кітабын онлайн тегін оқу  Ер косай

«БАБАЛАР СӨЗІ» СЕРИЯСЫНАН

ЖҮЗ ТОМДЫҚ

ТАРИХИ ЖЫР

ЕР ҚОСАЙ

Бұрынғы ноғайлының заманында Ер Бөкше, Нар Бөкше, Әділ Бөкше, Асқар Бөкше... деген ағайынды ерлер болған екен. Алтаулы қалмақтың Тақтаболат-Тасболат деген жауынан өлген екен. Ең кішісі Ер Бөкше жалғыз қалған екен, жасы алпысқа келгенде, қатыны жүкті болып бала табады. Ат шаптырып, той қылып, баласының атын Қосай қояды. Бір күні Ер Бөкше ноғайлыны жинап алып, бір-екі ауыз сөз айтады:

– Қимылдаған тіл мен жақ,

Жетеуім тірі жүргенде,

Қаптап еді кәрі аруақ.

Баладан кемдік көргенде,

Жаңа туды шамшырақ.

Алты ағамның соңынан

Қанды сапар соғысқа

Аттанайын деп едім,

Мұның соңын ойлап бақ, –

дейді.

Сонда ноғайлар айтты: – А, батыр, бұл қанды жол деген бір жаман жол еді, мына қартайғанда көрген жалғыз бала ержетсін, сабыр ет, – дейді.

Ноғайлылардың сөзіменен Ер Бөкше алты жыл сабыр етеді. Қосай алты жасқа келеді. Сонсын Ер Бөкше ноғайлылардан бес мың қол алып, ол қолды жолға салып жібереді, өзі артынан жетемін деп, Тобылғы меңді торы атты ерттеп жатыр еді, әкесінің жауға кететінін біліп, алты жасар Қосай әкесінің сыртынан жылап жүріп сөйлегені:

10. – Әркімдер мінеді бір атты,

Ат деген ерге қанат-ты.

“Ер шырағы сөнбес” деп,

Тілер болар зүрриятты.

Атадан жақсы ұл туса,

Қылар болар ер бапты.

Жасы алпысқа келгенде,

Әкем қайда лақты?

Лаққаның ұят-ты,

Өзіме бер тор атты,

20. Мен қылайын қайратты.

Көбіңе қос та қоя бер

Тілеп алған шырақты.

Әкесі сонда сөйледі:

– Олай деме, сұм ұлым,

Бұлай деме, сұм ұлым.

Сенсіз болмас тынымым,

Мен қалмаққа аттансам,

Артымда сенсің тынымым.

Бала деген жас ұл-ды,

30. Өзің өліп, мен қалсам,

Тасқа ұрармын басымды.

Өзім өлсем, артымда

Сен берерсің асымды.

Өзің өліп, мен қалсам,

Көре алмаспын елімді.

Хақ жеткізсін кеміңді,

Шешкін бұған беліңді.

Алты жасар жалғызым,

Артымда қалып барасың,

40. Жеткізсін Алла кеміңді, –

деп жүре берді.

Қосай да қалмай жүгіре берді, артында келе жатқан баласын көріп, қайтып қатынына ақырып сөйлейді:

– А, қатыным, қатыным,

Жалғыз ұлдың жоғында,

Құп-қу еді жатуым,

Жалғызыңа жете алмай,

Қырқылды ма тақымың?

Байының айтқан бұл сөзі

Бәйбішені қысады.

Ербеңдеген балаға

Бәйбіше де ұшады.

50. Бір төбеден асырмай,

Аяғын екі бастырмай,

Баланы бара ұстады.

«Жүр» деп еді, жүрмеді,

Кемпірге теңдік бермеді.

Алпамсадай кемпірді

Арқалап ала жөнелді,

Тұмақ құрлы көрмеді.

Сонда кемпірін арқалап келе жатқан Қосайды көріп Ер Бөкше өзінің зайыбына былай дейді:

– А, қатыным, қатыным,

Жалғыз ұлдың даусынан

60. Он бөлінді ақылым!

Дүниесі құрысын,

Өтейінші алып бер,

Қосайжанды алдыма

Алып берші, сүйейін.

Жалғыз ұлдың лебімен

Қырық мың жауға тиейін.

Не келермін, келмеспін.

Не көрермін, көрмеспін.

Қосайды берші, сүйейін.

70. Жас алпысқа келгенде,

Қайратымды түйейін.

Алты ағамның соңынан

Шаһит кебінін киейін.

Әуедегі жұлдызды,

Суда ойнайды құндызы.

Бибі Фатима піріміз,

Қосайды саған тапсырдым.

Жер астында оқ жонған,

Шаһизында жас бала

80. Қосайды соған тапсырдым.

Жебелі найза қолында,

Бес мың қолдың соңында,

Омырауын аршындап,

Мінген атын қамшылап,

Торы аттан аққан қара тер

Жаңбырдай жерге тамшылап,

Жекенді көл, жерлі көл

Мұнан да өтіп жөнелді.

Қапсағайдың Қаратау

90. Шегірлі көл, талды көл

Мұнан да өтіп жөнелді.

Қапсағайдың Қаратау

Мұнан да өтіп жөнелді.

Енділенің көлінен

Мұнан да өтіп жөнелді.

Мәдинаның шөлінен

Мұнан да өтіп жөнелді.

Ат арыды дегенде,

Ер мойыды дегенде,

Алты ағаның молаға

100. Кешке келді қонаға.

Сол жерде Ер Бөкше моланың басына түнейді. Алтауының басына алты бие жетектеп барған екен, ағаларына дұға оқып, бір күн сол жерде түнейді. – Бұланайдың Қара тауы деген бір тау бар еді және Бұлынның бұлағы деген таудың түбінде екі бұлағы бар еді, сол бұлақты өзім барып көріп келейін, – деп, Ер Бөкше қасындағы бес мың қолына айтқаны:

– А, бес мың қол, бес мың қол,

Кім өлмеген жаман жол!

Бұлынның қара бұлағын

Өзім барлап келейін.

Өзім тұрып сендерге

Бара көр деп не дейін!

Жас алпысқа келгенде,

Қайратымды шенейін.

Алты ағамның соңынан

110. Өлсем шаһит болайын! –

Деп Ер Бөкше жөнеді

Бұлын деген бұлаққа.

Ер Бөкше зулап келеді,

Көзін қадап жыраққа.

Ат сулығын алады,

Аты суға қанады.

Аты суға қанған соң,

«Айда!» деген бір дауыс,

«Қайда?» деген бір дауыс

120. Құлағын жарып барады.

Жасырынып жатқан бұлақта

Төрт қарауыл бар еді.

Шауып шығып төбеге,

Шалдың көзі түседі

Жалтылдаған жебеге.

Көкпен қасқа, көк қасқа,

Жоламан қасқа, жол қасқа,

Бұлар төртеу, шал жалғыз,

Қол сілтеді жамбасқа.

130. Жанындағы зұлпықар,

Сілтесе жан қалмас па?

Суырып алды болатты,

Сілтеген жерін қанатты.

Бірін-бірі қуалап,

Айқасады тұра қап.

Ат сауырын қан жуды.

Шалды ортаға алады,

Батыр туған Ер Бөкше

Итмалтауға салады.

140. Шаруа көздер қонысты ,

Шалға құдай болысты.

Төртеуі де шала өлді,

Күн сәскеге келгенде,

Көбеңсінген төрт нарды

Бабай түсте қашырды.

Сол қашқаннан жоқ болды,

Тізе қосып жөнелді.

Еркін найза сала алмай,

Омырауға ала алмай,

150. Біреуін жетіп шала алмай,

Ер Бөкше қуып келеді.

Қашып келіп төртеуі,

Көп нөпірге енеді.

Қалың жауды көрген соң,

Шал қайқаңдап жөнелді.

Бұ да келген құмар-ды,

Жалғыз шалдың соңынан

Үш жүз әскер шығарды.

Қалмақ қуып, шал қашып,

160. Үсті-басын шаң басып,

Ер Бөкше сасып келеді.

Батыр сонда ойланды,

Ойланды да толғанды,

Теріге сыймай долданды:

–Табандап тұрып нетейін,

Ұзаңқырап кетейін.

Жүйрік атым озған соң,

Кәрі жаным қозған соң,

Қайтадан келіп орайын.

170. Құдай маған бақ берсе,

Шырылдатып қырайын.

Осылай деп Ер Бөкше

Лашын құстай шүйілді,

Ақсұңқардай түйілді.

Қуаты бойға жиылды,

Келе бабай килікті.

Оң келгенін оң атты,

Сол келгенін сол атты,

Қылышы тисе қан ақты.

180. Ту ішіне ту тастап,

Туын бұзып құлатты.

Өзі тастап кеткен бес мың қолға түн ішінде келіп Ер Бөкше сөйлеп тұр:

– А, бес мың қол, бес мың қол,

Кім өлмеген жаман жол!

Қартайғанда ат шаптым,

Мен бір бөлек мал таптым.

Аламан тегін алсын, – деп,

Олжа болып қалсын, – деп,

Түн ішінде лақтым.

Мен секілді бабайға

190. Бес мың қаблан ересің.

Ертеңгі сәске болғанда,

Көп малдарды көресің.

Сөз нәсілін оңдағын,

Маңдайды түгел барлағын.

Кешеулеп бірің қалмағын,

Қапыда қалып қалмағын,

Шапйнасын, бәлем, бармағын,

Деген соң Бөкше, бес мың қол,

Түн ішінде тартты жол.

