жауыз толмақшы.
1080. Намыссыз, дінсіз кәпір кеп,
Ауыл, үй, тасқа қонбақшы.
Келе жатыр қан төгіп,
Талай жерден көп орыс
Қазақты қуып, алмақшы –
Өзіне орын, мол қоныс.
Сол үшін ай тұтылды,
Осы – бір үлкен қорқыныш.
Біреу айтады: “Қазақтың
Күнәсі тасып кетіпті.
1090. Ұрлық, өтірік, ел бұзу
Дәл шегіне жетіпті.
Сол үшін Құдай ашулы,
Әйтпесе, айға не етіпті”.
Қалың елдің басына
Сүйтіп қайғы төнгенде,
Лаулап тұрған шырағы
Ұқсайды бейне сөнгенде.
Сөйтіп бір тұрған кездерде,
Күннің көзін шаң басты,
1100. Даланың түрін қан басты.
Ел билеген адамды
Жұртшылық болып қарғасты.
Бодан болып орысқа,
Қожа қылып қонысқа,
Ізнәк салған мойнына
Қызықты би мен болысқа.
“Қолыңа шойын мөр берем,
Бөліп-бөліп ел берем.
Ұлық қойып қазақтан,
1110. Бас-аяғың теңгерем.
Момынның малын аударып,
Зұлымдарға жем берем”, –
Деген сөзге елігіп,
Ел адамы, қулары,
Елді сорған сұмдары:
“Бодандық” деп булықты.
Айғай салып желігіп:
“Егессе, ел шабам” деп,
Қан төгетін ерігіп.
1120. Хан, семіріп асқанда,
Дәулеті толқып, тасқанда,
Қан төгуге құмартып,
Азуын қарш-қарш басқанда,
Сабасы ханның толғанда,
Толықсып толқып болғанда,
Қан ішіп, жүрек жанғанда,
Қараға жара салғанда,
Дарадан өліп, қан сасып,
Талай адам арманда.
1130. Өлердей болып шаруа
Естерінен танғанда,
Қабірден шыққан адамдай
Ессіз болып, талғанда,
Сол уақытта жаз өтті.
Жаз өткен соң күз жетті.
Ел аралап төрелер,
Қасына алып, күзетті.
Көнгенін тілмен көндіріп,
Көнбегенін қазақтың
1140. Қамшыменен түзетті.
Ауылға келсе шегір көз,
Қойға шапқан қасқырдай,
Ызғары қатты жалыннан,
Маңдайынан сыз өтті.
“Бодан болдық” деді де,
Хан-төрелер жар салды.
Бодандықтың белгісін
Бірте-бірте қолға алды.
Ел ішінен көп адам
1150. Бодандыққа қарсы боп,
Бағынбасқа қозғалды.
“Бодан болып біз, – деді,
Бағынбаймыз орысқа.
Қарғылы тазы баққандай
Құл болып қайтіп жүреміз
Жез таққан би-болысқа?
Өз бетімен қазаққа
Иелік жоқ болған соң
Қонатұғын қонысқа.
1160. Алдауменен алмақ еліңді,
Еңбек еткен жеріңді.
Қылт еткенді қисайтып,
Қазып қойды, қазағым,
Түсетұғын торыңды.
Әйелінен айырып,
Әкетер бір күн еріңді.
Қамап қойды, қазағым,
Баратұғын жеріңді, –
Деп қазақтан талай ер,
1170. Қан төкпей, патшаға
Бағынбаймыз”, – дейтұғын
Әркімдерден қорынды.
“Күштессе, күшке келіссін,
Атысып, кезек беріссін.
Соғысып, әскер жинасып,
Күштесіп барып, жеңіссін”, –
Деп кіжінеген адамның
Бірі Базар болып еді,
Талай жауды көріп еді.
1180. Бодандыққа Базардың
Келмеді сәрі көнгісі.
Лаулап тұрған жалын шоқ
Мезгілсіз келмейді сөнгісі.
Талай жаудан айырған,
Жаудан малын қайырған,
Еңбекпен баққан өз елін
Патшаға сірә қолынан,
Келмейді Базар бергісі.
Жау қолынан өлмесе,
1190. Бодан болып патшаға,
Түрме көріп, таяқ жеп,
Базардың жоқ өлгісі.
Арғымаққа мінеді,
Беліне қылыш іледі.
Не салғанын Құдайдың
Базар енді көреді.
Бағынбаудың белгісі –
Бойды қайрат кереді,
Шашақты найза жебеді.
1200. Базардың оң мен солынан
Талай халық келеді.
Базардың сөзін мақұлдап,
Мың сан қазақ ереді.
Үйде отырған кемпір-шал:
“Медет бер, – Базарға”,
Құдайдан тілек тіледі.
Базар оқшау шығып жүр,
Жорыққа адам бұғып жүр.
Би-болыс, орыс талайын
1210. Кіргізбей қазақ шегіне,
Қалаға айдап тығып жүр.
Деңгейіне кез келсе,
Ауылға келген төрені
Шашақты қара найзамен,
Қос өкпеден сұғып жүр.
Елін қорғап Базар ер,
Ұлықтарға салып жүр
Осылайша бүлікті.
1220. Қаладан шықпай көп ұлық,
Базар ерден үрікті,
Істер амал құрыпты.
Ерленіп келген бірнешеу
Өлуменен тыныпты.
“Қазаққа тәртіп салам, – деп,
Қаратып елді алам”, – деп,
Алтай, Ертіс бойында
Талай құрық құрыпты.
Ақ патшаға хабарды
1230. Ұлықтар бір күн береді.
Бірнеше солдат шығарып,
Базарды ұстау жөн еді.
Бұл хабарға ақ патша
“Мақұл”, – деп сөзге көнеді.
Қаладағы ұлық та
Солдаттарын жинап ап,
Шодыр деген мырзаны
Бастық қылып сайлады.
“Орыстың қуы – бұл Шодыр,
1240. Қазақша тілге сұм Шодыр.
Қарсы келген қазақты,
Бірін қоймай, қыр, Шодыр.
Өзі батыр шен алған,
Бес жүз солдат артықша,
Жалғыз барса, әкеледі.
Базарды ұстап бер, Шодыр”.
Талай жауды қиратқан,
Ат ойынын ойнатқан
Орыстан шыққан батыр еді
1250 Қайраты көп сол Шодыр.
Қаладан сырнай тартылып,
Жарақтарын артынып,
Ертіс өрлеп келеді.
Бұдан бұрын Шодыр да
Талай жауды бөгеді.
Келе жатқан бетінде,
Бес жүз солдат қасында,
Кер арғымақ астында,
Сонда бір өзін
1260. Мың сан қолға теңеді.
Ұлықтардың бұйрығы:
“Базарды тірі әкел” деп.
Уәде берді Шодыр да,
Қорлықпен ұстап әкелмек.
“Мен барған соң көремін,
Жазасын Базар беремін.
Қылышпенен қақ жарып,
Асаусыған қазақтың
Қорасына кіремін.
1270. Қырықпа сақал мен Шодыр
Қалай ұстап алудың
Әдісін тағы білемін.
Жауға қарап бет алсам,
Дергейсізден ілемін.
Өзім тірі күнімде
Қара табан қазақтан
Кекті алып келемін”.
Осы сөзін орындау –
Шодырдың зор намысы.
1280. Сол еді Шодыр зорланып,
Солдаттардың алдында
Арғымақпен шабысы,
Өрлеп келіп Ертісті,
Алтайға тартты жағалап,
Кең саланы сағалап.
Дәл сол кезде жайлаудан
Ел етекке көшкен еді.
Шодыр мырза бұйырды:
“Көшке ти, – деп, – аралап”.
1290. Командир бұйрық қылған соң,
Солдаттар нені аямақ?
Жол үстінде тонады,
Талай көшті қамап ап.
Қол қышуы қанып жүр,
Кез келгенді сабалап.
Өлтіргенін өлтірді,
Кейбіреуін сұлатты,
Тұрмастай қылып жаралап.
Қыз-келіншек, әйелді
1300. Солдаттар жүр жағалап,
Жақсысын таңдап бағалап.
Дүние қалды шашылып,
Сандықтың аузы ашылып,
Ақша, жиһаз кез болса,
Мәз болысты, талап ап.
Бес жүз солдат байыды,
Қазақтан олжа санап ап.
Екі езуі құлақта,
Мәз болып шайқап Шодыр жүр.
1310. Қақтыққан солдат қаптаған
Қарусыз, мешеу қазақты
Дал-дал қылып жазалап.
Үдере көшкен көп қазақ,
Қарулары жоқ қазақ,
Жай жатып, жайлау жайлаған,
Жаз көктеуін көктеген,
Күз күзеуін күзеген.
Шай ішіп, ет жеген,
Кедейі аш, байы жоқ қазақ
1320. “Тұр” десе, жерден тұрады,
Қол көтеріп: “Тақсыр”, – деп,
“Қыл” дегенін қылады
Солдаттарға боп мазақ.
Еріккен көп солдатқа
Бұл қылықтар ұнады.
