«БАБАЛАР СӨЗІ» СЕРИЯСЫНАН
ҒАШЫҚТЫҚ ДАСТАНДАР
ЖАНТӨКЕШ
Тарихтан кім тыңдамас айтсақ кеңес,
Нақ болған іс жүзінде жалған емес.
Шотайдың боран деген руында,
Дейтұғын бай болыпты би Жантөкеш.
Кезінде кемелденіп жасқа толып,
Ілінген ел аузына батыр болып.
Атадан туа байлық көрмесе де,
Байыпты жүре-жүре дәулет қонып.
Ежелден мал өсірген қазақ ұлты,
10. Бөлінер он жетіге шотай ұрқы.
Ішінде сол шотайдың Жантөкешке,
Он бес мың қой бітіпті, бес мың жылқы.
Дәулеттің көрген адам игілігін,
Құраған берекеге ел бірлігін.
Жайылым өрісіне малы сыймай,
Бақтырған отарлатып әр түлігін.
Көргеннің тіршілікте бәрі қызық,
Бірақ та тауыса алмайсың жазып-сызып.
Барғанда отардағы жылқысына,
20. Аралап жатады екен тай сойғызып.
Ішінде он жетінің тоғыз боран,
Шотайда бай болмапты асқан онан.
Жайлауы шүйгін шөпті күрең өндір,
Жатады бие байлап қонып оған.
Жантөкеш баласы екен Бошықайдың,
Бірі екен сол кездегі ірі байдың.
Сілемі Орқашардың Күреңөндір,
Жалғасқан тауыменен Семізтайдың.
Жортқан кез жортуылшы оннан-бестен,
30. Қызайдан бір топ ұры қолға түскен.
Жасырмай ұрылар да шынын айтқан:
«Келдік, – деп, – жылқы алуға Жантөкештен».
– Қонақ боп олай болса жатыңыздар,
Қолымнан дәм-тұзымды татыңыздар.
Ат-тоның, шырақтарым, өзіңе олжа,
Қосарға бірден бие ап қайтыңыздар!
Үй міне, ауыл міне, жатам десең,
Ықтияр өздеріңде қайтам десең.
Бай сөзіне таңданып бірден бие ап,
40. Қайтыпты ұрылар да аман-есен.
Ертеден Шотай елі мекен еткен
Орқашар қыс – қыстауы, Еміл – көктем,
Болған соң жер байлығы суына тең,
Тоған ап шотай халқы егін еккен.
Бұл жерде сөз қалмасын ұғыспайтын,
Төреден заман екен ығыстайтын.
Уаңы торғауыттың озбыр болып,
Көршілес халықпенен шығыспайтын.
Тұрған ол Үрімжіге төте қарап,
50. Үкімет бажы алмайды онан санап.
Ауданға, аймаққа да бағынбайды,
Жатқан ел өз алдына бір бейтарап.
Бір жылы уаң шығыпты саяхатқа,
Құс салып, үй тіктіріп Мыңбұлаққа.
Жіберіп Абдолланы ат сұратқан,
Түс салып жорғасынан бір құр атқа.
Тоғызбай берген екен ақжал атын.
Ат майлап адам емес пайда алатын.
Қартайып Тоғызбайдың қалған кезі,
60. Жас емес барып түлкі байланатын.
Абдолла жұмсаған соң келген шауып,
Төреден Тоғызбай да қылмас қауіп.
Құрмет қып Абдолланы қайтарыпты,
Үстіне қара елтірі ішік жауып.
Абдолла ішік киіп мақтанар ма,
Айтқанды алғыр адам жатқа аларға.
Төреге үш қайтара сәлем айтып,
Тоғызбай былай депті аттанарда.
– Е, зұрған, Абдолла,
70. Сенің ханың бұрыс хан,
Елге жағар дұрыс хан.
Бермесе оған болмайды,
Жан-жағымнан жұлысқан.
Аң қуа жүріп өлсе егер,
Төреңнің құны бір тышқан!
Соқтықты шотайға да тату тұрған,
Қасқырдай түнде жортқан аласұрған.
Шулатып алты мың қой айдатып ап,
Жұтатып, бағып-қақпай қыста қырған.
80. Шотай мен қобық жері шекаралас,
Өрісте айқасады малы аралас.
Жүргенде ұрынарға қара таппай,
Тудырды Жантөкешпен жерге талас.
Би болар тыныш жатып елін баққан,
Жантөкеш күзде қойын отарлатқан.
Еңкейіп сары жонды Күрең өндір,
Шекара Сандықтасқа таяу жатқан.