200. Әскерін ертіп Ер Бөкше,

Жетіп барса бұлаққа

Топ дауысы жаңғырып,

Жетіп келді құлаққа.

Арбаға дүлдүл үйретіп,

Майлы арбасын сүйретіп,

Азығына нан алып,

Сусынына бал алып,

Зеңбірекке шоқ салып,

Ер Бөкшені көрген соң,

210. Қалған екен кәпірлер

Бұлақты алып қамалып.

Сонда бес мың қол айтады: – Бұл қашаннан қанды шелек қатерлі жау бізді шөлдетіп қырайын деп тұр ғой, – деді. Сонда Ер Бөкше айтады:

– А, ноғайлым, ноғайлым,

Көкірексінген, ноғайлым,

Көбеңсінген, ноғайлым,

Қайрат қылып, қан татпай,

Тақасып жаумен оқ атпай,

Келгенін жайпап, қиратпай,

Кегіңді қалай аласың?!

Кек алмасаң жауыңнан,

220. Қапыда өзің қаласың.

Сендер қорықсаң тұра бер,

Жалғыз өзім болсам да,

Өзім-ақ жауға барайын,

Тобына ойран салайын.

Садағыма сан кісі,

Мылтығыма мың кісі,

Қылышыма қырық кісі,

Ешкінің жүні ербегім,

Еңіреп жүріп көргенім,

230. Елде қалған Қосайдың

Сыбағасына мың кісі.

Итке салса ыңқ еткен,

Нарға салса бүлк еткен,

Шүберектей қуарған

Айдаһардың қанына

Жан қалмас деп суарған.

Атамнан қалған зұлпықар,

Бабамнан қалған зұлпықар,

Қарыс қара жерінде

240. Қырық мың ердің құны бар.

Жау жағадан алғанда,

Ердің айтар мұңы бар.

Айқасып жаумен қалайын,

Ерлердің кегін алайын.

Сілтемесем маған серт,

Шапқаныма шыдамай,

Балдақтан кетсең саған серт.

Алты қырлы ақ жебе,

Шыққан жері қу төбе.

250. Кесіп алған жерінде

Қырық ай жатқан қуарып,

Қырық қара нар майына

Алып едім суарып.

Алты атқа алған адырна,

Он атқа алған бұхаржа,

Қуысына оқ салып,

Ата алмасам маған серт!

Атқаныма шыдамай,

Кірістен кетсең саған серт!

260. Үстімдегі ақ сауыт

Ақ кіреуке бек сауыт

Қылыштың қайқы жүзіне,

Зеңбіректің оғына,

Кейде қалың шоғына,

Кәпірдің қалың тобына

Сүңгімесем маған серт,

Оқ дарытсаң саған серт!

Айқайлап жауға тиеді,

Оң келгенін оң атты,

270. Сол келгенін сол атты.

Қылыш тисе қан ақты,

Гуілдеген көп қалмақ

Алды-артына лақты.

Қашқан адам бұғады

Бұлын деген екі су

Бірінен қуып шығады.

Жаудың алды тоқтады,

Бір төбеге топталды

Мылтығын тегіс оқтады.

280. Жалғыз шалды көрген соң,

Самаладай қаптады.

Еңсейіп барған бабайдың

Аллаға ісі жақпады.

Сонда батыр артына қараса бес мың қол жаудың тоқтауы-ақ мұң екен,тым-тырақай қашып барады. Мұны көрген Бөкше ызаланып, жауына дүрсе қояды:

Қолына найза салдырмай,

Біреуін жауға қалдырмай,

Түске шейін қорғады.

Күн сәскеге келгенде,

Шаба алмады Торыша ат.

Дулыға сауыт ауырлап,

290. Ол жағынан жау өтті,

Бұ жағынан жау өтті,

Көз алдында ноғайды

Балықтай түйреп әуре етті.

Аты жаман майрылды,

Бес мың қолдан айрылды.

Өз басымен шал кетті

Алты ағаның молаға

Ер Бөкше зулап келеді.

Сайға атын байлады,

300. Бір қиялды ойлады.

Қалмақ сансыз, бұл жалғыз

Болса да жаудан таймады.

Әр атқанда садағы

Жүз кісіден құлатты.

Бұл сықылды қайратты,

Таймады жаудың табаны

Топ-топ болып бір мыңнан

Құлайды келіп адамы.

Қолындағы садақтың

310. Санаулы оғы таусылды.

Атып тұрған мылтықтың

Өлшеулі оғы таусылды.

Өзіне келіп оқ тиді

Ер Бөкше сонда сөйлейді,

Сөйлегенде не дейді:

– Аз-ақ қалды қайратым,

Сиынғаным болатым.

Үстіңе мініп қармансам,

Жайың қалай, Торы атым?

320. Тұтасып жатқан қалмақтың

Ортасынан дәл тартты.

Топ-топ бөлді, топ бөлді,

Қалмақтың аты боқ болды.

Ол қалмақтың алдында

Пәрмені кетіп шалдың да

Өзіне оқ тиіпті.

Сыздатты –ай келіп иықты,

Шақырым жер көп болды,

Шаба алмады торы ат та.

330. Таусылып оғы жорықта

Батыр сонда күйікті.

Ат үстінде сөйлейді,

Сөйлегенде не дейді:

Қарайып кетті иегім,

Үйден шықпад сүйегім.

– Омыртқамда он жара,

Отыра алмай келемін.

Қабырғамда қырық жара,

Қақыра алмай келемін.

340. Жара қатты, жан тәтті,

Жара аузына қан қатты,

Шаба алмады Торы аты.

Алты ағамның барында

Биік біткен төбе едім,

Қанды ауызды жебе едім.

Осыдан тірі ел көрсем,

Ақсары байдың Алаукеш

Жалғыз балам Қосайға

Айттырармын деп едім!..

350. Шал дүниеден өтеді,

Астындағы кер Торы аты

Амандасып кетеді.

Әлқисса, сонда Қосай әкесінің алты жасында қалып еді. Әкесі кеткелі екі жыл болған екен. Қосай сегіз жасқа келді. Қырық баламен әкесінің жолында асық ойнап жүр еді. Ер Бөкшенің бес мың қолынан жүз кісі қайтып келе жатыр екен, Қосай бала сол адамдардан әкесін сұрайын деп алдынан шықты. Жүз адам: – Мына жетім бізге бір пәле қылайын, – деп келе жатыр деп, Қосайға қайрылмады. Сонда Қосайдың қасындағы ойнап жатқан қырық балаға айтқаны:

– А, қырық бала, қырық бала,

Ойнаған жерің дап-дала.

Келе жатыр жүз адам,

Әлпеттері тым жаман.

Азығы жоқ, тоны жоқ,

Кеуілінің қошы жоқ,

Есен болса игі еді,

360. Былтырғы кеткен қарт бабам?!

Мойынымды бұрайын,

Мен әкемді сұрайын.

Түнеугіде түс көріп,

Жүр едім шегіп уайым.

Осы бүгін басымды

Қандай күйге салады

Бір жаратқан Құдайым?!

Сұрайын деп әкесін,

Жүз адамға барады.

370. Жүз адам сонда сөйлейді,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Әкесіне ерген өледі,

Және пәле қылуға

Қу бас жетіп келеді.

Қанды шелек қу жетім

Тіріде қоспан денемді.

Қосай сонда ақырды:

– Тоқта, тоқта, жүз қатын,

Қырқылған шығар қанатым,

380. Мұқалған шығар болатым.

Аузым толы қара қан

Білдіретін қай қатын?

Біреуің маған қайрылмай,

Бетіңде бар ма ұятың?

Аққа мойным бұрайын,

Сендерді көзім көрген соң,

Сұрамай нағып тұрайын?

Біреуің маған келмесең,

Елдігіңді ұрайын!

390. Екеу емес, үш емес,

Кіндіктен тудым жалғыз тақ,

Мырзаларға кеулім ақ.

Аруақ маған жар болса,

Ұялып жүрме, ей, байбақ.

Жүз кісі сонда кеңесті,

Кеңескенде не десті:

– Әкең өлді-деп айт, – деп,

Бір адамды жіберді.

Келген адам сөйлейді,

400. Сөйлегенде не дейді:

– Әкең шығар сұрауың,

Әкең де аман, біз де аман,

Сау келеді қонағың.

Тобылғы меңді Торы атты

Әкең алған әлменен,

Жеті тоғыз малменен

Ат болдыртып келеді,

Өкпе-бауыр жалменен.

Алты қырлы ақ жебе

410. Сынып еді белінен,

Бадана көзді ақ сауыт

Сөгіліп еді жөнінен,

Септете кейін келеді.

Ертең сәске болғанда,

Әкең аман келеді.

Жұрт шабуылды салғанда,

Азғантай олжа алғанда,

Біздерге тай тиген-ді.

Тана тиіп әкеңе,

420. Жүргізе алмай келеді.

Ертең сәске болғанда,

Әкең аман келеді.

Сонда Қосай сөйлейді,

Сөйлегенде не дейді:

– Тобылғы меңді Торы атты

Әкем алған әлменен.

Жеті тоғыз малменен

Болдыратын мал ма еді?!

Әкең қалды десейші,

430. Қара қошқыл қанменен.

Алты қырлы ақ жебе,

Шыққан жері қу төбе

Қиып алған жерінде

Қырық ай жатқан қуарып,

Қырық қара нар майына

Алып еді суарып,

Сынатұғын мүлік пе еді ?!