Қыз-келіншек, жас әйел
Амалсыздан солдатқа
Не қылса да, шыдады.
Далада мал сойдырып,
1330. Шай, самауыр қойдырып,
Жерден ошақ ойдырып,
Ет-қымызбен сыйланды,
Қарындарын тойдырып.
Бір тоғайдың ішінде,
Бір алаптың тұсында,
Еш нәрсе жоқ ішінде,
Тамашалап жатады,
Еріксе, сырнай тартады.
Жолға күзет қойып жүр,
1340. Көшкен елді өткізбей.
Бәрінде қылыш, мылтық бар,
Тоғайдың ішін аралап,
Әуестік үшін сығалап,
Тоғайдан аң атады.
Көшкен ел болды ермегі,
“Базарбайды тауып әкел” деп,
Қазақтарды жинап ап,
Әр нәрсені шатады.
Жиған дүние, мал да жоқ,
1350. Есептелген жан да жоқ,
Солдаттардың ызғары
Халыққа қатты батады.
Бас-аяғын жинап жүр,
Бірнеше солдат күзетіп.
Бас асауды баспалап,
Қылышпенен түзетіп.
Соныменен бұл жерде
Бірнеше күн өтеді.
Талай ұлы қазақтың
1360. Қылыштан жан тапсырып,
Нақақтан өліп кетеді.
Жазықсыз қан төгілді,
Іргелі елдің іргесі,
Ыдырап қашып, сөгілді.
Осы бір хабар бір күні
Базар ерге жетеді.
Естіген ел қашып жүр,
Жол таба алмай, сасып жүр,
“Қоршаулы темір, көп солдат
1370. Күннің көзін алды” – деп,
Ел өсекті шашып жүр.
Шекпен киіп шен алған,
Елді сатып мұра алған,
Үрейленген халыққа
Әулие болып, ақ сөйлеп,
Адырайып тасып жүр.
Бұл елге: “Шоқ-шоқ!” – деп,
Би болып азу басып жүр.
“Ат патша солдат жіберді,
1380. Қазақты елге теңгерді.
Қарсы болған халыққа
Көрсетеді кесірді”, –
Деп би-болыс, алшақтап,
Көрмей, пісіп, асып жүр.
Мұндай дабыл болған соң,
Базарды ыза кернеді.
Осынша жасқа келгенше,
Беті қайтпай, Базар ер
Жауға қылыш сермеді.
1390. Ел болып шулап айтып еді,
Оған Базар көнбеді.
“Бағынды болып өлгенше,
Түрмеде қорлық көргенше,
Жау қолынан өлемін.
Сәтін салса бір Құдай,
Кек алып жаудан беремін”, –
Деп, атына мінеді,
Қыран құстай түледі.
Жайнап тұрған жалын шоқ –
1400. Жауменен қылыш салыспай,
Майданда тұрып шабыспай,
Болаттан берік денесі,
Майысып қайтіп көнеді.
Қырық жігіт алды қасына,
Қару-жарақ асына.
“Өлерімнің шағында
Заманақыр туғызсам,
Іздеп келген кәпірдің
Солдатының басына”.
1410. Жауға аттанып келеді,
Жаудың жатқан жерінің
Қарасын сырттан көреді.
Жау мөлшерін көрген соң,
Ақылына келген соң,
Жауды алудың амалын
Баяндап сөйлей береді:
“Күн еңкейіп барады
Батуына таянып.
Қалмалық жаудан аянып,
1420. Сонау бір жатқан жылқыны
Көз байлана бергенде
Жақындатып қоялық.
Көп жылқыны алдыма
Барабан қиқу салып бер.
Ат құйрығын шорт кесіп,
Кекілін өріп, жарып бер.
Шабатын жердің мөлшерін
Ерте бастан танып бер.
Онан кейін оның да
1430. Тоқтамастан, елге қайт.
“Мен” деген халыққа
Дұғай да дұғай сәлем айт”.
Осыны айтып Базар ер,
Қолды бірақ сермеді,
Басқа сөзге көнбеді.
Көз байланбай, жан-жақтан
Жылқы жинап келеді.
Маңайдағы жылқыны
Жігіттер түгел жинады.
1440. Жалғыз тастап кетуге
Базарды тегіс қимады.
Жауға бірге кіруге
Базар ұлықсат қылмады.
Қайта-қайта айтса да,
Бір сөзінен сынбады.
Қош-қоштасып он жігіт
Кетуге бетті бұрады.
Бір жаратқан Құдайдан
Осы батыр Базардың
1450. Амандығын сұрады.
Құшақтасып, көрісті,
Көз жастарын төгісті.
“Қазақ бодан болған соң,
Тарылтты біздің өрісті”.
Көз жастарын сүртіп,
Аттарына мінеді.
Жүріп барып, Базарға
Қайта-қайта келеді.
Сонда Базар ақырды,
1460. Ашуын қатты шақырды:
“Бара жатқан бетіңнен
Қайта қайтып келетін,
Ер болсаң да, сендерден
Санап тұрмын артыққа
Үйде жатқан қатынды”, –
Деген сөзге, амал жоқ,
Жүректері қайтады.
Қайрат үшін Базар да
Оларды сынап айтады.
1470. Көп жылқының ішінде
Базар батыр бір өзі
Ел жатқанша жатады.
Ағарып сәуле батады,
Біраз тұрса бұл жерде,
Ай туып, таң атады.
Арғымақ атқа мінеді,
Найзасын оңдап жебеді,
Садақтың оғын кезеді,
Сауытты киіп үстіне,
1480. Қылыштың жүзін безеді.
Айдап шықты жылқыны
Биік таудың басына.
Көп солдаттың үстіне
Ысқырып қиқу салады.
Ылдидан төмен жылқылар
Төрт аяқтап барады.
Көзді ашып-жұмғанша,
Көп солдаттың үстіне
Жылқы жетіп барады.
1490. Кәперсіз жатқан солдаттар
Дүркіреп келген жылқыны
Жау келдіге санады.
Бәрінде бар біратар,
Бір-бір атып қалады.
Тұтқында жатқан көп қазақ
Айғайлап ұран салады.
Мылтықты жасап алғанша,
Екінші оқты салғанша,
Батыр туған ер Базар
1500. Алды қылыш қолына.
Солдаттарды жайпады.
Оңы менен солына,
Жауға қылыш сермеді,
Өрді-қырды дабырлап,
Үріккен жылқы кісі боп,
Солдатқа сырды бермеді.
Айғай-шу, дүбір сай-сала,
Балдыр-шүлдір айнала:
“Киргизы идут” деген сөз
1510. Әр жерлерден болды кез.
Атсыз, жаяу солдатты
Армансыз батыр қырады.
Қашқаны қашып құтылып,
Кейбіреуі құздардан
Шошынып барып құлады.
Тұтқындағы қазақтар
Қанжар, найза, мылтыққа
Ие болып қалады.
Көп кешікпей, аздан соң
1520. Ай жарығы туады.
Мұқатып жауды Базар ер,
Хаққа шүкір қылады.
Қорлық көрген көп қазақ:
“Қуат бер, – деп, –Базарға”,
Бір Алладан сұрады.
Олай-бұлай іздеді,
Көрмеді Базар Шодырды,
Ел шулатқан содырды.
Таң атқанша Базар ер
1530. Сай-сала іздеп, адырды,
Бір жерлерге келгенде,
Үш жаяуды көреді,
Көре сала, төнеді.
Қасына жақын барғанша,
Басына қылыш салғанша,
Алдындағы біреуі
Базарды атып қалады.
Қара сан мен қалың ет
Болып қалды жаралы.
1540. Жетіп барып қасына,
Жедел қылыш сілтеді
Екеуінің басына.
Бастары кетті домалап,
Сайтанға жанын тапсыра.
Үшіншісі Базарға
Көтеріп қолын тұрды да,
Қазақшалап сөйледі,
Базарға өңін бермеді.
Батыр да өңін бермеді,
1550. Батырдан қорыққан пішінмен
Салқын күнде терледі.
– Базар батыр – сен, – деді,
Ақ патша сені білмеді.
Ақ патша білсе, сіздерге
Беретін еді шен, –деді.
Көруге сізді келіп ем
Шодырменен мен, – деді.
Бұл сөзге Базар тұрмады,
Сөзіне наным қылмады.
1560. – Сөзіңді тоқтат, сен кәпір, –
Деді де, қолын байлады,
Алдына салып айдады.
Оңды-солды қазақша
Майдалап Шодыр сайрады.
Сонда Базар тыңдайды,
Қорқыныш жаудан қылмайды.
“Ел ішінде бір орыс
Жүргенменен, қазаққа
Ешбір зиян қылмайды.
1570. Зиян қылса, бір күні
Басын кесіп алам”, –
Деп ішінен ойлайды.
Шодыр келіп ауылға,
Араласып жүреді.
Қазақшалап қазақпен
Қалжыңдасып келеді.
“Қонақ” деп сыйлап қазақтар,
Бар мәддісін береді.
Шодыр бір күн ойланып,
1580. Ақсақалды жинатып,
Бір молданы алдырып,
Мұсылман дінге енеді.