Жантөкеш кеткен қойын қуғызбапты,
Қақтығыс, ұрыс-жанжал туғызбапты.
90. «Келер жыл жаз шыққанда көрерміз» деп,
Сол жақты алты мың қой қыстап қапты.
Үш мың қой Жантөкештен жұтқа кетті,
Торғауыт пайдаланып ішіп-жепті.
Дейтұғын Қарамолла бір мықтысы,
Келер жыл жаз шыққанда іздеп кепті.
Барыпты уаң төресі кегеніне,
Көнбепті бітім алам дегеніне.
– Малыңа жұттан өлген төлем жоқ, – деп, –
Мақұл боп тірісінің көлеміне.
100. Бір би бар білетұғын бүкір дарма,
Малыңның төлемін ал, соған бар да.
Алдыма мұнан кейін келме менің,
Малыңның, жөніңе қайт, көзін ал да.
Шотайдың соқтықпасын Жантөкеші,
Мен оның ойнайтұғын емес досы.
Сөйлесіп дармаменен малыңды ал, – деп,
Төренің сонда берген жауабы осы.
Барыпты Қарамолла дармасына,
Болмас деп бар деген соң бармасына.
110. Би екен он төрт сұмға билік айтқан,
Жолықты жөнін айтып ордасында.
Шалқайды бүкір дарма жауап бермей,
Насихат айтқан сөзге көңіл бөлмей.
– Сен болсаң, Қарамолла, мал иесі,
Алты ай қыс неге жаттың іздеп келмей.
Болмай ма ел болған соң бір шешені,
Сол екен бүкір дарма сөз көсемі.
Жер дауы, жесір дауы туа қалса,
Бермейтін шешендікпен сыртқа есені.
120. Сонымен Қарамолла түсті дауға,
Ешкімнен сұрамайтын сөзден сауға.
Бетінен қайтпайтұғын ол да мықты,
Дегендей «шешен – дауға, батыр – жауға».
– Көтерген Шыңғысхандай төбеңізге,
Биеке, барып келдім төреңізге.
«Сөйлесіп берекемен бітім ал» деп,
Жіберді осылайша төре сізге.
Екеуі егерлесті келісе алмай,
Лайық, дұрыс жауап берісе алмай.
130. Сөзге-сөз келгеннен соң аянсын ба,
Тұра ма дау болған соң өріс алмай?
– Аспаймын билік айтсаң кесіміңнен,
Ежелден моңғұл, қазақ шешімімен, –
Деді де Қарамолла жатып алды,
«Малымды аламын, – деп, – өсімімен».
– Мен саған өсім берер сауда алғам жоқ,
Жұт алды малыңды кеп, жау да алған жоқ.
Қайт! – деді, – қалған малдың көзін ал да, –
Айтылмай екеуінен дау қалған жоқ.
140. Көнбеді Қарамолла қалай айтса,
Ұят қой айтқанынан өзі қайтса.
Дарма да «өсім жоқ» деп жатып алды,
«Ықтияр өзінде, – деп, – жаздай жатса».
Жатпапты Жантөкеш те бекер қарап,
Жиңжүнге жіберіпті арыз-талап.
Жиңжүннен Шын уаңға бұйрық кепті,
«Малына айтылсын, – деп, – дұрыс сарап».
Уаң төре шақыртыпты залындарын,
Ақылшы, Қоздайы мен Қабындарын.
150. Малының өсімімен бітім бермей,
Қайтарсақ болмас деуге кепті уаңың.
Айтыпты ол: – Құтылалық қыз берсек те,
Бұдан біз құтылмаймыз ізденсек те.
Еліне бүкіл найман билік айтқан,
Осал жау емес екен Жантөкеш те.
Сіз, енді залыңдармен келісіңіз,
Кешегі оңға айналып терісіміз.
Халықпыз моңғұл, қазақ туырлықты,
Бұдан соң бөлінбесін өрісіміз.
160. Осындай уаң төресі айтыпты ақыл,
Сөзіне екі жақ та бопты мақұл
Малының өсімімен алмақ болып,
Төлемге Қарамолла жығыпты ақыр.
Бақтырған міндетті қып бір сұмына,
Малының жауапты қып шығымына.
Жиналып қоздай, залың бәрі келді,
Жұтаған төлем бермек үш мыңына.
Айдатты келе сала малдың алдын,
Төлемге бәрі де ортақ жоқ пен бардың.
170. Жолдас ап Қарамолла өзі қалды,
Бітімін алмақ болып қалған малдың.
Бітімге Қарамолла түйе де алмақ,
Әрі жас, еті семіз бие де алмақ.