Сайғақ болды десейші,

Жұрт шабуылды салғанда,

440. Азғана олжа алғанда,

Сендерге тай тигенде,

Тана тиіп әкеме,

Кейін қалар ер ме еді?!

Тана сой да әкеңе,

Ас бере бер десейші.

Келген адам сөйлейді,

Сөйлегенде не дейді:

– Сенің әкең Ер Бөкше,

Қырық мың жаудан қорқа ма?

450. Астындағы Керторы ат

Аяңдамай жорта ма?

Не қылғанын білмеймін,

Қалыңда қалды ортада.

Сонда Қосай жылады,

Төбедегі қос айдар

Бірін қоймай жұлады.

Күн бесінге толғанша,

Бүркеніп басын жылады.

Күн бесінге толған соң,

460. Орнынан тұрып Ер Қосай,

Үйіне жүгіріп келеді,

Шешесіне сөйлейді:

– Сүйінші, әже, сүйінші!

Үйіңнің ішін жинашы.

Атқышыл қара мергенің

Ата-енеңе қайрылмай,

Басыңды қосып ергенің

Білмейсің нардың келгенін.

Алпысқа келген әкейім

470. Қыз кіріпті қойнына,

Кәрілікті алма мойныңа?

Қызыл ки де, қара сал,

Сол лайқат бойыңа!

Шешесі сонда сөйлейді:

– Қаратауда бұлағым,

Байың келді дегенге,

Ербейіп еді құлағым

Қызылың қызыл, қараң не

Шошиын дедім, қарағым?

480. Сонда Қосай сөйлейді,

Сөйлегенде не дейді:

– Қаратауда қос бұлақ,

Бауырында екі лақ.

Байың келді дегенге

Иландың ба, сен бейбақ?

Қолдан кеткен сұңқарың,

Есебін тауып жоқтап бақ.

Байың өлді деген соң,

Қыналы бармақ, жез тырнақ

490. Ақ бетіне салады.

Алды қанға толады,

Бүлік ойбай болады.

Қосай қашып жөнелді,

Үш күн жүріп далада,

Қосай келсе үйіне,

Жылап отыр шешесі,

Кеуіл қосын айтады:

– Қыналы бармақ, жез тырнақ,

Шығардың беттің майына.

500. Ойбайласаң отқа түс,

Келтірмес сенің байыңды.

Келтірмесең байыңды.

Бүйтіп алма жайымды.

Күнде етегің толады

Көзіңнен аққан жасыңа.

Ойбайласаң отқа түс,

Келмейді байың қасыңа.

Әжем, әжем, – деп келсем,

Әжелігің осы ма?!

510. Бұл ойбайды қоймасаң,

Мен де жауға кетемін,

Отырмаймын қасыңа!

Әлқисса, сонда кемпір жылағанын қойды, Қосайға айтты: – Сенің атаң жеті қабыланның бірі еді. Көп малдардың ішінде кесірлі малдар бар еді. Қарын жазып біреуге бере алмады, я өзіне жұмсап рахатын көре алмады. Саған билікті бердім, – деді.

Қосайдың шешесі Қодар деген құлын шақырып алып: – Ақсарыбайдың қызы Алаукешті Қосайға айттырып кел, – деп жібереді. Сондағы құда түсе барған Қодардың сөзі:

– Ай, Сарыбай, Сарыбай,

Елітпекке келгенмін.

Ер мен байдың баласын

Телітпекке келгенмін.

Ойыма алған сөзімді

Білдірмекке келгенмін.

Екі асылдың баласын

520. Күлдірмекке келгенмін.

Азды-көпті дәулетін

Бүлдірмекке келгенмін.

Піскен түйнек сенде бар,

Алтын кездік менде бар.

Әуестікке қолға алып,

Жаздырмаққа келгенмін.

Оң қолыңды алтынға

Малдырмаққа келгенмін.

Алаукешті Қосайға

530. Алдырмаққа келгенмін.

Сонда Ақсарыбай кейіді:

– Қарашы құлдың ниетіне,

Байлар қызын бере ме

Бір қарасыз жетімге?!

Тоғыз ұлым, таяқ ұр,

Құлдың дүре көтіне.

Тоғыз ұлы тоғыз бақан алып шығады.

Бақанды көзі көрген соң,

Құл тайрақтап қашады.

Бір төбеден өткесін,

540. Қамшы есіне түседі.

Талтайып тұра қалады,

Алдыменен келгенін

Тас төбеге салады,

Ол жығылып қалады.

Онан соңғы келгенін

Тастөбеге салады,

О да жығылып қалады.

Тоғыз ұлын тоғыз жерде

Ұрып жығып барады.

550. Тоғыз ұлдың жатқанын

Байдың көзі көреді,

Үйіне қайта қашады.

Бай құлады үйіне,

Қашып келіп сабылып.

Қуып келді Қодар құл

Қарап тұрсын нағылып.

Қодар сонда сөйлейді:

– Мен мойнымды бұрайын

Және сенен сұрайын.

560. «Бердім» де, жәй тұрайын

«Бермеймін» – деп үндеші,

Сақалыңды жұлайын.

Тоғыз ұл бірдей қирап қалған соң, бай қызының ішігіне кіріп кеткен. Сонда қыз әкесінің басын көтеріп сөйлейді:

– Ителгінің баласын

Ит алады демеңіз.

Қаршығаның баласын

Қарға алады демеңіз.

Жеті атасы нар болса,

Туғаннан Құдай жар болса,

Халық аузында бар болса,

570. Жерде қалар демеңіз.

Көбірек айтып сынаңыз,

Құлдан таяқ жемеңіз.

Сонда Ақсарыбай тұрады,

Қодарға қарап сөйледі:

– Дүние деген ғафіл-ді,

Қиямет жолы жақын-ды.

Қызым тапты ақылды,

Жек көрмеймін батырды.

Пұшығы жоқ, кемі жоқ,

580. Бір мың жетім оған бер,

Бір мың түйе және бер,

Бір мың жылқы және бер.

Үш мың берсең көп пе ерге,

Оған жайың келмесе,

Діңкілдеме, жүре бер.

Қодар сонда сөйлейді:

– Сенің кеулің тай болса,

Тай алсаң кеуілің жай болса,

Малыңды іздеп кетемін.

590. Таба алмасам малыңды,

Қызметіңді етемін.

Үш мың деген үш-ақ тай,

Үш тайдан қашар болар ма,

Мен секілді сор маңдай?

Ақсарыбай берді, біз алдық,

Төсегіңді сал қораға-ай!

Қодар енді бәйбішеге келіп сөйлеп тұр:

– Халық біледі бұл күнде,

Сыйлады барған құлыңды.

Алмайды жалғыз тайыңды,

600. Киіндір, кемпір, балаңды.

Сонда бәйбіше: – Өзің не айтып жүрсің? Жұрт мал алмай қыз беретін бе еді? – деді. Сонда Қодар айтады: – Менің қамшымнан қорқып береді, күйеуін аулына алып барамын, – деді. Кемпірдің айтқанын қылмады. Қодар Қосайды киіндіріп арқалап Ақсарыбайдың аулына барады. Байдың Тасқұдық деген құдығы бар еді, соның басына барып Қодар сөйлеп тұр:

– Арқаласам, Ер Қосай,

Аттан жүйрік желемін.

Өзім кәпір, өзім құл,

Бір-ақ тұтам айыбым.

Қарның ашып, аш болсаң,

Теңіздің қойман жайынын.

Мынау ел сенің қайының,

Осы ауылда бар қатының.

Қойып кеткен жерімнен

610. Қашып кетпе, батырым!

Қосайды құдықтың басына тастап, өзі анадай жерге барып жатады. Байдың екі келіні құдыққа суға келеді. Суреті аспанды шалып отырған Қосайды көреді. Балаға зейіні ауып кетіп, сөйлеп тұр:

– Біздің ноғай боқ, – жейді,

Біздің елдің ішінде

Сендей сурет жоқ, – дейді.

Ақ жеткізсін кеміңді,

Жөніңді айтып жата бер,

Таппай қалма теңіңді.

Сонда Қосай сөйлейді:

– А, замандас, замандас,

Бір сөзім бар, зейініңді аш!

620. Не болғанын білмеймін,

Арқалап келді Қодар нас.

Қодар келді дегенін

Қатындар сонда есітті.

Қосай екен десіпті.

– Қосаймысың сен? – деді,

Сендей ерді кемсінген

Бикеште ақыл кем, – деді.

Көрсетейін көзіне,

Тоба қылсын өзіне!

630. Екі қатын сол жерде

Үйіне қайтып барады.

Ер Қосайдың келгенін

Алаукешке айтады.

– Тасқұдықтың басында,

Отыр екен қасында.

Ер Қосай сегіз жасында,

Қалмаржан бөркі басында.

Көремісің, шырағым,

Ер Қосайдың шырайын?

640. Сендей мұңды бейбаққа

Қосар ма екен Құдайым?!

Қосай келді деген соң,

Жамылған тоны сары алтын,

Кекілді қойған қара алтын,

Қалмаржан тормы басында,

Екі жеңге қасында,

Қыз бұлғаңдап жөнелді.

Тасқұдықта отырған

Ер Қосайға келеді.

650. Екі қатын қайтады,

Түн ортасы болғанша,

Қосайдан келер жауап жоқ.

Алаукеш сонда сөйлейді:

– Қосай, саған не болды?

Етігім шешіп ал демей,

Белбеуім шешіп ал демей,

Төсегім қағып сал демей,

Не болды саған үндемей?