Сол кездегі қазақтың
Сауап үшін бір байы
Шодырға енші береді.
Қазақтан әйел алады,
Алдына мал салады.
Мұсылман болып осы елде
Бір жыл қыстай болады.
1590. Базардың барып үйіне
Талай рет қонады.
Шақырса Шодыр үйіне,
Базар да қонақ болады.
Шодыр сонда Базарға:
“Сізді көрдім хош, – деді,
Болалық біз де, батыр-ау,
Айрылмайтын дос”, – деді.
Құран ұстап, дос болды,
Шодырдың көңлі хош болды.
1600. Бір-біріне сенімді,
Келіп-кету бос болды.
Бәри атты сол елде
Бір саудагер болыпты.
Ел аралап жүргенде
Шодырға келіп жолықты.
Бірнеше рет саудагер,
Шодырменен танысып,
Үйіне келіп қоныпты.
Саудагердің қалаға
1610. Баратұғын мезгілді
Күні жақын қалыпты.
Бір тапсырма беруге
Шодыр әбден зарықты.
Саудагерге айтады:
“Кетеріңде қалаға
Біздің үйге келерсің.
Аманат берсем, жоғалтпай,
Иесіне берерсің”.
Мақұл көрді саудагер
1620. Іздеп барып беруге.
Қалада Шодыр танысын
Өз көзімен көруге.
Қалаға жүрді саудагер,
Бірнеше қонып араға,
Аманатын Шодырдың
Дәл қолына тапсырды,
Көрді төре тақсырды.
Дереу жазып бір қағаз,
Сыртына пешат жапсырды.
1630. Шақырып алып біреуді,
Мінгізіп атқа шаптырды.
Сол арада болған жоқ,
Көп ұлықты жинады.
Ойда-қырда көшеге
Әскер деген сыймады.
Жиналып алып ұлықтар,
Бірінен соң бірі оқып,
Хатты әбден байқады,
Бастарын келіп шайқады.
1640. Тірі екенін Шодырдың,
Қуанысып ұлықтар,
Біріне бірі айтады.
Қайтадан жауап жазады,
Көрмеді һәм мазаны.
Мұсылман болған Базардың
Шодыр сынды достысы
Көрді мықтап қазады.
Саудагер қайтып келеді,
Алдыңғы жазған хатының
1650. Бұлжытпастан жауабын,
Шодырға әкеп береді.
ІІІ бөлім
Қамаған жау қырылды.
Жамандық беті бұрылды.
Базар да қауіп қылады:
“Алма, – деп, – Құдай, қырымды”.
“Ханның сыры қандай?” – деп,
Жігіттерден сұрайды
Астыртындап жырынды.
– Хан жақсылық қылмайды,
1660. Халыққа мойнын бұрмайды.
Басына шен-бақ іздеп,
Астына мінер тақ іздеп,
Сатпақшы барлық халықты.
Беріп отыр патшаға:
“Бағынам” деп антты.
Ұлыққа қағаз салыпты,
Ұлықтан хабар алыпты.
“Ұстап берем Базарды,
Әскерменен келсін”, – деп,
1670. Айтқаны ханның анық-ты.
Бой таса қылмай болмайды,
Көпке топырақ шашпайсың,
Жабылса солдат, қоймайды.
Ұлыққа кеткен назары,
Ханға сенген оңбайды.
Ханның кегі тозбайды,
Есіне түссе, өткенді,
Әлі күнге қозғайды.
Хан орнынан төре боп,
1680. Қаладан келсе көп солдат,
Төре соны қолдайды.
Келген төре айтыпты:
– Хан емессің, төресің,
Патшаға салық бересің.
Қолыңа шен мен мөр алып,
Қызықты сүйтіп көресің.
Өзіңе қарсы келгенді,
Азғырған сөзге ергенді
Бізге айтып бересің.
1690. Ханның сонда айтқаны:
– Базардың көзі жоғалса,
Көндірем барлық халықты.
Ел азғырып Базар ер:
“Көрсетем, – деп, – жарлықты”, –
Деген сөзге халықтар
Тістерін қатты қайраған.
Дикі өскен ол надан –
Қайраты күшті мол надан.
Жабу керек ұстап ап,
1700. Басқа сөз оған қонбаған, –
Десіп, дүкен құрыпты.
– Әттең, Базар! “Шорту”, – деп,
Үмешегі құрыпты.
“Солдатты біздің қырды” деп,
Басын шайқап тұрыпты.
“Тілімізді алсаң, Базар ер,
Ел ішінде болмасаң,
Үйіңе жатып қонбасаң,
Қыла тұрсаң бой таса,
1710. Бейғамдық бекер қылмасаң”.
Базардың жақын достары
Ақылдасып жиылды,
Базар үшін қиылды:
– Ел сақтаған ер, – деді,
Сөзге көңіл бер, – деді.
Біраз барып жүре тұр
Мынау жатқан Керейге.
Өліп кетсең қапыста,
Ердің ісі қиын-ды.
1720. Ел үшін туған ер едің,
Керегің болса, ала бер,
Аямалық бұйымды.
Үлкен-кіші келіп тұр,
Тілек қылып саған төніп тұр.
Жалғыз жүре алмасаң,
Қасыңа таңдап, жігіт ал.
Тілімізді алсаң, Базаржан,
Тағы ал бізден сыйыңды.
“Көндім”, – десең, кешікпей,
1730. Тараталық жиынды.
Базар айтты: – Достарым,
Қылдыңдар маған зар, – деді,
Қашу маған ар, – деді.
Сұрайтұғын сендерден
Бір тілегім бар, – деді.
Өзіммен бірге жүретін
Екі жігіт бер, – деді.
Сарыжомарт болып сол жерде:
– Батырым, ерім, жүрегім,
1740. Шын көңілмен сүйемін.
Тілегің болса, ала бер,
Ел сөзіне иемін,
Екі батыр жолдасың,
Әулиелер қолдасын.
Жиған менен Қожаны
Серік қылып қасыңа ал,
Жолдарыңды оңдасын!
Сонда Базар жымиып,
Орнынан ұшып тұрады.
1750. – Жиған, Қожа бар ма? – деп,
Қатты айғайлап сұрады.
– Бармыз, – деп, келді қасына.
Атқа мініп үшеуі,
Тізгін тартып тұрады.
Артына қарап бұрылып,
Халқына мойын бұрады.
– Халқым саған айтайын:
Бой таса қылып, Алтайдан
Қашатын ер мен емес.
1760. “Қашты” деген жүрекпен
Сенетін елім сен емес.
Екі батыр қасымда
Екі мың қолдан кем емес.
Қастарыңа жау келсе,
Өзіме келіп хабар бер,
Қашатын батыр біз емес.
Қытайда қазақ Керейін,
Байы менен кедейін –
Қандай күйде халқы бар,
1770. Сайрандап барып көрейін.
“Келімсек, қашқын” десе олар,
Жазасын мықтап берейін.
Өздеріңді сағынсам,
Тау домалап, тас жауса,
Су шайқалып, жер ауса,
Қанатын сұңқар мұз басса,
Алар жемнен адасса,
Алыстағы жау келіп,
Алтайға қарай жол асса,
1780. Сонда да қайтып келейін,
Тасыған қанын төгейін.
Сендер үшін айқасып,
Жау қолында өлейін,
Қабырғасын сөгейін, –
Деген кезде Құлқайша,
Қасына келіп батырдың,
Атының жалын құшақтап,
Көзінің жасын төгеді.
Баласы мен әйелін
1790. Кезек-кезек құшақтап,
Жүрер жолды бөгеді.
Құлқайша тұрып жылайды:
– Базар сынды батырым,
Жұрттан асқан ақылың.
Өзіңнен қалған бір тұяқ,
Басқа жоқ менің жақыным.
Барарыңа жол болсын,
Сапарың сенің оң болсын.
“Бір Құдай, бір сен” деуші едім,
1800. Қысылған жерде періште
Көмек беріп, қол берсін.
Көптің тілін ала гөр,
Бар деген жерге бар гөр.
Барған жерде сүйменді,
Бақытты болып жана көр, –
Деді де Қайша қоштасып,
Құшақтасып сүйісті,
Іштен жанып-күйісті.
Амалсыздың күнінен
1810. Айрылып қиысты.
Тоқталмастан Базар ер,
Қамшы басты атына,
Қарамады артына.
Айқайлады бір рет
“Қош бол!” – деп қалған халқына.
Жүріп кетті Базар ер,
Қойдай шулап ел қалды,
Үйір болған жер қалды.
Ел сөзіне иланып,
1820. Тағы бір жаумен шайқаспай,
Жүрегінде шер қалды.
Ұзақ жерге жол жүрді,
Екі сөтке шөл жүрді.
Екі батыр қасында,
Қимай ішіп барады
Таудан аққан мөлдірді.
Тау сағасын салалап,
Өзен суды жағалап,
Батыр өтті Керейге,
1830. Елін көріп аралап.
Қадір тұтып, қонақ қып,
Базар сынды батырды
Керей жүрді жағалап.