Бұтарлап үш мың қойды төлей алмай,
«Қара» деп кейінгіге салды салмақ.
Деп келген залыңдар: – Біз береміз,
Сөзді ақыр малдың артын күз береміз.
Егерде кейінгіге қарамасаң,
Ықтияр, алам десең, қыз береміз.
180. Ұзарды бітім болмай сөздің арты,
Бұзылды залыңдардың айтқан шарты.
«Малыңның қалғанына бір қыз ал» деп,
Шалқайды бүкір дарма шешен қарты.
– Жарайды, қыз берсеңдер үш қыз алам,
Бітімге Жантөкешке алып барам.
Болмасын көзі соқыр, аяғы ақсақ,
Дені сау ма, көзімнің қырын салам.
«Қыз ал » деп бүкір дарма өзі өтінді,
Уаңы да бекітіпті бұл бекімді.
190. «Дау түбін қыз бекітер» дегенді айтып,
Жылатып ұстап берді үш жетімді.
Панасыз жүрген жетім жалаңаяқ,
Жетімді есіркейді кім аялап.
Мінгізіп түйелерге қой айдатты,
Ұстатып қолдарына бір-бір таяқ.
Тартқаны аяғына тері шақай,
Тесіліп жылтылдапты байпақ-бақай.
Тапсырды алып келіп Жантөкешке,
Жаны ашып таңырқады көрген шотай.
200. Жантөкеш үшеуін де бақты таза,
Келдің деп қолдана ма оған жаза.
Бұларды қайтемін деп уайымдады,
Бір кезде қашып-пысып алса маза.
Хал-жайын көріп тұрды күнінде кеп,
Күйінді солар үшін уайым жеп.
Бір күні шыдамады және келді,
Бұлардың ішкі сырын сұрайын деп.
– Аман-сау жатырсың ба, балаларым,
Жоқ екен іздеп келер аналарың.
210. Қойсаңдар қандай талап орындайын,
Қалайды қандай шара саналарың?
– Жан әке, келіп тұрсыз қасымызға,
Киім мен ортақ болдық асыңызға.
Туыс жоқ, жанашыр жоқ, аға-бауыр,
Панасыз жетім қаппыз жасымызда.
Төлем боп малыңызға мұнда келдік,
Сый-құрмет бұл өмірде сізден көрдік.
Екеуі: – Рұқсат болса қайтсақ, – дейді,
Берсеңіз бата беріп бас еркіндік.
220. Біреуі төмен қарап үндемеді,
Қайтсақ деген екеуін күндемеді.
Бір жатып, бір тұрса да оңаша үйде,
Бірінің сырын бірі білмеп еді.
Бірі айтты: – Дедіңіз ғой, пана болам,
Мен қайтпай, өзіңізге бала болам.
Қоссаңыз Қонжа деген ұлыңызға,
Торғай боп саяңызда мәңгі қонам.
Мақсаты жетімдердің байқалыпты,
Жасырмай ішкі сырын айта алыпты.
230. Астына ат мінгізіп, киіндіріп,
Екеуін еркіменен қайтарыпты.
Қыздай боп ұзатылған түсті жолға,
Құтылды түссе дағы кеше торға.
Жылатып ұстап берген залыңына,
Тапсырды алып барып Қарамолла.
Жантөкеш аз отырып ой тербеткен,
Қалайша айтып тұр деп бұл бойжеткен.
Егерде Қонжа сүйіп, қабыл көрсе,
Жөн болмас келген бақты басқа тепкен.
240. Ішінен лайық көрді «Қонжа сүйсе,
Бірі алып, риза боп бірі тисе.
Болса да діні басқа, ұлты бөтен,
Дұрыс қой шариғатқа мойнын исе».
Айтып ед мақұл болды Қонжасы да,
Шақыртып неке оқытты молласына.
Белгітай етегінен бағы жанып,
Ұл тауып, тай сойғызды қалжасына.
Ат қойды баласына Сахаба деп,
Кір жуды Белгітай да қалжасын жеп.
250. Жасады бесік тойын жиылысып,
Ақ шашты, ақ самайлы аналар кеп.
Той жасап, ел шақырып, отау тікті,
Белгітай бірнеше рет болды жүкті.
Мейірбан ана болып, бала сүйіп,
Болыпты Қонжаменен халал жұпты.
Әуелі мұсылманша тіл үйренді,
Онан соң иман айтып, дін үйренді.
Ықылас, Жантөкештің батасын ап,
Енші алып, ауыл болып күн көреді.
260. Ерекше адам дейді нұрлы жүзді,
Шебер боп сырмақ ойып, сызу сызды.