Сонда Қосай сөйлейді:

660. – А, замандас, замандас,

Бір сөзім бар, зейініңді аш!

Атамды құртқан қызылбас,

Не болғанын білмеймін,

Арқалап келді Қодар нас.

Әкем түзде кебінсіз,

Жеті адам қалды көмусіз,

Жата алмаймын мен қу бас.

Сеніменен жанассам,

Аруақ болмас хабарлас.

670. Әке-шешем зар қылып,

Тілеп алған Құдайдан.

Әкем түзде көмусіз,

Үмітім жоқ шырайдан.

Қаршығадай тарайын

Он сегіз мың әлемнің

Бір жасаған Құдайға

Не бетіменен барайын?!

Түніменен жатады,

Ертеңгісін Алаукеш

680. Сонда үйіне қайтады.

Алаукеш қайтып кеткен соң,

Қодар келді қасына.

Келіп Қодар сөйлейді;

– Жараттың ба, шырағым,

Келінжанның келуін?

Арқалап алып шүйілсем,

Аттан жүйрік желуім.

Еңсейіп келген келіннің

Нешеу болды біреуің?

690. Сонда Қосай ақырды,

Қу телпегін жапырды:

– Не деп жүрсің, қу Қодар?

Мен мінгендей бір ат тап,

Бәйгені алған қара аттай.

Сонда Қодар сөйледі:

– Сарқырап аққан бұлағым,

Ат мінемін дегенге,

Ербиіп еді құлағым.

Ат табылмас деп пе едің,

700. Арқалап жүрген қонағым?

Жеті атаңның жеті аты,

Жау қолына айналмай,

Кіріптар болып байланбай,

Тасбұлақтың басында

Мекен қылып жүр еді.

Кісі атына асылма,

Кісі атына асылсаң,

Дұшпан шығар басыңа!

710. Ерін салды қойына, Қосайды салды мойнына.

Азығына нан алды,

“Шырағым шөлдеп қалар” деп,

Торсыққа құйып бал алды.

Арқалап алып жөнелді

Тасбұлақтың басына.

Арада он күн қонады,

Және бір күн болғанда,

Тасбұлаққа келеді.

Жеті атасының жеті аты Тасбұлақтың басында мекен қылып жүреді екен, бір жолмен шұбырып су ішеді екен, жолы аттың бауырынан қазылып қалған екен. Сонда Қодар айтты: – Мынау аттың келетін жолы, мынау шығатын жолы, – деді. Осы бұлақтың басына сені жасырып қоямын. Мен басқа жерге жатамын. Аяқ тұзақ салып біреуіне жабысып қал, – деді. Қодар сүйтіп далаға кетті.

Күн сәскеге келгенде,

720. Алты ат аңырап келеді.

Баланың исін алады,

Жолдан шығып кетеді.

«Бұлақ есіз қалады,

Жамандатқыр қалай» деп,

Қодар жалт-жалт қарады.

Алты ат кетіп қалған соң,

Бір сарғыш ат келеді

Жауған күндей сіркіреп,

Жарылған жердей күркіреп,

730. Бір ернімен жер тіреп,

Бір ернімен көк тіреп.

Үркер, қорқар мал емес,

Бұлаққа басын салады.

Жазды күнгі бұлаққа

Көзіне дейін малады.

Көзі суда жатқанда,

Арқан салып мойнына,

Бала күрмеп алады.

Сары ат шошып кетеді,

740. Аспанға көзін тігеді,

Төрт аяғын бүгеді,

Ат аспанға қарғиды.

Аспанға шыққан сары атты,

Қосай жұлқып жерге алады.

Абдратты баланы,

– Қодар мұндар қайда? – деп,

Төңірекке қарады.

Төңірекке қараса,

Киімін тастап тайрақтап,

750. Төте жолмен ойнақтап,

Келеді Қодар алақтап.

Құл келді де қағысты,

Қыл құйрыққа жабысты.

Батыр болған ер жігіт

Қарағай найза таянды.

Таң намазға оянды,

Қодекеңнің екі қолы

Қыл құйрыққа таянды.

– Қоя бер, Қосай, қоя бер,

780. Менен кетер қайда? – деп,

Бүгерлеп жата қалады.

Сонда Қодар сөйлейді:

– Ойбай, Сары ат, ай, Сары ат,

Мен деп үркіп жүрмісің?

Қосайдың түстің қолына,

Жеті ерден қалған ер Қосай

Қарамай мінер қоңыңа,

Желің тұрды оңыңа.

Аузы-басы қыбырлап,

790. Ат сөйледі сыбырлап:

– Арманым жоқ Құдайға,

Қосайдың түстім қолына.

Жасым келді он беске,

Қарамаймын қоңыма,

Мойынымда тұмар бар.

Нар Бөкше ердің аты едім,

Анау алты ат ішінде

Менен асар жылқы жоқ.

Аяғын екі басырмай,

800. Бір төбеден асырмай,

Бойын жазып қашырмай,

Алты атты бағып жүр едім.

Қосай қашан өсер, – деп,

Мені қашан мінер, – деп,

Мен қасқа соны әзірлеп,

Арық болып жүр едім.

Сонда қосай сөйлейді:

– А, Қодекке, Қодекке,

Сарғыш атқа мініп ал,

810. Қайық құрық қолыңа ал,

Анау кеткен алты атты

О да біздің мал екен

Біреуіне қолың сал!

Сонда Қодар сөйлейді:

– Баға берсем болмай ма

Ерден қалған жетімді?

Маған билік тиді, – деп,

Жаңылармын нетімді.

Күйелерім бетімді,

820. Ерлер мінген тұлпарды

Мен тигізбен етімді.

Енді екеуі Сары атты

Мінгесіп алып жүреді.

Отыз аршын Қодарды

Тұмақ құрлы көрмейді.

Заулай ұшып,

Ноғайлының етіне келеді.

Бір адамды ұстап алып

Ноғайлыға жіберді.

– Қосай, Тақтаболат – Тасболаттың еліне аттанайын деп жатыр. Соған жүрсін, – дейді. Сонда ел толығып қалған екен, ноғайлыдан бес мың қол жиналып келді. Сонда Қодардың ойына ат түсті, “анаукүнгі тұлпардың біреуін мінбегенім қата болған екен” деп қапа болды. Сонда ойланып отырса, Ақсарыбайдың аулында бір Сазаншұбар айғыр деген бар еді, Қодар соны сұрайын деп, қамшысын қолына алып, жүгенін беліне қыстырып келе жатыр. “Берсе алайын, бермесе аулына дырду салайын” деп, Ақсарыбайға сөйлеп тұр:

830. – Ақсарыбай, қайдасың?

Түнеукүнгі көп малдың

Қодар тапты айласын.

Біз аттандық қалмаққа,

Алатұғын малыңды

Сол жақтан жүріп аласың.

Сен жүруге ерінсең,

Тілектес болып қаласың.

Сазаншұбар айғырды

Мен мінуге бересің.

840. Сонда Ақсарыбай сөйлейді:

– Қосай да жас, қыз да жас,

Мал алмаймын баспа-бас.

Айғырды мін де, аулақ қаш,

Тынышымды алдың, Қодар нас.

Сонда бай айғырды әкеліп берді. Қодар айғырды жетектеп аулына қайтты. Алаукеш Қосайдың кететұғынын біліп жеңгесіне келеді: – Қодарға айт, Қосай мұнда келіп кетсін, амандасып қалайық. Ол қанды жол деген бір жаман жол еді. Қосай жауда өліп қалса, мен бұл жақта өліп қалсам, амандаса алмай қалармыз, – деді. Сосын жеңгесі Қодарға айтты: – Қосай мұнда келіп кетсін, – деді. Қодар айтты: – Ақымды бермесең айтпаймын, – деді. Сонда жеңгесі қызға келіп сөйлеп тұр:

– А, бикешжан, бикешжан,

Әкелмейтін секілді

Қодар деген көрімің,

Қосай сынды жетімді.

Сонда Бикеш сөйледі:

850. – Ау, жеңеше, жеңеше,

Итке берсең кетейін,

Дүниеден кем болсаң,

Мақсатыма жетейін.

Осыдан қалған күніңе

Мен дұрыстық етейін.

Қосайды ептеп алдырсаң,

Жеңеше, құлдық етейін.

Сонда қатын жүреді,

Қодарға қарап ұялмай,

860. Қыздың сөзін қия алмай,

Қатынды ұстап алады.

Қодардың түсіп қолына,

Жолықты қатын пәлеге.

“Әкел, – деп, – Қосай баланы”

“Әлем, – деп, – күйеуді”,

Қодекең салды жаланы.

“Біреу келіп қалар” – деп,

Жан-жағына қарады.

“Шапшаңырақ жүгір” – деп,

870. Қатынға кетіп барады.

Қодардың түсіп қолына,

Пәлеге қатын қалады.

Қара басы дал болды,

Көремін деп Қосайды,

Бұ не деген заң болды?

Сосын қатынға Қодар айтты: – Мен анау жерге қарақшы қыламын, сол жерге Қосайды алып келемін, – деді, қатынды сүйтіп алдап кетті. Енді әскермен жатқан Қосайдың шатырына келді.

Сонда Қосай сөйледі,

Сөйлегенде не дейді:

Мұнда келген қай мұндар?

Қасыма келме шерменде.

880. Сонда Қодар сасады,

Оң етегін басады,

Шатырдан шыға қашады.

Сасқанының белгісі,

Төрт-бес қырдан асады.