Сонымен екі ай өтті,
Жазғы жылы жай өтті.
Күз қоңыры – аңызақ,
Кәрі-қартаң сойып жеп,
Қыстағына бай кетті.
Үш батыр бірге жүреді,
1840. Тамаша қызық көреді,
“Осылар не қып жүр?” деген
Елге сыбыс енеді.
Қатын-қалаш, баладан
Сыбырлаған суық сөз
Құлағына келеді.
Базар бір күн отырып:
“Ай, жігіттер, жігіттер!
Заманның қара қапылын.
1850. Сендерден басқа менде жоқ,
Жанашыр туған жақыным.
Жау ішінде қалып тұр
Алты жасар балам мен
Сүйіп алған қатыным.
Көптің тілін біз алдық,
Көп үшін елден қозғалдық.
Ел ішінде жүргенде,
Кімнен олжа қызғандық?
Көптің тілін алмасақ,
1860. “Бар” деген жерге бармасақ,
Тәкаппарлық қылғандық.
Елде жүріп, өлімге
Арманымыз бола ма,
Көп үшін болса құрбандық.
Сарыжомарт, Өтей ел едік,
Батыр Базар мен едім.
Өтті туған ішінде
Жиған, Қожа сен едің.
Өз елімде жүргенде,
1870. Халқым мені көргенде,
Ақ патшамен тең едім.
Естідім Керей өсегін:
“Тигізеді, – деген, – кеселін”.
Елімізге баралық,
Тұлпарға тұмар тағалық.
Жағаласқан жау келсе,
Домалап қарсы тау келсе,
Тайсалмастан қамалға
Қасқая қайрат салалық.
1880. “Есің барда елің тап”, –
Деген мақал бар еді,
Кешікпей, елді табалық.
Базардың айтқан әмірін
Қайыруға болмайды.
– Алдағы іске өкініп
Қайғыруға болмайды.
Денені ыза тербетіп,
Жүректі ашу қозғайды.
Жаудан, батыр, кек алдық,
1890. Ердің кегі озбайды,
Екі-үш ай кетті арада,
Ол үшін мезгіл тозбайды.
Ел үшін туған ерлері
Өз туған халқын қорғайды,
Үш батыр елге қайтуға
Мақұлдасып қойысты.
Көңілдегі қайғыны
Батырлықпен жойысты.
“Батырлар қайтады” деген соң,
1900. Қытайда қазақ Керей де
Қонағасы сойысты.
Бұл еттен Базар татпады,
Жылы жауап қатпады.
Түрін көріп батырдың,
Керейдің кексе билері
Сөз сұрауға батпады.
Көңілін аулап батырдың,
Не қылса да жақпады.
Ат-шапанды тарту қып,
1910. Төсесе де көрпе мақталы.
Арыстан айбат сыртында,
Ашу басқан қабағы,
Түгі шығып сыртына,
Болаттай көзі жанады.
“Ашуменен ел шабады, – деп,
Қайтсе, бүлік салады”, – деп,
Керейдің биі Кенжебек
Қатты сасып қалады.
Батырдың ойын сезген соң,
1920. Өсек айтқан адамға
Сұрау іздеп салады.
Кенже, Балаби Базардан
Көп өтініп сұрайды,
Куә қылып Құдайды:
– Іздеп келіп, батырым,
Қайта көрме ренжіп.
Жеті ру Керей қолқаңа
Қайтсе-дағы, шыдайды.
Ат жалын тартып мінгелі,
1930. Осынша жасқа келгелі,
Ел сөзін маған бергелі,
Көргенім жоқ мұндайды.
Кенжебек бидің Базар ер
Разы болды сөзіне.
“Бір іске жарар жігіт,– деп.
Ер басына күн туып,
Келе ме, – деп, – кейін кезіме?”
Шүкір қылып Құдайға,
Балап қойды өзіне.
1940. Кенжебек би тұрды да:
– Сізді мұнда, батырым,
Айдап келген Құдайым.
Ренжіп кетсең, батыр-ау,
Бізге түсер уайым.
Үйден тағам татыңыз,
Разылығын сұраймын, –
Деген сөзге Базар ер
Ат мойынын бұрады,
Хаққа шүкір қылады.
1950. Кенжебек бидің Базарға
Бар қылығы ұнады.
Екі күн жатып үйінде,
Қабағы келіп күйіне,
Қайтуға рұқсат сұрады.
Алдырып атын мінеді,
Ойға бір іс кіреді,
“Оңғар, – деп, – Алла бетімді”,
Бет алып елге жүреді.
Екі күн жолда түнеді,
1960. Үшінші күн болғанда,
Кеткеніне елінен
Бір айдай мөлшер толғанда,
Ел шетіне келеді.
Кірген жерден батырға
Халқы шулап көрісті:
“Алды, – деп, – жау өрісті.
Ел ішіне салады,
Нашальник төре болам деп,
Қит етсе, “Елің бодан”, – деп,
1970. Қарамайды адам деп.
“Басыңа қылыш салам, – деп,
Малыңды шауып алам, – деп.
Қарсылық қылсаң төреге,
Абақтыға салам”, – деп.
Зіркілдейді би-болыс:
“Дикі өскен надан”, – деп.
Баяғы Базар барындай
Күнің жоқ сенің, қазағым.
Салып ұлық азабын,
1980. Ақырады қорқытып:
“Қаларсың, – деп, – таяқ жеп”.
Ел адамын айдады,
Артына қолын байлады.
Әлсіретіп азаптап,
Асырды дұшпан айланы.
“Тауып бер, – деп, – Базарды”,
Талайдың қанын шашыпты.
“Көрінсе көзге Базар”, – деп,
Аузын қарш-қарш басыпты.
1990. Сай-саланы салалап,
Өзен суды жағалап,
Елсіз-күнсіз далаға
Талай қазақ қашыпты.
Қолға түскен қазаққа
Салды талай азапты.
Етін кесіп, жегізіп,
Дарға көбін асыпты.
Сол қорлыққа шыдамай,
Көзінен қанды жас ағып,
2000. Бір көруге өзіңді,
Елі-жұртың асықты.
“Елден шығып, Керейге, –
Деген атақ жайылды, –
Базар батыр қашыпты”.
“Келіп қалар Базар”, – деп,
Қарулы келген көп солдат
Кеткенше елден асықты.
Туған ағаң Назарды
Айдады бірге қалаға.
2010. Күзетші қойды жүз солдат –
Артында қалған жанашыр
Қатын менен балаға.
Ұстағанда Назарды,
Үш күн, үш түн ұрыпты,
Табанын тасқа тілдіріп,
Құлағынан жұлыпты.
Қозғала алмай зар жылап,
Денесі толды жараға.
“Базарды тап! – деп, – бұл елден”,
2020. Данияр хан ішінде,
Елу адам айдады.
Қарумен келген көп солдат
Көк темірді құрсанып,
Қарақұртша қайнады.
“Базарды ұстап берем”, – деп
Уәде берген Данияр,
Таппады о да пайданы.
“Егер Базар ұсталса,
Барлығын түгел босатам”, –
2030. Осы болды ұлықтың
Елге жарлық жайғаны.
“Ұстаңдар, – деп, – Базарды,
Орыс, қазақ, қалғанға,
Дуанның шенін алғанға
Үйездік шен беремін,
“Ұсталды”, – деп Базарды
Хабар айта барғанға.
Кім де кімге шен керек,
Қалмасын, – деді, – арманда”.
2040. Мұны естіп Базар ер,
Ертіп алды қасына
Өзіне серік болғанды.
Шерік тартып, қайтсе де,
Жауды жеңіп, талқандап,
Тарқатпақ болды арманды.
Қиратпақ болды шетінен,
Елге бүлік салғанды.
Алмақ болды босатып,
Жау қолында қалғанды.
2050. “Бүйтіп шыдап қорлыққа,
Қайтемін осы жалғанды?!”
Қаһарлы батыр Базар ер
Қамал бұзып ерлікпен,
Талай жауды алған-ды.
Не де болса, көрмекші
Басына Құдай салғанды.
Найзасын алып, толғанды,
Сауытын киіп, қорғанды
Алатын қыран секілді
2060. Ұшуға қанат қомданды.
“Ар көремін, ел үшін
Айдынды жауды мұқатпай,
Бой тасалап қалғанды”, –
Деп, атына мінген-ді.
Көрді халқы батырды,
Жиған менен Қожаны,
Өз қасына шақырды.
“Мен тұрмын: Жауға шабам, – деп,
Жау шабысын табам, – деп.
2070. Қылмаңдар, сірә, қапылды.
Ердің ісі батыл-ды,
Ер табады ақылды.
Қорғамай қайтіп тұрамыз
Туысқан ел, жақынды?”
Бұл сөзді екі ер қостады,
Базар сынды батырдың
Астындағы Балагер
Ауыздықты басады.
Ақырып ауыз ашқанда,
2080. Айбатынан Базардың
Көрген адам сасады.
Нажағайдай жарқылдап,
Ауыздан от шашады.