Бағына Құдай берген кім таласар,
Шұбыртты балағынан ұл мен қызды.
Шешендер арқалапты халық жүгін,
Сындырған батырлар да жаудың түгін.
Ертеден келе жатқан қазақ сөзі,
Қыз бекітер деген рас даудың түбін.
Қыз беріп, қыз алысар бай да баймен,
Саржомарт қанаттас ел қаратаймен.
270. Шығыспай атастырған күйеуімен,
Мұңайып, іштен тынып жүріпті Аймен.
Еркімен ержеткен қыз ерге барар,
Жігітке аты шыққан құлақ салар.
Құдайым жат жұрттық қып жаратқан соң,
Танымас, көз көрмеген елге барар.
Сол кезде алмаған кез әйел теңдік,
Зорланып амалы жоқ, көрген кемдік.
Аймен де, Қареке де сол секілді,
Қалқаман-Мамыр менен Кебек-Еңлік.
280. Қареке жиен екен Саржомартқа,
Бер қарай ел ауғанда қалған артта.
Қолында нағашысының бала болып,
Жігіттік, азаматтық жеткен шартқа.
Қареке өзі балуан және зергер,
Құтылар талаптыдан қандай өнер.
Жүріпті ұсталықты кәсіп қылып,
Әркімнің қалағанын істеп берер.
Бір байы іс соқтырған қаратайдың,
Қызы екен Аймен сұлу осы байдың.
290. Келе сап дүкен құрып, кірісті іске,
Ішінде бітірмек боп бірер айдың.
Дүкен үй салып берді оң жағына,
Ұстаның бай риза алмағына.
Айменге көргеннен соң көңілі ауды,
Қай күні ілдірем деп қармағыма?
Жасады әшекейлеп қызға сырға,
Айменді қызықтырып тартты шырға.
Жасатып ер-тұрманын жатыр, міне,
Келер жыл қондырмақ боп қызын қырға.
300. Жері бар құдаласып қалың алған,
Күйеуі өткен жылы ұрын барған.
Шығыспай күйеуімен Аймен сұлу,
Жақтырмай жігітінен көңілі қалған.
Қызықты қыздың сұлу тұлғасына,
Жүрген соң келіп-кетіп қыз қасына.
Қызбенен әзілдесіп үйір болып,
Қареке қолқа салды сырғасына.
Қыз екен бой сылаған бір ақ білек,
Бұралған тал шыбықтай бір мауетек.
310. Бір күні құшақ жайып қосылыпты,
Қабыл боп қызға қойған талап-тілек.
Табылып Қарекеңнің көңіл-күйі,
Іргелес қашық емес қыздың үйі.
Беріліп махаббаттың қызығына,
Қосылды қан қайнасып, баста миы.
Істеліп ер-тұрман да қалған таяп,
Білгенін қалғаны жоқ Қареке аяп.
«Күнәні Құдай кешер» деп жүргенде,
Болыпты Аймен сорлы ауыраяқ.
320. Бір күні жүрегі айнып запыран құсты,
Бір сұмдық болды ғой деп ойға түсті.
Ұяттан құтылмаса Аймен енді,
Өлімнен деген рас ұят күшті.
Қыз айтты: – Ұстаймын мен етегіңнен,
Қалмаймын, қайда барсаң жетегіңнен.
Құтқарғын мені ұяттан, қабыл көрсең,
Дүниеден қосақ болып өтемін мен.
Мен кімге саған айтпай айтам арыз,
Мойныңа өлсем менің қаным қарыз.
330. Бір жаққа әкетпесең өлем ақыр,
Емес пе тумақ – сүннет, өлмек – парыз.
– Ей, Аймен, мына сөзің болды-ау ауыр,
Асалық, ондай болса, Алтай, Сауыр.
Сүйегім, туған елім, менің – уақ,
Жайырдың жотасында біздің ауыл.
Қареке алып қашып болды кетпек,
Еліне Жайырдағы тездеп жетпек.
Түн қатып, Маңырақты қырқып асып,
Үйінен әкетпек боп қызды жөткеп.
340. Аттанбақ ертең күннің кешкесінде,
Болмады енді тездеп кетпесіне.
Ауылын Аймен сорлы қия алмай тұр,
Шырмалап өзі тіккен кестесіне.
Жылап тұр, амал бар ма, қыз қиылып,
Жүрегі қобалжиды, белі иіліп.
Шешесін қимағанмен тұра ала ма,
Алған соң тәуекелге тас түйініп.
Көрмеген мұндай істі бастан кешіп,
Жасынан әлпештеген еркін өсіп.