Айбын сезген Қодекең,

Шаңды шаңға қосады.

Бұрқыраған далада

Айдаһарға ұсады.

Енді Қодар қашып барып: – Маған осы да болар, – деп, бір сор жерге аунап жатып қалды.

Бағанағы қарақшыға қатын күнде келеді. Қосайды әкелетін Қодар жоқ, Қодардың алдағанын келіп айтты. Бұл хабарды естіп, қыз орнынан тұрады.

Қыз орнынан тұрады,

890. Қынай белін буады.

Сымдай жеңін сұғады,

Жеңгесіне көрсетпей,

Теріс қарап жылады.

Қыздың іші күйеді,

Желке шашын түйеді.

Алып келді түйені,

Адымын салып мінеді.

Жиналып жатқан көп қолға

Қыз туралап келеді.

900. Түнде келіп көп қолға,

Аруақ болып сөйледі:

– А, бес мың қол, бес мың қол,

Кім өлмеген жаман жол.

Жеті атасын өлтіріп,

Жолы қатқан Ер Қосай

Ұстайын деп барғанда,

Қолы қатқан Ер Қосай.

Сапар шегіп жол жүрсе,

Қоңы қатқан Ер Қосай

Қанды шелек жетімге

Еремісің аңдамай?

Өзі өліп тұрмайды,

Сендерді құртар сор маңдай.

Қыздың айтқан бұл сөзін

Ат күзеткен есітті.

– Ау, ай қараңғыда кім жүрсің,

Піріміз шығар десіпті.

Топ-топ болды, топ болды,

Түн ішінде бес мың қол

Қосайды тастап жоқ болды.

Әлқисса, сонда бес мың қол кетіп қалған соң, Қодар келіп Қосайға сөйлеп тұр:

– А, Қосайжан, Қосайжан,

Кесір қылдым ниетіңе,

Күйе жақ, Қосай, бетіме.

Мен мойнымды бұрайын,

Ноғайлардан сұрайын,

790. Неге кетіп қалды екен

Бас-басынан сұрайын.

Кінә қойып кетпесе,

Бірін қоймай қырайын.

Қосай сонда тұрады,

Толғана мойнын бұрады.

«Ашуыңды бергін», – деп,

Қодекеңнен сұрады:

– Сап Қодеке, сап-сап-сап,

Ақырына қарап бақ,

800. Бір Алла бізге бергей бақ.

Әркімдер мінер бір атты,

Ат деген ерге қанат-ты.

“Ермейсін” деп қараға

Ел бүлдірген ұят-ты.

Есен жаным сау болса,

Санатты көп сөйлеме.

Қодеке, маған алып кел,

Шапшаң барып Сары атты.

Әлқисса, сонда жұрттың бәрі қашып кеткесін Қосайдың өзінің асық ойнайтын қырық баласы қалған екен. Енді өзінің сол қырық баласымен жүрейін деп жатыр.

Екеу еді, қырық болды,

810. Қырық жігіттің жүргені

Даңғырауын жол болды.

Ер Қосайдың қасына

Қырық баласы келген соң,

Қырық мың жиһан бір толды.

Тау басына қонса да,

Пірлер бұлақ қазады.

Тақыр жерге қонса да,

820. Аты көкке тояды.

Он екі құлаш торымен

Омырауын аршындап,

Астындағы Сары аттың

Аузынан аққан ақ көбік

Омырауға балшылдап,

Сауырдан аққан қара тер

Жаңбырдай жерге тамшылап,

Оңды-солды қамшылап,

Ер Қосай заулап жөнелді

830. Лашын құстай қалшылдап.

Жеңсіз берен киінді,

Қабағын тастай түйінді,

Ақ сұңқардай шүйілді.

Астындағы Сары атқа

«Айт жануар, шүу!» – деді.

Шүу дегенін білген соң,

Табаны жерге тимеді.

Табанына тиген тас,

Саз балшықтай иленді,

840. Соққан желдей гуледі,

Әр төбенің басында

Азар басын биледі.

«Айт жануар» деп еді,

Құбылып ойнап жөнелді.

Ақ бөкендей орғытып,

Қалмаққа заулап келеді.

Жекендінің желді көл

Мұнан да өтіп жөнелді.

Күйкелекті күйік көл

850. Мұнан да өтіп жөнелді.

Қапсағайлы Қаратау

Мұнан да өтіп жөнелді.

Шегірлі көл, балды көл

Мұнан да өтіп жөнелді,

Қайыңды көл, Талды көл

Мұнан да өтіп жөнелді.

Одырдың қара белінен,

Енделінің шөлінен,

Мәдинаның көлінен,

Мұнан да өтіп жөнелді.

860. Өзінің байтақ елінен,

Адыртау деген жерінен

Мұнан да өтіп жөнелді.

Астындағы сарғыш ат

Қаршығадай қайқайып,

Тұрымтайдай жайқалып,

Лашын құстай шүйіліп,

Ақ сұңқардай түйіліп,

Шабысын қойып, сарғыш ат

Ауық-ауық желеді.

870. Желгені де тұлпардың

Шабысындай болады.

Оны да тастап аяңдап,

Ақбөкендей орғытып,

Айқайын салып келеді.

Тақтаболат-Тасболат

Шынжырлы ердің бірі еді.

“Атамның кегін алам” деп,

Ішінен ойлап жүр еді.

Ат арыды дегенде,

880. Ер мойыды дегенде,

Алты ағаның молаға

Ер Қосай заулап келеді.

– А, қырық жігіт, қырық жігіт,

Басыңды көтер, қырық жігіт,

Бұлынның екі бұлағын

Өзім барлап келейін.

Өзім тұрып сендерге,

“Бара көр” деп не дейін?

Мен күдікті қиған жолбарыс,

890. Қайратымды шенейін.

Не салса да, Құдайым,

Талабымнан көрейін.

Енді Ер Қосайдың өзі барып бұлақты көріп қайтамын деп, кетіп бара жатыр:

Батыр заулап жөнелді,

Ат құйрығын өреді,

Бұлаққа заулап келеді.

Сол уақыттар болғанда,

Астындағы Сары аттың

Астыңғы ерні қыбырлап,

Үстіңгі ерні жыбырлап,

900. Ақырын-ақырын сыбырлап,

Ер Қосайға сөйледі:

– Қосай, саған не болды,

Ерімді алып аунатпай,

Жүгенімді алып қунатпай?

Пайғамбардай несіпті,

Бала оқиды мешітте,

Байдың қызы орайды

Шым жібектен есікті,

Соны Қосай есітті.

910. Аттан түсе қалады,

Төске қолын салады,

Төстен тартқан тартпасы

Бірге бітіп қалыпты.

Шапқа қолын салады,

Шаптан тартқан шап айыл

Бірге бітіп қалыпты.

Ерге қолын салады,

Жон терісін сыпырып,

Қосай жұлып алыпты.

Сонсын Сары ат барып жерге төрт аунағанда арқасының жүні заулап қайтадан шықты, тартпа кескен бауыры қайтадан бітіп кетті, шөптің басын иіскеп, кісінеп тұрып, Сары атың Қосайға айтқан сөзі:

920. – А, Ер Қосай, Ер Қосай,

Атаңнан кеулім қалған жоқ,

Бабаңнан кеулім қалған жоқ,

Мұндай қайғы салған жоқ.

“Жата тұр, – деп, жетімек”,

Сары ат заулап жөнелді.

Сол бұлақтың басында,

Адамы жоқ қасында,

Үш күн жерде жатады.

Ат жоқ, жаяу қалады,

930. Батырың естен танады.

Ер-тоқымын жастанып,

Қу толағай басқа алып,

Айналасын пышақтап,

Ер-тоқымын құшақтап,

Қосай шықты төбеге.

Шолпан жұлдыз батқанда,

Бәленің алды қайтқанда,

Ереуіл таңдар атқанда,

Қызара келе күн шықты.

940. Күн астына қараса,

Будақ-будақ шаң шықты.

Шаң астына қараса,

Қудай мойнын шайқаған,

Сары ат бұлғап бұл шықты.

Онан арман қараса,

Алаулаған ту шықты.

Ту астына қараса,

Ойшұбар ат астында,

Нөкерлері қасында

950. Тақтаболат-Тасболат,

Қалмақтың ханы бұл шықты.

Енді Сары ат келіп Қосайға сөйлеп тұр:

Сонда Сары ат сөйледі:

– Аманбысың, жолбарысым,

Есенбісің, жолдасым?

Атым тастап кетті, – деп,

Кеулің бейғам болмасын.

Даулы судың бойынан

Мен бір бөлек жау таптым

Алдымен қашып лақтым

960. Мен жөнелдім домалап,

“Баяғы кеткен Сары ат” деп

Жұрт келатыр қуалап.

Жеті атаңды өлтірген,

Жаныңа қаза келтірген

Тақтаболат-Тасболат

О да келді жалғыз тақ,

Сен де жолық жалғыз тақ.

Менің мініп үстіме

Шапшаңырақ жетіп бақ.

Енді Қосай Сары атты мініп алып, жаудың алдынан шығайын деп жатыр.

970. Мініп алып Сары атқа,

Шауып шықса төбеге,

Қосайдың көзі түсіпті

Жылтылдаған жебеге.

Тақтаболат-Тасболат

Шаншайын деп келіпті

Ер Қосайды кемерге.

Сонда қалмақ сөйлейді:

– Менің атым – Тасболат,

Тауда жайлап, таста өскен,

980. Ағайыннан басқа өскен,

Зұлпықарым тас кескен,

Сендер түгіл, қу жетім,

Жеті атаң маған бел шешкен.