Ел билеген ұлықтың
Бірнешеуін ұстап ап,
Өз құлағын өзіне
Қыздырып таңба басады.
Алтайдың жолын төтелеп
Бірнеше қырдан асады.
2090. Қырда жатқан ұлықтар
“Базар келді”, – дегенге
Естіген жерден қашады.
Бір мезгілдер болғанда,
Қамап жатқан ауылды
Солдатын жаудың көреді.
Жауған оқты тыңдамай,
Қарсы шауып кіреді.
Бір күн, бір түн соғысып,
Жауды ықтатып тұрады.
2100. Көрінгенін әр жерге
Түлкі ұстаған қырандай
Найзамен бұрады.
Жиған, Қожа қасында,
Шыбындай көп солдатты
Бірнеше қырдан асырып,
Ауылға қайтып келеді.
Құшақтап сүйіп көрісті
Әйелі менен баласын.
Шүберекпен таңдырды
2110. Денедегі жарасын.
От қызуы басылып,
Байқады батыр шамасын.
Қарастырып Шодыр жүр
Батырды ұстау шарасын.
Елшілік қылып, қоспаққа
Орыс, қазақ арасын.
“Бір кісі үшін ұрысып,
Күнәлі болып патшаға,
Көтересің жаласын.
2120. Ұстап берсең Базарды,
Түрмеге кеткен кісіңді
Қайтарып тегіс аласың”, –
Деген сөзге олардың,
Жақындары көнеді.
Базарға көмек бермеуге,
Өлсе де жақын келмеуге
Елді іріктеп бөледі.
Азғырынды сөзіне
Көпшілік қазақ көнеді.
2130. Базарды ұстап беруге,
Дуан барып келуге
Әрқайсысы көнеді.
Балагер ат белдеуде,
Ай қараңғы түн еді.
Ауылдың сыртын қамалап,
Базардың үйін шамалап,
Дұшпандар жақын келеді,
Белдеуде тұрған Балагер
Тарпып ірге тебеді.
2140. Құлқайша сонда оянып:
– Тұршы, – дедім, – батырым,
Көрдің бе өмір қапылын?
Жау болды ғой бұл күнде,
Алыс тұр ғой жақының.
Ауылдың иті үреді,
Белдеуде тұрған Балагер
Осқырып, ірге түреді.
Қос аяқтап жер тарпып,
Құлақ түре береді.
2150. “Қамданбасаң, батырым,
Сені аңдыған дұшпандар
Енді үйіңе кіреді”.
Батыр айтты: – Құлқайша,
Сүйіп алған жарымсың,
Ажалдан адам қашпайды.
Батыр қорқып саспайды,
Бір Құдайдың еркі бар,
Әлденеге бастайды, –
Деді-дағы батыр ер,
2160. Ұйқыға қайта кірісті.
Шен алмақ болып қазақтар,
Ұстауға батпай, қорқысып,
Ауыл торып жүрісті.
Қайтсе-дағы, дұшпан-жау
Бастамақшы бір істі.
Шенге олар таласып,
Жақ-жақ болып ұрысты.
Бірігіп бас қоса алмай,
Бір таң босқа жүрісті.
2170. Жайланып ұйықтап үйінде
Батыр алды тынысты.
Сол кезде Шодыр Базарды,
Базардың елге келгенін,
Ауылда қалған аз күшті
Қиратып Базар жеңгенін,
Ұстасуға Базарды,
Қазақтардың көнгенін,
Шенге құмар бір қазақ
Хатты апарып береді.
2180. Ішіндегі жазғанын
Ұлықтар оқып көреді.
Барабанын қағады,
Қаланы жиып алады.
Екі қонып араға,
Екі мыңдай солдатпен
Дуанбасы барады.
Білдірмей тұрып Базарға,
Шодырға кісі салады.
Қаруланған көп солдат
2190. Бейғам жатқан батырдың
Айналасын қамады.
Бір мезгілде Құлқайша
Түсінен шошып оянды.
Құшақтап жылап, батырға:
– Басыңды көтер, сабазым,
Алатын жау таянды.
Пайғамбар ма, Құдай ма,
Түсіме берді аянды:
“Құдай қосқан қосағың
2200. Өз көзінен қорқып тұр,
Сізге хабар беріп тұр
Шағатұғын шаянды”.
Балагер жауды көріп тұр,
Қайратына сеніп тұр.
Сақтанбасаң, батырым,
Басыңа қатер төніп тұр.
Жолыңда құрбан болуға,
Денем балқып, еріп тұр.
Тұла бойым қалтырап,
2210. Әл-қуатым кетіп тұр.
Қолымдағы шырағым
Су құйғандай сөніп тұр.
Саған хабар беруге,
Көмектесіп, еруге,
Жау бағына қызығып,
Халқың сенен безіп тұр.
Сонда батыр оянып,
Салмақпен басын көтерді.
Қауіп қылып, сенбестен,
2220. Салмақпенен жөтелді.
– Үрейленіп жай босқа,
Айтасың, – деп, – бекерді.
Сыртқа шығып Базар ер,
Келді атының қасына.
Ат құлағын тігіп тұр,
Жан-жаққа қарап осқыра.
Сонда ойлады Базар ер
Төңіректеп, маңайда
Келген жауды қас қыла.
2230. Атқа ер-тоқым салады,
Қару-жарақ асынып,
Сауытын киіп алады.
Қоштасып, жылап батырға
Сүйген жары – Құлқайша
Сонда есінен танады.
– Көмексіз жаумен соғыспа.
“Қаш”, – деп қолқа салады.
– Келіп тұрған ажалдан
Қашатын батыр мен емес.
2240. “Қашқын” деген сұм атақ
Ер адамға жөн емес.
Жиған менен Қожаға
Оятып, хабар бере ғой –
Мың сан қол бізге тең емес.
Ажал жетпей, дұшпанның
Атқан оғы ем емес.
Әйеліне қоштасып,
Атына батыр мінеді.
Әмірін күтіп батырдың,
2250. Жиған менен Қожа да
Асығып жетіп келеді.
Батырлардың бұл ісін
Ақырындап баспалап,
Шодыр аңдып көреді.
Мылтық атып, дұшпанға
Шодыр хабар береді.
Сонда жаулар төнеді,
Көрген жауды батырлар
Кесе шауып келеді.
2260. Іркілместен үш батыр
Жауға келіп енеді,
Қылыш сілтей береді.
Бір сілтеген қылыштан
Бірнеше солдат өледі.
Бұршақтай болып оқ жауды,
Жаңбырдай сел боп қан жауды.
Үш батыр жүр ортада
Айнала жаумен қоршаулы.
Құмырсқадай көп солдат
2270. Үш батырды қамады.
Көптігіне қарамай,
Батырлар ойран салады.
Балагер атпен Базар ер
Өрді-қырды шауып жүр.
Кез келгенін құтқармай,
Жауға айла тауып жүр.
Жабылған жауды қылышпен
Қапысын тауып қағып жүр.
“Сәті қалай түседі” деп,
2280. Шодыр да сырттан бағып жүр.
Кез келгенге найзаны
Бойлатып соғып салып жүр.
Батырлықпен Базар ер
Жаудан кекті алып жүр.
Қалың жау қарап тұрсын ба?
Есіл ердің етіне
Атылған оқ дарып жүр.
Таң атар шағы жеткенде
Тізе қосып үш батыр,
2290. Қойша қырып жауларын,
[Кәпірдің тобын жарып жүр].
Батырдың ісі қабыл-ды,
Іздеп келген елінен
Таппады батыр жақынды.
“Көмегім жоқ” деп, қайғырып,
Тауыспады ақылды.
Жалғыздықты сезген жоқ,
Тәуекел қылды Тәңірге,
Қайраты тасып, артылды.
2300. Тозаң болды топырдан
Алтайдың жазық өзені.
Көмек бере келмеді
Батырдың туған өз елі.
Ағарып таң атқанда,
Таң жұлдызы батқанда,
Жау қолына түсіпті
Жиған менен Қожадай
Батырдың жақын серігі.
Екі саннан оқ тиіп,
2310. Жаралы болды батырдың
Астындағы керігі.
Біраз шыдап ұрысқанда,
Басылуға жақын еді
Аптыққан жаудың желігі.
Бір төбеге қараса,
Құлқайша отыр басында.
Көзінің жасын төгеді,
Жалғыз ұлы қасында.
Бір ой түсті батырға,
2320. Арыздасып, қоштасып,
Амандаспақ досына.
Аттың басын бұрып ап,
Қамшы басты санына,
Жамбастай басып аяғын,
Бір қабақты қиялап,
Қанды тер болып Балагер,
Құлқайшадай досының,
Жетіп келді жанына.
Құлқайша мен батыр ер
2330. Қош айтысып, сүйісті.
Күдер үзіп жанынан,
Өлімге басты иісті.
Баласын батыр қия алмай,
Баурына алып қысады.
“Құлыным, менің, жалғызым,
Сүйген жарым Құлқайша,
Теңемеуші ем хан қызын.
Басыма қайғы түсіп тұр,
Денем күйіп-пісіп тұр.