350. Деп ойлап «ұялғаннан өлген артық»,
Соңынан салт аттының кетті ілесіп.
Түн қатып, желе аяңдап жүріп кетті,
Сол түні Маңырақты кесіп өтті.
Арада бірнеше күн тынбай жүріп,
Жалпақ жон Жайырдағы елге жетті.
Кеп жетті қуғыншы да кешікпей көп,
Кеудесі өңшең албырт есіктей боп.
Алдында Мамырбектің сөз болыпты,
Мамырбек кесім айтты: – Қалың ал, – деп.
360. Қуғыншы разы болмай Мамырбекке,
Мақұлдап қосылмады бұл құрметке.
Тіл алып сөзін қабыл көрмеген соң,
Жіберді амбыға айдап Шәуешекке.
Мамырбек «тәуекел» деп берді жолдап,
Қолдар деп айтқан менің сөзімді оңдап.
Шақыртып қыз-жігітті ұстап берді,
Қуғыншы Қаратайдың сөзін қолдап.
Еріксіз екеуін де ұстап берді,
Байланып қыз бен жігіт қысым көрді.
370. Себеп боп бейнетіне қоналқаға,
Ауылына Жантөкештің жетіп келді.
Сыйласқан болмаса да құдаласы,
Беріпті мал сойдырып қонақасы.
Жантөкеш бастан-аяқ жөнін ұқты,
Сарабдал қарт емес пе отағасы.
Сөйлесті қонақтармен таң атқан соң,
Төрінде қонақ болып бір жатқан соң.
Сөзіне қуғыншылар құлақ салды,
Үйінен мейман болып дәм татқан соң.
380. – Билігі Мамырбектің дұрыс, – деді,
Мәтеннің бұл үкімі бұрыс, – деді.
Қазақтың сүйегіне таңба болар,
Бұл өзі ойланарлық жұмыс, – деді.
Қарақтарым, тіл алып қалыңын ал,
Ежелден берілетін қалыңға мал.
Жігіт те кемітерлік емес екен,
Лайық көрінеді балаға дәл.
Жігіттің қолға түскен түсер құны,
Немене зорланған соң қыздың күні?
390. Бала екен ауыраяқ мұның өзі,
Апарып ұялтпаңдар елге мұны.
Мал алар әзер болса берген жері,
Іргелі ел уақ тағы келген жері.
Ері өліп жесір қалған адам емес,
Болса да алатұғын әмеңгері.
Отырып олар айтты: – Мал алмаймыз,
Жер алыс, айдап малды бара алмаймыз.
Ақсақал, енді бізді қысамаңыз,
Ерулеп жолымыздан қала алмаймыз.
400. Жантөкеш мінді ашуға болмаған соң,
Айтқаны көкейіне қонбаған соң.
Елуі жолаушының елден көп пе,
Көніпті амалсыздан зорлаған соң.
Үйіне қонақ болған келе жатып,
Қыдырлы Жантөкештің дәмі тартып,
Деген соң «жамбы аламыз, мал алмаймыз»,
Тоқтатты он үш жамбы кесім айтып.
– Асықпай бірнеше күн сендер де тос,
Бір мықты Қарекеге жігітті қос.
410. Айланып екі-үш күнде келер бұлар,
Сонан соң аттандырып, айтармын қош!
Хат жазып сәлем айтты Елемеске,
«Түн қатып жетіңдер, – деп, – ертең кешке»
Елемес он үш жамбы өзі берді,
Жоқтайтын ел намысын ер емес пе.
Шығыпты қыз-жігіттің үмітінен,
Кім асар әділ бидің бітімінен.
Осындай би Жантөкеш кесім айтып,
Қосыпты қызды сүйген жігітімен.
420. Қош айтып аттандырды қонақтарын,
Орындап кешіктірмей талаптарын.
Қареке мен Айменді жолға салды,
«Қош-аман болыңдар – деп, – қарақтарым».
Екеуі той жасапты елге келіп,
Жиылып ақсақалдар бата беріп.
Тоғыз ай, тоғыз күндік уақыт болып,
Босанды аман-есен бір ұл көріп.
Ғасырдың құрдасы екен би Жантөкеш,
Халыққа көсем болып, бастаған көш.
430. Жүз жастың асқарынан аса барып,
Халыққа, ұрпағына айтыпты қош.
Кенже емес мал мен бастан, ұл мен қыздан,
Сызықтан кім асады Тәңірім сызған.
Ес қатпаған еліне несі ырыс деп,
Апатта Едірейдің қарын бұзған.