Патша дейді затымды,

Құртар едім сен итті,

Дәнеме жоқ артыңда,

Өзіңнің басың сауғаға,

Таста, Қосай, Сары атты.

Сонда Қосай сөйледі:

990. – Астымдағы Сарғыш ат,

Бір жаратқан Құдайға

Кеуде жаным аманат.

Сен қашпасаң, мен қашпан,

Сонша жерден мен іздеп,

Саған келдім, Тасболат!

Меніменен қас болма,

Ат алам деп мас болма!

Жеті атамды өлтірген,

Жанына қаза келтірген,

1000. Астыңа мінген шұбардың

Жүректен салсам найзамен,

Тарқар менің құмарым.

Сен қашпасаң, мен қашпан,

Сонша жерден мен іздеп,

Келген менің құмарым .

Асқар тауға, Тасболат,

Меңзей берме өзіңді!

Әр немеге ұрынбай,

Дұрыстап айт сөзіңді.

1010. Алыстан келген бұл жетім

Ояр екі көзіңді.

Осыны айтып Ер Қосай,

Тартып-тартып жіберді

Сарғыш атты бауырға.

Ұмтыла түсіп шаншыпты,

Түсірем деп қалмақты.

О да найза салады,

Бұ да найза салады.

Екеуінің найзасы

1020. Қармақ болып қалады.

Найза қанға майысты,

Қылыш қанға майысты.

Ат тізесін бүгісті,

Бүге, бүге тұрысты.

О да салды шеңгелді,

Бұ да салды шеңгелді,

Екеуінің қайраты

Бір-біріне тең келді.

О да бұған ұмтылды,

1030. Бұ да оған ұмтылды,

Екеуі киген ақ сауыт

Байрақтай дыр-дыр жыртылды.

Найзаларын сермеді,

Екеуінің назары

Ештемені көрмеді.

Үстіне киген ақ сауыт

Ілгегі сыймай кернеді.

«Мына жетім қалай?» – деп,

Найза салды жүректен,

1040. Күші кетті білектен.

Ырғай-ырғай ендірді,

Қалмақтты аттан төндірді,

Шұбар аттың үстінен

Сауырсына міндірді.

Салған жерден переді,

Менменсінген төреңді

Сегіз жасар Ер Қосай

Балықтай түйреп түсірді.

Аттан түсе қалады,

1050. Кеудеге мініп алады,

Қорқыратып шалады.

Әділ жанын күйретіп,

Ұйқыға көзін үйретіп,

Қамшысын атқа сүйретіп,

Қара бөрік қалқиған,

Мен батыр деп далиған,

Қодар шауып келеді.

Қодар сонда сөйледі:

– Айналайын, Қосайжан,

1060. Бабаңа тисін шалғаның,

Атаңа тисін шалғаның.

Әттең, көзім көрмеді-ау,

Қарағым, көзім көргенде,

Болмайтын еді арманым.

Жолығыпсың бір тауға,

Салаңдаған сары айғыр

Жеткізер мені қай жауға?

Патшадан алған шұбарды

Берсеңші маған сауғаға.

1070. Сауғаға батыр береді,

Патшаның мінген тұлпарын

Астына мініп алады.

Патшаның буған алмасын

Беліне шалып алады.

Қалмаржан қара бөрігін

Шекесіне салады.

«Патшадан менің нем кем?» – деп,

Жан-жағына қарады.

Сонда Қосай сөйлейді:

1080. – А, Қодеке, Қодеке,

Атың болды лайық,

Киімің болды лайық,

Қылышың болды лайық,

Тұтасып жатқан қалмаққа

Кезек-кезек барайық,

Басына қайғы салайық.

Қарсы келген батырын

Қақ маңдайдан жарайық.

Атамыздың кегі үшін

1090. Жанды құрбан қылайық.

Қалмақтың бұзып қаласын,

Сұлу қызын алайық!

Сонда Қодар сөйледі:

– Мен мойнымды бұрайын,

Қаршығадай тұрайын,

Жан-жағыма қарайын.

Бәрі маған қарап тұр,

Қорықпай неғып барайын?

Бетін әрмен бір қарат,

1100. Қамшымен ұрып қырайын.

Сонда Қосай сөйледі:

– Әркім де атын мақтай ма,

Ажалдың оғы тап келсе,

Үйде жатсам алмай ма?

Аллалаған дауысым

Құдайыма жақпай ма?

Мұхамбет атты ер жалғыз,

Ажалдың оғын қақпай ма?

Тұтап жатқан қалмаққа

1120. Баруға кеулің шаппай ма?

Осыны айтып Ер Қосай,

Жүгіріп атқа барады.

Атқа мініп Ер Қосай,

Айқай-сүрен салады.

Айқайлаған дауысы

Айшылық жерді алады.

Күркіреген дауысы

Күншілік жолды алады.

– Шыбын жан мен Сарғыш ат

1130. Бір Құдайға аманат.

Астымдағы Сарғыш ат,

Шаба алмасаң саған серт!

Шабысыңа шыдамай,

Отыра алмасам маған серт!

Қолымдағы зұлпықар

Қарыс қара жерінде

Қырық мың ердің құны бар.

Жау жағадан алғанда,

Ит етектен алғанда,

1140. Ерлердің айтар мұңы бар.

Итке салса ыңқ еткен,

Нарға салса бүлк еткен,

Шекесі бос сылқ еткен.

Шүберектей қуарған,

Айдаһардың қанына

Жан қалмас деп суарған.

Атамнан қалған зұлпықар,

Бабамнан қалған зұлпықар,

Шаба алмасам маған серт!

1150. Шапқаныма шыдамай,

Балдақтан кетсең саған серт!

Алты қырлы ақ жебе,

Шыққан жері қу төбе,

Кесіп қалған жерінде

Қырық жыл жатқан қуарып,

Қырық қара нар мойына

Алып едім суарып,

Шанша алмасам маған серт!

Шанышқаныма шыдамай,

1160. Ұңғыдан кетсең саған серт!

Алты атқа алған адырна,

Он атқа алған бұқаржа,

Ата алмасам маған серт!

Ашуыма шыдамай,

Кірістен кетсең саған серт!

Үстімдегі ақ сауыт,

Ақ кіреуке бек сауыт,

Сені соққан ер Дәуіт,

Қылыштың қайқы жүзіне,

1170. Зеңбіректің оғына,

Қайда қалың шоғына,

Кәпірдің қалың тобына

Сүңгімесем маған серт!

Оқ дарытсаң саған серт!

Осыны айтып Ер Қосай,

Айқай-сүрен салады.

Бір өзінің дауысы

Мың кісідей болады.

Мың сан қарға жабылып,

1180. Өлімтікке қонады.

Өлген қолды санаса,

Тоқсан мыңдай болады.

Ту ішіне топ тастап,

Туын бұзып құлатты.

Тастан соққан қаланы

Быт-шыт қылып құлатты.

Ер сықылды қайратты,

Әр атқанда садағы

Мың кісіден құлатты.

1190. Ай бетінен кіреді,

Айқай-сүрен салады.

Күн бетінен кіреді,

Күндей сүрен салады.

Қойға тиді бір бөрі,

Бөріктіріп қырады.

Қолындағы баланың

Қырық кез болды қылышы.

Оңай болды бұл ісі,

Ұрмай-соқпай баланың

1200. Бітетін болды жұмысы.

Қолындағы зұлпықар

Сексен екі бас кесті.

Айра балқып келгенде,

Қазандай қара тас кесті.

Не жайсаңы кәпірдің

Қылышы тимей бел шешті.

Кәпірдің аққан қанынан

Астындағы сарғыш ат

Үзеңгіден қан кешті.

Әлқисса, сонда қалмақтың патшасына келіп, бір адам сөйлеп тұр:

1210. – А, хан аға, хан аға,

Қолың жеткен жеріңе

Патша болған, хан аға,

Не қылып оқ дарысын

Құдай баққан балаға!

Жолатпайды мылтықты,

Аруақ қолмен сабалап.

Болмасқа кеттің, хан бейбақ,

Ертеректе жөнің тап!

Осы сөзді айтқан соң,

1220. Тақтаболат патшаның

Бір уыс болды заманы,

Ұлықтың ауды табаны.

Жалмаң көк атты сабалап,

Бір қурайды жағалап,

Терең жарды паналап,

Патшаң қашып жөнелді.

Батырдың көзі көреді,

Астындағы тұлпармен

Артынан қуып келеді.

1230. Келе сөйлей береді,

Бұрынғы ердің жолымен

Үлкен деп сәлем береді.

Патшаны ұстап алады,

Мойнына шылбыр салады.

Көкпар қылған лақтай

Тақымынан сүйретіп,

Терең кетіп барады.

Ол патшаңды өлтірді,

Мәнісіне келтірді.

1240. Ағаштан қылған арбасын,

Арбаға жеккен жорғасын,

Ақша салған дорбасын,

Бұзау, баспақ, танасын.

Қалдырмай айдап жөнелді

Қатын менен баласын.

Қосай менен Ер Қодар

Быт-шыт қылып құлатты

Қалмақтың салған қаласын.

Дулыға өркеш нар алды,

1250. Бір-бір сұлу жар алды,

Елу жетті қала алды,

Біріне-бірін байлатып,

Өзіне-өзін айдатып,

Елге қайта қонады.