2340. “Мезгілсіз жанды алам” деп,
Айнала жау қысып тұр.
Енді кетсем, оралман,
Сүйіп алған, Құлқайша,
Ақ жүзіңді көре алман,
Енді қызық сүре алман.
Кімнен қалмас бұл жалған?
Жау жағадан алғанда,
Бөрі етектен алып тұр,
Енді мойын бұра алман!” –
2350. Деп, атына мінеді.
Жар ішімен жағалап,
Бір тасты ұстап бетіне,
Шодыр да жақын келеді.
Тақыр қолтық астынан,
Дәл жүректің басынан
Дәлдеп атын атқанда-ай,
Ыршып барып жығылды
Батырдың аты астынан.
Оралып жау шабады,
2360. Атсыз батыр қалады.
Жаяулап жүріп есіл ер
Біраз ұрыс салады.
Он сегіз жерден жаралы,
Әлі құрып денеден,
Қолға түсіп қалады.
Құлыпты шынжыр арқанмен
Батырды байлап алады.
Жиған, Қожа – үшеуін
Қол-аяғын кісендеп,
2370. Бір арбаға салады.
Арбаға мықтап таңады,
Ниеті жаман дұшпан-жау
Қуанысып қалады.
Алып жүрді батырды,
Сол тобымен дуанға.
Батыр айтады: “Ай, дұшпан!
Ыржыңдап саған бас иіп,
Сендерге мойын бұрам ба?
Түссе, ел түсер боданға,
2380. “Бағын” деген сөзіңе
Тіріде мен болам ба?
Тіріде саған бағынсам,
Батыр атым құрысын,
Бұл дүниеде оңам ба?
Базар деген атым бар,
Жайылған жұртқа датым бар.
Туып-өскен жасымнан
Қазақ деген халқым бар.
Арғы атамнан бері қарай
2390. Тіріде жауға бағынбас,
Үйреншікті салтым бар.
Болымсыз іске қайғырып,
Өзгермейтін қалпым бар.
Ұстаған беттен қайтпасқа,
Өтірік сөз айтпасқа,
Өлімнен бас тартпасқа
Жасымда берген антым бар.
Осы ісімді ақтаймын,
Нәсілімді сатпаймын.
2400. Темір үйге салсаң да,
Тірі күнде жатпаймын”.
Тістеніп батыр келеді,
Ұсталғанын батырдың
Барлық халық көреді.
Алдынан шығып біреуі:
“Қош-аман бол!” – демеді.
Осы болды батырдың,
Көңілі қайтіп елінен,
Уайым-қайғы жегені.
2410. Сонда жырлап батырдың,
Артындағы еліне
“Қош-аман бол!” дегені:
“Аман бол, ел-жұртым, қатын-балам,
Бұл істі басқа салды Хақ тағалам.
Қыстау мен жайлауыңды орыс алып,
Мұнартып бұзылып тұр біздің заман.
Босанса қол-аяғым бұл шынжырдан,
Әлі де дұшпан жауға ойран салам.
Тауың мен мөлдір суың, қайран Алтай,
2420. Бетеге, күрекшелі қалды-ау далаң!
Асыл ең арам тұяқ аттамайтын,
Балауса қарағайлы сай мен салаң.
“Елім” деп келіп едім Сарыжомартқа,
Көмексіз жау қолында кетіп барам.
Надансың көз ашпаған, қайран елім,
Сендерді арбап отыр өңкей арам.
Өлімім, шыбын жаным – сендер үшін,
Оянса, бір жоқтарсың, сезім-санаң.
Арбада қол-аяғым байлаулымын,
2430. Дәрменсіз, халім нашар. Не амал табам?
Дертім зор, іште қайғы-арманым көп,
Сондықтан жүрек күйін әнге салам.
Әзірше қош-аман бол, туған жерім,
Күн туса, қайта айналып, тағы табам.
Арман жоқ, өлсем, сірә, сендер үшін,
Өлмесе, қайда кетті ата-бабам?
Сауғалап бастарыңды, қайран жұртым,
Жүрерде дей алмайды-ау: “Есен-аман”.
Өлмесек, екінші жол көрісерміз,
2440. Басқа түскен пәлеге бар ма шарам?!”
Сол бетімен дуанға
Алып барды батырды.
Түрмеге байлап салуға,
Жау қаһарлы қатылды.
“Көрерміз” деп мың сан қол,
Неше күндей жиналып,
Өскеменнің түрмесі
Қызыл кірпіш шатырлы –
Әкеп салды сол үйге,
2450. Қол-аяғын кісендеп,
Кереге көз темірге.
“Осы үй мекен болады, – деп,
Шыға алмастай өмірге”,
Астына ілік қадады,
Үшкірейткен тістері
Айнала қоршап салады.
Отыра алмай, жата алмай,
Батыр естен танады.
Денесі тегіс жаралы.
2460. Гүбірнатор, патшаға:
“Ұсталды, – деп, – Базар ер”,
Дуанбасы жазады.
Тамақ беріп өлместей,
Өлтірмей тірі бағады.
Гүбірнатор: “Көремін.
Базарды тірі ұстасын”, –
Деген хабар салады.
Киімін алып батырдың,
Шекпен әкеп кигізді.
2470. Көрінгені бір сабап,
Қамшыға етін тигізді.
Базар сынды батырдың
Азапты сүйтіп тартқаны.
Ел сағынып, түрмеде
Артта қалған халқына
Батырдың сәлем айтқаны:
“Мен қарап терезеден телміремін,
Түскенде елім еске егілемін.
Ас ішпей кірлі аяқтан жүрген басым
2480. Қазынаның қара нанын кеміремін.
Күршімнің суындай боп тасқындаған
Саспайтын жаудан қорқып көңіл едің.
Әкеліп абақтыға кіргізген соң,
Шошыдым әр нәрсесін білгізген соң.
Жанымнан бір шыбындай үмітім жоқ,
Шелекке түрегеліп сигізген соң.
Үстімде киімімді тонап алып,
Әкеліп жыртық шекпен кигізген соң.
Айналам қозғалтпайтын істік темір,
2490. Қадатып етіме әкеп кіргізген соң.
Ұрып жүр көрген адам қылышпенен,
Денемді қылышқа әкеп тигізген соң.
Байлаулы қол-аяғым, шынжырлаулы,
Жалаңаш тамашаға жүргізген соң,
Жауыңның баласын да, шағасын да:
“Сволыш неткен қырғыз?” – дегізген соң.
Ашуланса кәпір айтар: “Пашол, кет!” – деп,
Кәпірдің не қыламыз сөзін кектеп?
Барар жер, басыр тауың болмаған соң,
2500. Қақпадан шыға алмадық бүгежектеп.
Босамай қол-аяғым темір тордан,
Әзірше амалсыздан жүрміз ептеп.
Арманым дүниеде болар емес,
Босанып жау қолынан шығып кетсек.
Артымда көмегім жоқ ақыл табар,
Кесуге бұл бұғауды қайла етсек.
Босанып қол-аяғым бір қимылдап,
Арман жоқ сонан кейін өліп кетсек.
Арқаулы, Дуланқара, Түгіскенім,
2510. Семіртіп тай, жабағы, тел өскенім.
Теңелген жарлы байға қайран Күршім,
Кең байтақ шөбі шүйгін Ақтүбегім.
Сағынып ел мен жұртты жүргенімде,
Болмады-ау, ағайындар, ешбір себің.
Сұр шекпен киіп алдым жалшыға ұқсап,
Жатпайды қап түбінде болат пышақ,
Сонда да айғай салып айттым өлең,
Атындай қазынаның қойды-ау тұсап”.
Соныменен зар етіп,
2520. Кең дүниені тар етіп,
Батыр жатты түрмеде,
Көздің жасын пар етіп.
Елге жазған өлеңі
Жұрт қолына тарады.
Оқығанда өлеңін,
Қабырғасы қайысып,
Әркім тыңдап қарады.
Бірнеше адам қамығып,
Жаны ашып, күйіп-жанады.
2530. Іші-бауыры елжіреп,
Ауылдағы кемпір-шал,
Аға-іні бауырмал
Солқылдап тұрып жылады.
Зар еңіреп Құлқайша
Есінен қатты танады.
Бірнеше күндер болғанда,
Ай мөлшері толғанда,
Айдалып кеткен қазақтың
Атқамінер билері –
2540. Бұрынғы қалып күйлері
Қайтып елге барады.
Базарға серік болғанды,
Амандаса барғанды,
Үйде жоқ болып сол
Арманда болып қалады.
Кез-келген жерде дүрелеп,
Қан жосылтып сабады.
Стражник, өреднік
Старшын, болыс, онбасы
2550. Базарға жақын болғанды
Иіскелеп жүріп табады.
Шабарман жүр арсылдап,
Қабаған иттей қабады
Сорлы кедей момынды,
“Қағазға қой, – деп, – қолыңды,
Оң қылам, – деп, – жолыңды.”
Ұрлықшы иттей сумаңдап,
Қаншық иттей жылмаңдап,
Қойға кірген қасқырдай
2560. Қан сасытып, қырмандап,
Бір күні келді шабарман:
“Болысқа керек сойыс, – деп.