Көш бастап құтқарыпты елді апаттан,
Нышан бар әулиелік шарапаттан.
Дүниеден Жантөкештей кімдер өткен,
Алланың пендесі ол паң жаратқан.
440. Халыққа билік айтқан берекемен,
Қашанда іс біте ме келекемен.
Үкімін Мәтен амбы рет қылып,
Айменді құтқарыпты Қарекемен.
Жантөкеш адам екен көрген көпті,
Қартайып бір жүз тоғыз жасқа кепті.
Дүниеден ажал жетіп қайтыс болып,
Толғанда жыл уағы ас беріпті.
Елеулі төрт ас бопты осы бетте,
Барлығы бір жыл емес, әр ретте.
450. Жантөкеш Еңсе менен, бірі Мұқы,
Біреуі Мамырбек пен Тұрысбекке.
Айтады қариялар осындай деп,
«Мөңке мен Айдаболдың асындай» деп.
Ертеде жұрт аузында аңыз бопты,
«Мал біткен басындағы шашындай» деп.
Шақырған Тарбағатай екі бетін,
Ерентау, Алтай, Іле – жердің шетін.
Жиылып бүкіл шотай ақылдасып,
Құрметтеп Жантөкештің әулетін.
460. Үш жүз үй тілігіпті кең алқапқа,
Ертеден сауын айтып әр тарапқа.
Найманда тоғыз болыс аға сұлтан,
Айтыпты Ботабайға Маңырақта.
Керейді Көбен бастап Мамырбекпен,
Келіпті бірнеше үй қалың топпен.
Ішінде өнерпазы Ақымжан бар,
Боздатып сыбызғыдан күйін төккен.
Ортаға ап ақындарға ән салғызған,
Халықтың құлақ құрышын бір қанғызған.
470. Иіріп қалың жылқы асқа сойып,
Өзеннің суындай қып қан ағызған.
Қосағы қазір толып, қазір босап,
Күнінде қой сойылған неше қосақ.
Бір жолда қырық қазан ет асылып,
Қазылған қатар-қатар қырық ошақ.
Бұл астың мәлім емес болған жылы,
Пәлен деп айта алмайды ешкім мұны.
Әйтеуір ел жайлаудан түскен кезде,
Бұл астың болғаны анық күзді күні.
480. Алтайдан Мәми кепті Әжіменен,
Дайындық көріп жүріп жазыменен.
Келіпті олардан да жорға, жүйрік,
Жетелеп қосар атты бабыменен.
Келіпті торғауыт та көршілес ел,
Жер-суға жайылымдық еншілес ел.
Келіпті қоздай, залың басшылары,
Арасы алыс емес, күндік-ақ жер.
Ел кепті Ерентаудан, Іледен де,
Қабыл ғой көптен дұға тілегенге.
490. Осындай дабыралы ас болыпты,
Алыстан іздеп келген құрметті елге.
Мауқара, Елтоқ кепті екі уақтан,
Келіпті Шәкербай да батыс жақтан.
Отырып өңшең шешен сырласыпты,
Ас ішіп бір дастарқан, бір табақтан.
Ел келген төрт төңірек атыраптан,
Келіпті Ботабай да Маңырақтан.
Сай тұрып бүкіл шотай күтуші боп,
Көңілін келген елдің жадыратқан.
500. Тігілген ақбоз үйлер дөдегелі,
Ауыл ғой ертеден-ақ өнегелі.
Желілеп неше жерден бие байлап,
Сар қымыз сапырылған тегенелі.
Тартыпты шауып жүріп атпен табақ,
Жол-жора келген елге бопты сабақ.
Ешқандай өкпе, пана туылмапты,
Көл көсір ішкен қымыз, жеген тамақ.
Осындай құрмет қылған келген елге,
Таралып даңқы шығып елден елге.
510. Созылып жал-құйрығы үкіленіп,
Байланған жорға, жүйрік кермелерге.
Ел айтқан, расында, ат – ер қанаты,
Ежелден міне осындай ел санаты.
Озып кеп екі тоғыз уақ апты,
Дейтұғын Әубәкірдің бозжорға аты.
Ежелден қазақ халқы жаз жайлаған,
Үкілеп белдеуіне ат байлаған.
Бойынан Қараүңгірдің қайтармақ боп.
Санасып үш жүз тоғыз ат айдаған.
520. Жеріне қоналқалы үй тігіпті,
Белгілеп ат тосатын бір биікті.
Аралап сыншылар да айтқан екен,
Келер деп көк пен күрең қос жүйрікті.
Бір балшы құмалақ сап асқан тәуіп,
Күрең ат өлер, – депті, – теріс шауып.