Қосай мен Қодар қалмақтың малын айдап кетіп бара жатса, артынан бір айқайлаған дауыс келеді:

– Қосай жетім, қайдасың,

Айдама менің малымды,

Шулатпа кемпір, шалымды?!

Менің балам Қараман

Теспей сорар қаныңды.

1260. Шырқыратып жаныңды,

Өлмей қалмас соңыңнан.

Сонда Қодар есітіп

Көп қолдан барып сұраса,

«Қараманның шешесі

Қоламбай кемпір» – десіпті.

Қодекең енді қуады,

Кемпір мінген желмая

Жоғала қалды зым-зия.

Қодекең қуып, ол қашты,

1270. Қодекеңнің аузына

Қос уыстап құм шашты.

Егер қолға түскенде,

Қылар еді бір қия.

Сонда ол Қараман отыз ауыл Орақты, алпыс ауыл Мамайды жебір, жесір қылып шауып алып келе жатыр екен. Қосай барғанда Қараман ауылында жоқ екен, сонда шешесі барып Қараманға сөйлеп жатыр:

– А, Қараман, Қараман,

Бес мың қолмен сен кеттің,

Сен кеткен соң жау жетті.

Бұлаңдаған мырзаңды

Балықтай түйреп аунатты.

Қосай бұзды қалаңды,

1280. Шулатты қатын, балаңды,

Қоймады баспақ, танаңды.

Өз өзгесін кәйтейін,

Аламын деп ит Қодар

Артынан қуды-ау анаңды.

Шапшаңырақ жете көр,

Қойып басқа алаңды.

Қартайғанда тояр ем

Ер Қосайдың етіне,

Берсін Құдай ниетіңе.

1290. Қорқыратып шалмасаң,

Қанын сорып алмасаң,

Риза емен Қараман ісіңе.

Тақтаболат Тасболат,

Өлтірді екі батырды,

Мәнісіне келтірді,

Маңыраған қойдай шулатты

Жетім менен жесірді.

Сен де барып, Қараман,

Алдынан шығар кесірді.

Енді Қараман бес жүз кісімен қуайын деп жатыр. Сонда Қосай өзінің қырық жігітіне айтқан сөзі:

1300. – А, қырық жігіт, қырық жігіт,

Басыңды көтер, тұр, жігіт,

Мен қалмақтан ер алдым,

Не бір сұлу жар алдым,

Дулыға өркеш ар алдым.

Орыныңнан тұрыңдар,

Таласпай бөліп алыңдар.

Жалғыз-ақ ар менікі,

Осының бәрі сенікі!

Сонда кейін Ер Қосай Қодарға келіп сөйлейді. Сөйлегенде бүй деді:

– А, Қодеке, Қодеке,

1310. Келінің түсті есіме,

Артыңнан келіп Қараман

Қылар ма кесір күшіңе?

Қодекең сонда сөйледі:

– Жүре бер, Қосай, жүре бер,

Мен мойнымды бұрайын,

Алладан пәрмен сұрайын.

Өзімдей құлға мал берсем,

Қабыландығымды ұрайын!

Енді Қосай сол жерде,

1320. Аулына қарай озады.

Жеңсіз берен киінді,

Лашын құстай шүйілді,

Қабағын тастай түйінді.

Астындағы Сарғыш ат

«Айт, жануар» деп еді,

Құбылып ойнап жөнелді.

Ақ көбендей орғытып,

Желе аяңдап жорытып,

Сары ат заулап келеді.

1330. Ақ бөкендей жосады,

О төбенің тозаңын

Бұ төбеге қосады.

Қарабай мен көкқұтан

Көтеріліп ұшқанша,

Алдынан орап басады

Баяғы шабыс қалады.

Тер бойына тарады,

Мақтау атқа жарады.

Астындағы Сары аттың

1340. Көкте екенін білмеді,

Жерде екенін білмеді,

Қос қанатын салады,

Пыр-пырлап ұшып жөнелді.

Әлде өтірік, әлде рас,

Мен жоқ едім қасында

Айна бесін болғанда,

Батырың елге құлады.

Сонда Сары ат айтады: – Қосай, мен сені алты айшылық жолдан бір күнде әкеліп тұрмын, сен енді қызды көрейін деп келе жатырсың, қызды мен де көрейін. Мен бір қотыр тай болып батпаққа батып жатайын, сен бір тазша бала болып Ақсарыбайды тоғыз ұлымен алып кел, байдың тоғыз баласы келіп тартса да тұрмайын. Ал Алаукеш қыз келіп жалымнан тартса ұшып тұра келейін, – дейді. Сары аттың бұл сөзін мақұл көріп, Қосай Ақсарыбайдың аулына келеді:

– Ассалаумағалайкүм,

Ақсарыбай байымыз!

1350. Өзі жауыр, өзі арық

Мініп жүрген тайымыз.

Тай батпаққа жығылып,

Кетіп келді жайымыз.

Дүние деген ғафіл-ді,

Таба алмай келдім ақылды.

Арқан алып жүріңіз,

Анау жатыр жақында!

Ақсарыбай жөнелді,

Балалы қаздай байпаңдап,

1360. Танадай көзі жайтаңдап.

Жығылып жатқан Сары атқа

Шал байпаңдап барады,

Арқан күрмеу салады,

Әуп-әуп деп қалады.

Шығатұғын Сары ат жоқ,

Балшыққа батып барады.

«Жамандатқыр, қалай?» деп,

Алды-алдына тарады.

Олар кетіп қалған соң,

1370. Таз ауылға барады.

Алаукеш он бір жасында,

Қалмаржан тормы басында,

Дым адам жоқ қасында,

Отыр еді сандалып,

Қамқа шаншып алданып,

«Қарағым қашан келер» деп,

Және екінші қамданып.

Сонда Қосайдың келіп қызға айтқан сөзі:

– Астыма мінген шұбарым,

Мойныңда алтын тұмарың,

1380. Қосай сенің іңкәрің

Аман-есен бір келсе,

Тарқар еді құмарың.

Шығарып берсең тайымды,

Қосайдың айтам хабарын.

Алаукеш сонда сөйлейді:

– Әуеден ұшқан қоңыр қаз,

Сенің айтқан сөзіңе

Ішпей-жемей болдым мәз.

Осыны айтып Алаукеш

1390. Қыз бұлғаңдап жөнелді.

Қасына еріп Қосайдың

Қотыр тайға келеді.

Алаукеш сұлу келді де,

Кекілінен сипады.

Тай суырылып барады,

Қыз Қосайға жарады,

Қосай қызға жарады.

Қотыр тай да жыртиып,

Сұлу қызға қарады.

1400. – Ол, ол болсын, ол болсын,

Аз дәулетің мол болсын,

Жеке басың қол болсын.

Тайыңды жығып батпаққа,

Қарағым, саған жол болсын?

Сонда Қосай сөйлейді:

– Атқа мініп желеміз,

Қалмақтан олжа аламын, – деп,

Кешегі кеткен Ер Қосай

Өзі өліп тұрмады,

1410. Біздерді құртты сор маңдай,

Сол жақтан қашып келеміз.

Кекілі құйған сары алтын,

Жамылған тоны бәрі алтын.

Иық ішік жамылып,

Беті оттай қабынып,

«Қарағым Қосай келед» деп,

Жүруші еді сағынып.

Қосай өлді деген соң,

Жыламай тұрсын не қылып?!

1420. Өксіп-өксіп жылады,

Керегеге құлады.

Наурыздың ақша қарындай

Күлтілдеген ақ бетін

Кереге көгі жырады.

Сонда Ақсарыбай сөйледі:

– Жылама, балам, жылама,

Осы күнгі сұм бала

Жылама десе бола ма?

Қосайдан артық бай тапсам,

1430. Қарағым, саған бола ма?

– Былшылдаған шұнақ шал,

Былшылдамай кет, жоғал,

Шулыған салмай балама!

Сонда бала сөйледі:

– Аңдамай айттым, нетейін,

Білмей айттым, нетейін.

Таңдайым кеуіп шөлдеп тұр,

Сусын берсең кетейін.

Сорлы болған кемпірге

1440. Ертерек барып жетейін.

Сонда Ақсарыбай ақырды,

Алаукешті шақырды.

Қыз орнынан тұрады,

Сабаға піспек ұрады.

Бір шыны аяқ алады,

Әкеге құйып береді.

Бір шыны аяқ алады,

Ағаға құйып береді.

Бір кірлі аяқ алады,

1450. Балаға құйып береді.

Қанар-қанбас болады.

Бала өкпелеп жөнелді.

– Әкеңе бердің шыны аяқ,

Шыны аяғың толы аяқ.

Ағаңа бердің шыны аяқ,

Шыны аяғың толы аяқ.

Маған бердің кірлі аяқ,

Кірлі аяғың орта аяқ.

Асықпай тұр сен, тоқал,

1460. Ертең Қосай келгенде,

Басыңа тиер тал таяқ.

Былғары садақ бұқаржай

Бұлғай тартты Ер Қосай.

Сауыры жалпақ Сарғыш ат,

Салқа жортты Ер Қосай.

Жеті атасын өлтірген,

Кегін алған Ер Қосай.

Сұлу-сұлу тектіні

Тегін алды Ер Қосай.

1470. Қатын алды бірталай,

Тоқал болдың сор маңдай.

Сорлы тоқал тұр солай,

Сонда Алаукеш сөйледі:

– Сендер – дария, мен – дарға,

Сендер – сұңқар, мен – қарға.

Қосай өлді деген соң,

Түсіп кеттім тар жолға.