Білесің бе? Бодансың.
Кімдікі, білсең, қоныс? – деп.
Қарашығын, теңелік,
Жеміскей мен Ташынай
Төлегенің дұрыс, – деп.
Көнбесең, айтам төреге.
Мұныңды мақұл көре ме?
2570. Болады сонда ұрыс, – деп.
Онан да қазір малың сой,
Өзің де бірге етке той.
Жамандасам, оңбайсың,
Меніменен шығыс, – деп.
Күзгі күзем алғанда,
Текемет пен байпақ қой.
Таныстырам төреге,
Аласың жақсы өнеге.
Даярлап бір мал қоярсың,
2580. Оның өзі үлкен той.
Оған да сыйлық қыларсың,
Енесін сүйтіп ұрарсың.
Кез келгенде бір күні,
Бір жақсылық сұрарсың.
Таныс болсаң төреге,
Қалған қазақ баласын
Жасқап жүріп қырарсың.
Болыс қояр өзіңді
Адырайтсаң көзіңді,
2590. Не сұрасаң, береді.
Кім тастайды сөзіңді?
Әзірше малды аяма,
Табарсың оттар кезіңді”.
Мұныңды сүйтіп алдады,
Алданбаған қалмады.
Кейбіреулер көнбесе,
Қамшы ойнатып басына,
Күшке салып зорлады.
Солдат келсе ауылға,
2600. Үй жығылып дауылда,
Қыз-қатынды қорлады.
Арыз қылып ер барса,
Би-болыс пен төрелер:
“Ойнап жүрген шорттар, – деп,
Мәз-мәйрам болып қалғаны.
Үйренбеген қазақтар,
Жаман ба, қыз-келіншек
Ұлық пенен таныс болғаны?”
Солдат келсе ауылға,
2610. Даярлатып қояды
Жүйрік пенен жорғаны.
Осындай халді көргенде,
Ел арманы ер болды.
“Батыр Базар” дегенде,
Көкірек қайғы-шер болды.
Алабы Алтай тұмандап,
Бір қараңғы көр болды.
Ұлыққа қазақ жем болды,
Басқалардан кем болды.
2620. Ауылдағы шаруа,
Байлаулы қоймен тең болды.
Бүйтіп қорлық көргенше,
Қорлықпенен жүріп өлгенше,
Соғысқанда болмадың
Ердің өзі қасында,
Мұндай істің басында.
Талай қайрат қылып ед,
Жаудың бетін бұрып ед.
Арыстандай айбатты,
2630. Болат қажыр-қайратты
Баға бар ма асылға?
Естіген соң Базардың
Елге арнаған өлеңін,
“Қайтем, – деп, – дүние керегін.
Тірі болса, Базарды
Көзімменен көремін.
Өлі болса, артынан
Кешікпей мен де өлемін”, –
Деді-дағы, Құлқайша
2640. Етек-жеңін түйінді.
“Жүрер жолды оңда”, – деп,
Бір Құдайға сыйынды.
Ішкі сыры ішінде,
Қайтсе де бір іс ойланды,
Кеспекші болып қиынды.
Бір саудагер сол кезде
Келген екен қаладан.
Іздегені су жорға,
Ауылдан сұрап қалаған.
2650. Сөйлесті соған Құлқайша:
“Жеткіз мені қалаға.
Керегіңді ал, – деп, – қалаған”.
Сұрағанын саудагер
Өзі біліп алады,
Бір тегін мал табады.
Пар ат жегіп туғанға,
Қалбадан тура асырып,
Батыр жатқан қалаға
Құлқайшаны алып барады.
2660. Сол күні сонда болады,
Тынығып жатып қонады.
Саудагерден сұрайды:
– Тамақ беріп, сөйлессем,
Кімнен жәрдем болады?
Саудагер айтады: – Пұл болса,
Батырға тамақ берерсің.
Орыс біліп өзіңді,
Ажалсыздан өлесің.
Мен біреуге сөйлессем,
2670. Соған сыйлық берерсің.
Әкелген затың бар болса,
Мен сөйлескен солдатқа
Ертең кешке бересің.
Терезеден сығалап,
Алыста тұрып аңғарып,
Алғанын сүйтіп білесің.
Батыр сені байқаса,
Сонда жүзін көресің.
Мұнан басқа қайла жоқ,
2680. Өзің де жақсы білесің, –
Деген сөзге қуанып,
Сұрағанын тоқтатпай,
“Ал” деген жерден ұшырды.
Өлеңде айтқан сәлемін
Қазыға орап пісірді.
Саудагерге разы:
“Жігіт-ақ, – деп, – өтімді”.
“Амалдың сыры ашылмай,
Тисе екен, – деп, қолына”,
2690. Құлқайша қатты қысылды.
Таң атқанша ұйықтамай,
Құдайдан тілек тілейді:
“Оңғар, – деп, – Алла ісімді”.
Ертеңіне кешінде,
Екінді намаз болғанда,
Мезгілді уақыт толғанда,
Пар ат жеккен саудагер
Қасында бар Құлқайша,
Қарсы алдына қақпаның,
2700. Жетіп барды қорғанға.
Келді-дағы бір солдат,
Іліп алды тамақты:
“Арырақ бар”, – дегені ғой,
Қағып қойды қабақты.
Барып тұрды арырақ.
Көзі түсті Қайшаның
Терезенің төріне,
Үш қабат үйдің өріне.
Кеш қараңғы болса да,
2710. Жылы ұшырап батыр тұр
Құлқайшаның көзіне.
Бәрін де Қайша байқап тұр.
Жеткендей болды сол солдат
Өзінің айтқан сөзіне.
Құлқайша тұрып қуанды:
“Саудагерді Құдайым
Келтірді, – деп, – кезіме”.
Батыр тұрып ым қақты:
“Алдым, – деді, – асыңды”,
2720. “Изедім мен де басымды”.
Мақұл көрді Құлқайша,
Шыға қалса, батырды
Қалада сол күні тосуды.
Зар жылады саудагер:
“Тоса көрме мұнда, – деп.
Ешбір аял қылма, – деп.
Лажын тапса, бір шығар,
Батырға тұсау қылма”, – деп.
Сонда-дағы Құлқайша
2730. Тағы барды таңертең
Көрген әйнек тұсына,
Солдаттан қорқып қысыла.
Оң қолын батыр көтерді,
“Оңға бақты”, – дегені.
Төрт саусағын көтерді,
“Төрт күнде шығам”, – дегені.
Қолын сілтеп нұсқады,
“Қайта бер елге”, – дегені.
Сұқ қолын нұсқап көрсетті,
2740. Мен үшін қайғы жегені.
Осыменен Құлқайша
Қайтып кетті еліне.
Алып келген саудагер,
Пұл алмақ болып кеміне,
Алып қайтты Қайшаны
Өзі алып шыққан жеріне.
Күзеттегі сол солдат,
Қайласы оның мол солдат,
Қазы менен тамақты
2750. Өз қолына батырдың
Тура апарып береді.
Қала менен даладан
Күнде келіп ұлықтар,
Темірлі торда қоршаулы
Базарды келіп көреді.
Әрқайсысы төнеді,
Жауап сұрай береді.
Осы торға түскелі,
Ішқұса болып, Базардың
2760. Күн сайын таяқ жегені.
“Қол-аяғым босанып,
Келгендердің бірімен
Бір айқассам”, – деп еді.
Әкеп берген дорбаның
Аузындағы жіптерін
Тісіменен тістеп сөгеді.
Ішіндегі екі қазыны
Жұлқылап тартып жеп еді –
Бір мезгілде тісіне
2770. Бір темір кеп сақ етті,
Көзінің оты жарқ етті,
Жарылып жүрек ол кетті.
Деп ойлады: “Құдай-ай,
Бір арманға қол жетті”.
Асылды алып тісімен,
Қолындағы кісенді
Аузыменен егеді.
Кесіп түсті минутта,
Қол босанып алған соң,
2780. Бытырлатып сол жерде
Темір торды сөгеді.
Жиған менен Қожаның
Қамаулы жатқан бөлмесі
Жұлып алды құлыбын.
Енді білді батырлар
Түн ішінде еш адам
Бұл бөлмеге келмесін.
Қол-аяғы босанды,
Ендігі істі Құдайым
2790. Өзі біліп жөндесін.
Біріне бірі қол беріп,
Уәдеге келісті,
Қатты сенім берісті.
“Тәуекел!” деп, ат тисе,
Қашпақ болды алысқа.
Қытайдың елі Керейге –
Баяғы көрген танысқа.
“Ат тимесе, егер де,
Шапсақ, – деді, – қаланы”.
2800. Базар тұрып айтады:
“Көпке топырақ шашпаймыз.
Қаладан қару аспаймыз.
Ар жағына өтелік,
Қалбаға таман қырқалап,
Көрінуге кетелік.
Арттан шапқан солдатты
Сол жерде құрбан етелік.
Қаланың іші қандаса,
Бір жыраға жығылып,
2810. Қолға түсіп қалармыз.