«Көк бесті келсе дағы осы жолда,
Оған да туылып тұр үлкен қауіп».
Ол балшы құмалақ сап соны айтыпты,
Жерінен белгіленген ат қайтыпты.
530. Жіберіп Әжі төре қамшыгерін,
Алдынан көк бестінің тор жайыпты.
Ат келген әрбір ру ауылынан,
Жараған жаз байланып бауырынан.
Келіпті Тіленшінің көк бестісі,
Ұрылып қан сорғалап сауырынан.
Әжінің күрең аты жардан ұшып,
Өліпті омақасып жерді құшып.
Ат екен алыпқашпа, сыңар езу,
Тереңге секірем деп кеткен түсіп.
540. Көк бесті озып келіп ұрандаған,
Жүз жылқы жүлдесіне Тіленші алған.
Сол биік күні бүгін өзгерген жоқ,
Жер аты «Көкбесті» деп содан қалған.
Әжінің күпірлікпен асқандығы,
Ол рас Қамшыгердің тосқандығы.
Оқтай боп өз атына тиген екен,
Істеткен хайуанға қастандығы.
Сіңген сөз әңгіме де құлағыма,
Кезігіп талай алғыр қырағыға.
550. Кешікпей көк бесті де өлген екен,
Деген жер Теректінің бұлағында.
Тайынан сыралғылы қойшы мінген,
Бір жерден дүбір көрсе құлақ түрген.
«Жүйрік, – деп, – мен танысам, осы бестім»,
Қойшы да Тіленшіге айтып жүрген.
Өлгенде қоштасыпты қойшы басқа:
«Ортақ боп ажалыңа қостым асқа,
Болар ең тірі жүрсең, жануарым,
Атындай Марғабылдың Қарақасқа.
560. Ит иіскеп, қарға-құзғын шұқымайтын,
Басыңды шығарайын сенің тасқа».
Лағынат, қарғыс айтты Қамшыгерге,
“Көз жұмса өкірсін, – деп, – жатып көрде.
Ақан да мен секілді қоштасқан-ау,
Өлгенде қастандықпен Құлагерге».
Көтеріп басын тасқа алып шықты,
Қалыпты өлі дене дәл сол жерде.
Аты өліп ренжіпті Тіленші де,
– Жүз жылқы алып едім, – деп, – кеше еншіге.
570. Жүлде алып ұрандаған рулы елі,
Жабыла өкініпті көк бестіге.
Сол асқа қалың жылқы көп сойылған,
Жаз өтіп қоңыр күзде мал тойынған.
Қырық қазан астына от жағылып,
Сол жерге «Қырық ошақ» деп ат қойылған.
Баласы Жантөкештің Қонжа ілгідай,
Еңсе өліп, Таңғыт шыққан жас үкірдай.
Күшейіп іш араздық күн-күн сайын,
Екеуі шығыса алмай бопты қырбай.
580. Таңғыттың Айдарқаны жастай өлген,
Әр жерге жаназаға хабар берген.
Қалған соң ескерусіз хабар айтпай,
Әдейілеп жаназаға Қонжа келген.
Келіпті шақырмай-ақ аяғымен,
«Ат терін, – депті Қонжа, – аядың сен.
Былай тұр, келіндерге сәлемдесем».
Таңғытты түрткен екен таяғымен.
Таңғытпен құшақ жайып көріспепті,
Екеуі көптен бері келіспепті.
590. Әкесінің жолдасы болса дағы,
Таңғыт та барып сәлем беріспепті.
Барлығын көңіл айтып тоқтатыпты,
Таңғытты таяғымен оқша атыпты.
Келген соң Мәді шежіре жоқтау жазып,
Айттырып төр алдында жоқтатыпты.
Таңғыт та ұялыпты бек қысылып,
Кешірім сұрағандай шыны ұсынып.
Қош айтып, құран оқып аттаныпты,
Болған соң даярланған ас ішіліп.
600. Қонжаға Әсетті ертіп Таңғыт кепті,
Жастықтан Қонжа басын көтермепті.
Бір аунап қырын жатып сәлемдесіп:
Киінген қыздай болып бұл кім? – депті.
Әсетті таныстырды Таңғыт сонда,
Тыңдапты төсегінде жатып Қонжа.
Отырып Әсет ақын ән салыпты,
Асынған домбырасын алып қолға.
– Ассалаумағалейкүм, Қонжа ілгідай,
Аман-сау жатырсыз ба бұрынғыдай.
610. Сырымды кім біледі дегенменен,
Білмей ме пендесінің сырын Құдай.
Қыз алып торғауыттың тұқымынан,
Құйыпты қойныңызға нұрын Құдай.
Аралап екі бетті жүрсем дағы,
Естіген сөзім емес бұрын мұндай.
Жақсылар ел құрайды ұя бұзбай,
Тұра ма дүбір көрсе жүйрік қызбай.
Көңілі кей адамның тастан қатты,
Жібімес қаңтардағы қатқан мұздай.
620. Үстіме қамқа тон мен бөрік киіп,
Көріндім көзіңізге болып қыздай.
Ілесіп Таңғытқа мен келер ме едім,
Қыз болсам үйде отырып сызу сызбай.
Тағынған қыз емеспін теңге, моншақ,
Таңертең аттанармыз бүгін қонсақ.
Жатпайды кім төрінде өз үйінің,
Берген соң Тәңір сыйлап бақ пен мансап.
Құдайдың маған берген дәулеті сол,
Беріпті сөйлесін деп тіл менен жақ.
630. Қызба деп ер басымды кеміттіңіз,
Қырын жатып абайлап көрмепсіз нақ.
Рас-ақ, бұрын мені көрмедіңіз,
Ажал бар Аллаға хақ өлмегіңіз.
Келіп ем сәлем беріп танысқалы,
Мен болам аңсап келген шөлмегіңіз.
Алланың сізге берген дәулеті ғой,
Алдыңа келді құлап төрдегіңіз.
Ілесіп Таңғытпенен келгенімде,
«Қызба» деп көзіңізбен көрмедіңіз.
640. Арғынмын, атым – Әсет, көкшетаулық,
Адамға жолдас болмас керанаулық.
Жастықты биік қойып жатқаныңыз,
Бар ма еді денсаулықта бір ақаулық.
Құдайдан дәулет сұрап не қыламын,
Берген соң үлкен байлық, денге саулық.
Қыз болсам ұзатылып кетпес пе едім,
Үкі тағып, жамылып басқа жаулық.
Інің ғой еркелетіп өсірерсің,
Балалық ағаттығын кешірерсің.
650. Қартайып ұлғайғанда ғұмыр-жасың,
Төрінде мұнан да арман көсілерсің.
Болғанда біреу жарлы, біреу бардам,
Құдайым жаратқан жоқ несібесіз.
Ғаламды он сегіз мың жаратқанда,
Алланың ең сүйікті пендесі біз.
Баласы Жақсылықтың бүкіл шотай,
Ішінде тоғыз боран кенжесі сіз.
Тараған арғын, найман, керей, уақ,
Солардың барлығының теңдесісіз.
660. Көргенім шежіреден, міне, осылай,
Бар шығар көре алмаған білмесіміз.
Байлықта Жантөкештен кімдер асқан,
Қыдырдың тәуап қылып ізін басқан.
Қақ жарған қара қылды әділ екен,
Алдынан жын, Ібіліс шайтан қашқан.
Көп жасап, көпті көрген адам екен,
Талайды көзбен көріп кешкен бастан.
Өлгенде қайғыланып аза қыпты,
Ай күйіп, күн тұтылып, жылап аспан.
670. Аралап екі бетті жүрмін мен де,
Теріп жеп несібемді Алла шашқан.
Тоқтатты домбырасын қағып-қағып,
Жаңылсын Әсет ақын сөзден нағып?
Қонжа да көпті көрген қарт емес пе,
Түйінін әр сөзінің отыр бағып.
Дәулеті болмаса да сәулеті бар,
Әсет те отырмапты мұңын шағып.
Жастықтан көтеріпті Қонжа басын,
Әсет те қойды сүйеп домбырасын.
680. Жайдырып кең дастарқан алдарына,
Қойдырды тегенелеп қымыз асын.
– Алдыңа, Әсет ақын, міне, қымыз,
Салмақты көрінеді сөзің нығыз.
Асықпай қонақ болып жат үйімде,
Жұмысың болса дағы қандай тығыз.
Мен сені ойлап едім Біржан сал ма,
Сөзімді «қыз ба?» деген ауыр алма.
Жарайды, келгеніңе рахмет,
Бұйымтай ойыңа алған шаруаң бар ма?
Әсетті отыр Таңғыт көтермелеп,
Өсірген нар ақынды жұрт мәпелеп.
Ән салып бір күн, бір түн Әсет ақын,
Қайтыпты қосарына ат жетелеп.
Сақтаған сөздер еді мен есімде,
Бұл сөзім кезігер ме төрешіге?
Соңғыға мұра болсын басам десең,
697. Осыным, редактор, кеңесіңе.