Осыған уәде етелік.
Ертістен әрі өткенше,
Биікке таман жеткенше,
Оқ шығарып ұрыс қып,
Ел сезетін жұмыс қып,
Кез келген жаудың жұмысын,
Шығартпастан дыбысын,
Өлтіріп тастап кетелік,
Қарсыласып, бет келсе”, –
2820. Деп, ақылды байлады.
Қайратты бойға жинап ап,
Денені тежеп сайлады.
Жауға қарсы шабуға,
Қайласын ойлап табуға
Қайратқа жігер қайрады.
Бұрында болып көрген жоқ
Батырлардың өзара
Уәдеден тайғаны.
Ертеңіне кешінде,
2830. Мөлшері кіші бесінде,
Кілтші солдат қасында,
Гүбірнатор-жандарал
Кіріп жетіп келеді.
Ойларында қауіп жоқ,
Келе торға төнеді.
Аузын жиып алғанша,
Наганды қолға алғанша,
Үшеуіне үш батыр
Қолма қол келіп шап етті.
2840. Алқымға қолды салады,
Естерінен танады.
Дегенінше, суырып
Кеңірдегін алады.
Шешіндіріп киімін,
Үстеріне киеді.
Қару да қолға тимеді,
Қылышты белге түйреді.
Шықпақ болып үш батыр,
Есікке тамам жүреді.
2850. Ішкі есіктен біреудің
Кеңірдегін кептіріп,
Суырып тастай береді.
Жан-жағына қараса,
Төрт арғымақ қақпада,
Төбесінен қарайды.
“Біздікі” деп, төртеуін
Өздеріне санайды.
Алай-бұлай дегенше,
Ерттеп атқа мінгенше,
2860. Тасыр-тұсыр көшеде
Барабан қатты соғады.
Ердің аты табылды,
Көк темірлі көп солдат
Өрді-қырды сабылды.
Шапқылап қатты қашпады,
“Ұстайды” деп саспады.
Қайықшыға келді де:
“Қайықты тез даярла!
Ойыңда бар ма түрмеден
2870. Бір топ адам қашқаны?
Соны қуып барамыз,
Ар жаққа өтіп тосқалы”.
Бұл сөзге сеніп қайықшы,
Ені жалпақ Ертістен
Өткізіп алып келеді.
Онша-мұнша дегенше,
Көп солдаты ұлықтың
Жағаға келіп төнеді,
Қайықтағы адамды
2880. Байқап болжап көреді.
Біреуі айтады: “Аталық.
Түрмеден қашқан болмасын”.
Біреуі айтады: “Атпалық.
Кеше келген қалаға,
Гүбірнатор-жандарал
Сейіл қылып аралға,
Құс атуға барады”.
Жағаға бұлар жеткенше,
2890. Атқа мініп кеткенше,
“Гүбірнатор-жандарал
Екеуі де өліпті”, –
Деген хабар тарады.
Қапылыста қалады,
Бер жақта тұрып атқылап,
Оқ астына алады.
Жанталасып олар да,
Түске қарай шабады.
Оң қолынан оқ тиіп,
2900. Жиған батыр сол жерде
Жаралы болып қалады.
Солдаттар да жан дәрмен
Суға атты салады.
Бер жақпенен біразы
Су жағалап шабады.
Өткізіп салған қайықшы
Тартып жатыр жазаны.
Тұс-тұсынан аңыздап
Батырлар шыққан кезеңге,
2910. Солдаттар да барады.
Бір батыр болған жаралы,
Жарасын мықтап таңады.
Көтеріп атқа салғанда-ай,
Нашарлап батыр қалады.
Солдаттармен аянбай
Екі батыр сол жерде
Түнімен ұрыс салады.
Тізелескен ұрыста
Екі батыр солдаттың
2920. Талайын қырып салады.
Базарды ұстап шен алған,
Жүз солдат бар қасында,
Шодыр да қуып келеді,
Ұрыс сала береді.
Осы келген солдаттың
Талайлары өледі,
Шодырды танып батыр да
Бірнеше рет төнеді.
Көз алдынан таса боп,
2930. Шодыр да тая береді.
Бір кездерде батырдың
Қасындағы серігі
Қожаға ауыр оқ тиді.
Талма жүрегі басынан
Жылы қан ағып тамшылап.
Қара тартып Қожаға,
Ұзап шығып батыр да
Кете алмай қасынан.
Қожа батыр сол кезде
2940. Сөйлеуге тілде дәрмен жоқ,
“Соғыс” деп, қолын сермеді.
Екі батыр албырап,
Көзі кетті мөлдіреп.
Қатты батты батырға
Жиған менен Қожаның
Мезгілсіз жан бергені.
Ашу кернеп, батырдың
Тікірейді түктері.
“Жан берер жерім осы”, – деп,
2950. Болмасын жаудың кеткені.
Мың қойға тиген қасқырдай
Батырдан дұшпан үріккені.
Тізелесіп алысты,
Алыстан найза салысты.
“Өлген жерім осы” деп,
Қылышпенен шабысты.
Алмақ болып батырды,
Талайы келіп жабысты.
Бермеді батыр намысты,
2960. Бұл соғыста дұшпандар
Тапқан жоқ, сірә, табысты.
Қара арғымақ астында,
Сеңсең бөрік басында,
Алдынан тура қарасаң,
Жауатын бұлт секілді,
Мылтық, найза асына.
Кәрі де емес, жас та емес,
Дәл Базардың жасында,
Елу солдат қасында,
2970. Соғысып жүрген Базарға
Күн шыға келіп тап болды
Қалбаның бөктер тасында.
– Базар батыр сен болсаң,
Якуп батыр мен, – деді.
Жекпе-жек кел өзіме,
Көрінер жаның көзіңе.
Ажал келді басыңа.
Жолдасыңнан айрылып,
Жалғыз өзің қалыпсың,
2980. Солдатқа ойран салыпсың.
Көптен бері жауыңнан
Талай кекті алыпсың.
Өлер болсаң, жеке кел,
“Өлмеймін”, – десең, көне бер
Менің айтқан сөзіме.
Нешелер сені іздеп ем,
Келдің бе енді кезіме?
– Қарғылы иттей ырылдап,
“Батырмын” деп дарылдап,
2990. Қызғанбалық намысқа.
Жандаралдың құны үшін
Құлшынасың сен босқа.
Елім үшін өлемін,
Бойымдағы жанымды
Жерім үшін беремін.
Тіріде ант ішкенмін
Жібермеске қонысқа.
Көктен түсіп келсең де,
Өнеріңді көрейін,
3000. Сазайыңды берейін,
Қабырғаңды серейтіп,
Саралап тұрып тілейін”, –
Деп, ұмтылды батырға.
Бір кісінің басы үшін
Солдаттың бәрі қапылда.
Екі батыр ұмтылып,
Әуелі найза салады.
Найза сынып ол қалды,
Жақындасып, қылышпен
3010. Бірін бірі шабады.
Қылыш тиіп шекеден,
Орыстың Якуп батыры
Сонда есінен танады,
Аттан ауып барады.
Ондайсыған батырдың
Басын кесіп алады.
Базар батыр сол жерде:
“Шүкір, – деп, – Хаққа”, тұрады,
Жабылып келіп көп солдат,
3020. Тағы ұрыс салады,
Қамауда батыр қалады,
Бір жотаны жағалап,
“Дәл жүректің басы, – деп,
Өлер жерің – осы”, – деп,
Шодыр келіп, ормадан
Сығалап атып қалады.
Екі құлақ шың етті.
Қақ жүректің басынан,
Ауыз омыртқа астынан,
3030. Мөлдіреп жылжып қан кетті,
Батырдан бақыт, сән кетті.
Келмеді ешкім қасына,
Жалғыздық түсті басына.
Біраз тұрды ауытқып,
Сүйеніп ердің қасына.
Сол кездері Базар ер
Отыз сегіз жасында,
Не болғанын білмеді.
Дүние кетті мөлдіреп,
3040. Екі көзі көрмеді.
“Қош-аман бол, ел мен жұрт”...
Қолды бір-ақ сермеді.
Қалған өмір батырдың
Айтқанына көнбеді.
Базар сынды ер жүрек
Жастай кету жөн бе еді?
Атынан барып құлады,
Қамап жүрген көп солдат:
“Қинаумен жан берсін, – деп.
3050. Азап шегіп өлсін” – деп,
Найзаменен сұғады.
Басын кесіп алуға,
Дуанға алып баруға
Шодырға бұйрық қылады.
Өлгелі жатқан батырдың
Қасына Шодыр барады,
Шырамытып Шодырды,
Жұмған көзін ашып ап,
Ажырайып қарады.
3060. Шодыр естен танады,
Қатты сасып қалады,
Сасқанының белгісі
Шошып айқай салады,
Дайын тұрған көп солдат
Ентелеп барып төнеді.
Тірілмесін білген соң,
Басын кесіп алады.
Дуанбасы басты алып,
Шодырға сыйлық қылады.
Батыр туған Базардың,
Тірлігінің ақыры,
3072. Осылайша тынады.