Қатының он төрт, мен он бес,

Риза болдым сен нарға.

Қосай енді Алаукешті көрген соң, енді өзінің шешесіне келейін деп жатыр:

1480. Жұрт жатса да ол жатпай,

Аңырап отыр анасы.

Ол сорлыға таң атпай,

Жасырынып отыр баласы,

Бір Құдай болсын панасы.

Екі көзі ілінді,

Өзі әулие аналық

Көзіне нысан білінді.

– Жасаған Жаппар Құдая,

Жаңағы келген бозамық

1490. Лебі ме екен деп едім.

Көзім көрген бозамық

Беті ме екен деп едім.

Түсім шайтан болмаса,

Ұлы бесін болғанда,

Ел шетіне, қарағым,

Келер ме екен деп едім.

Осыны айтып болғанда,

Бұлаңдаған Ер Қосай

Орнынан тұрады,

1500. Есікке қадам ұрады.

Үйіне жетіп келеді,

Шешесін көзі көреді.

– Сәлем бердік, ана! – деп,

Иіліп сәлем береді.

Екеуі сонда жолығып,

Қозыдай шулап маңырасты,

Тілекті Құдай берген соң.

Кеткені қолға тиеді,

Ақ жүзінен сүйеді.

1510. Қатып қалған қу емшек

Қосай келіп емгенде,

Еміреніп иеді.

Баласын алып қойнына,

Сол күні түнде жатады,

Бұйырған дәмін татады.

«Қарағым тоңып қалар» деп,

Үстіне көрпе тартады.

Енді кемпір баласын ертіп, Ақсарыбайдың аулына келе жатыр.

Балалы қаздай байпаңдап,

Баласын ертіп жөнелді.

1520. Ақсарыбайдың аулына

Құдағайға келеді.

«Оңаша үйде жатсын» деп,

Үстіне шатыр тігеді.

Ернекке отау тіктіріп,

Мал семізін сояды.

Келген-кеткен кісіге

Қостан табаяқ қояды.

Қазысына құр тайдың

Көршілер тояды.

1530. Қосай менен сұлуды

Бір отауға қояды.

Қара бөркі қалқиып,

«Малыңды ал» деп далтиып,

Ақсарыбайдың аулына

Қодар малмен құлады.

Айттырған екен үш мыңға,

Соны санап береді.

Қодарды тәуір көреді,

Қомсынғанмен ол құл да

1540. Айтулы ердің бірі еді.

Ендігі сөзді Қараманнан естіңіз:

Қараманның көп қолы

Арада неше қоныпты.

Жетемін деп зорықты,

Жете алмайтын болыпты.

Қол жүруге дайын-ды.

Ақсарыбайдың көп малы

Малдың шеті көрінді.

Қараманның қарауылы

Екі-екіден бөлінді.

1550. Ақсарыбайдың мергенін

Қарауыл ұстап алады,

Тақым бұрау салады.

– Қосай батыр қайда? – деп,

Мергендерден сұрады.

Тақым бұрау өткен соң,

Мергендер зар-зар жылады.

– Қосай деген батыр, – деп,

Ақсарыбайдың аулында

Қызбенен бірге жатыр – деп,

1560. Мергендер айтып салады.

Қараманның қарауылы

Түнде ауылға барады.

Қосай қыздың қойнында,

Дәнеме жоқ ойында.

Ұйықтап жатқан батырға

Түнде ойран салады.

Шатырлаған бір дауыс

Ұйықтап жатқан сұлудың

Құлағын жарып барады.

1570. – Бұ не деген дауыс? – деп,

Жабықтан сұлу қарады.

Киімдері сымпиған,

Найзалары қылтиған,

Желкілдеген көп әскер

Үйді айнала қамады.

Бұлаңдаған Алаукеш

Қасындағы батырды

Тістеп келіп алады.

Оята алмай қор болды,

1580. Алты ұйқылы қабыланды.

Ұйықтап жатқан батырдың

Мойнына белбеу салады,

Сүйреп кетіп барады.

Бір желуан сайдың бойына

Апарып байын салады,

Бетін шөппен жабады.

Жасырынып бір жерден

Сығалап сұлу қарады.

Қараманның көп қолы

1590. Қодарға жетіп барады,

Кеудеге мініп алады.

Кеудеге мініп алған соң,

Ол айғайды салады.

Қодар батыр бақырды,

«Мен Қосай» деп ақырды.

Қосай мұнда деген соң,

Отауға жеткен әскерлер

Бермен қарап жапырылды.

Қодарды ұстап айдады,

1600. «Бұлқынып жазым қылар» деп,

Оны арбаға байлады,

Сақалынан алады.

Ат үстінде Қодарды

Тас төбеге салады.

Қодар кетіп қалған соң,

Алаукеш барады бойына,

Байын көмген сайына.

Байының басын құшақтап,

Көзінің жасы моншақтап,

1610. Тиген жері жанады.

Көзін ашып Ер Қосай,

Жан-жағына қарады.

– Қайда жатырсың, батыр? – деп,

Алаукеш сұлу сұрады.

– Төсегің қайда, жолбарысым,

Үйің қайда, жолбарысым?

Әттең, Қодар болмаса,

Кетіп еді-ау өз басың.

Қодар сенің қабағың

1620. Ауру болып аш болса,

Етіңмен бір тамағың.

Сонда Қодарды Қараман байлап алып кетіп бара жатқанда, Қодардың Қараманға айтқаны:

– Қараман өзім көрген баз баяғым,

Тарықпан байладың деп қол-аяғым.

Болғанда ертең сәске қызығын көр,

Тас төбеңе ойнар тал-таяғым.

Өзімнің қаратауда бұлағым-ай,

Бере көр Құдай медет қарағыма-ай.

Дауысым бара ма екен құлағыңа-ай,

Таң ата қалай келмейді қонағына-ай.

1630. Сары ат жауды көрсе шабылады,

Сабаса өкпем оттай қабынады.

Болғанда ертең сәске қызығың көр,

Іздеген жерік асың табылады.

Сонда Қодардың айтқан өлеңін естіп, Қосайдың айтқаны:

– Қодекем де аман, мен де аман,

Қодекемнің басына

Түскен екен бір заман.

Қодекем бүйтіп тұрғанда,

Таң атуға шыдаман!

Осыны айтып Ер Қосай,

1640. Тартып-тартып жіберді

Сары атты бауырға.

Қарасын ба ер төре

Кейін қалған ауылға.

Түнде тиіп қалмаққа,

Ол айқайды салады.

Байлаулы тұрған Қодардың

Құлағын жарып барады.

Қосайдың дауысын есітіп,

Қалмады сабыр қарары,

1650. Көзінің кірді жанары.

Енді Қодар бұлқынды,

«Сындырам, – деп, – арбаны.

Қарынының терісі

Байрақтай дыр-дыр жыртылды.

Суырып алды Ер Қодар

Арбадан бір арысты.

Жаяу тұрған әскермен

Келе Қодар салысты.

Тас төбеге салады,

1660. Ұрғанына шыдамай,

Шырқырап қалмақ жылады.

– Қамшымды қайсың алдың? – деп,

Ұрған сайын ұрады.

Соғысып жүріп Ер Қосай,

Жолықты бөлек нұраға.

– Қосаймысың сен? – деді,

Нәсілсіз құлға қол ұрып,

Жазым да кеттім мен, – деді.

Қалмақтан шыққан батырдың

1670. Ең кенжесі – мен, – деді.

Қазақтан шыққан батырдың,

Ең кенжесі – сен, – деді.

Кезегімді бер, – деді,

Қайратымды көр, – деді.

Ат басын Қосай бұрады,

“Кезегіңді ал”, – деді,

Қасқайып қарап тұрады.

Нәсілсіз туған Қараман

Қолындағы қамшымен

1680. Тас төбеге салады.

Батыр туған Ер Қосай

Бит шаққандай көрмеді,

Ұрғанына шыдады.

Болмайтын оған болған соң,

Қорамсаққа қол салды,

Қозы жауырын оқ алды.

Шошып кетіп Ер Қосай,

Астындағы Сары аттың

Үстінде тұрып толғады:

1690. – Атамнан қалған жануар,

Бабамнан қалған жануар,

Мына келген бәлеге

Не қылғандай ойың бар?

Сонда Сары ат сөйледі:

– Батыр туған Ер Қосай,

Үстіңде арам ғұсыл бар,

Мен білемін қорықтың,

Астыңда Сары ат алаңдар.

Екі оқтан аман сақтайын,

1700. Үшіншіге келгенде,

Сыртыңнан баққан бабаң бар.

Осыны айтып болғанша,

Шыдамады Қараман.

Толғап тартып қалады,

Зырқырап оғы барады.

Астындағы Сарғыш ат

Оққа көзін салады.

Оқ тиер деп налыды,

Оқ жақындап келгенде,

1710. Лыпа жата қалады.

Қарағай қырқып, тал жонып,

Оқ жөніне барады.

Бұл оқтан аман қалады,

Бойын түзеп алады.

Тағы тартып қалады,

Оқ зырқырап барады.

Ат аспанға қарғыды

Оқ жайына қалады.

Шауып келіп Қараман,

1720. Безеу тісті кер тартар.

Тас төбеге салады,

Төбеден шыққан от жалын

Аспанды барып шарпыды.

Батырың есін танады,

Көкпар қылған лақтай

Тақымына сүйретіп

Қараман кетіп барады.

Екі көзін жұмады

Түсемін деп Ер Қосай,

1730. Бұлқынып еді алдында,

Екі жағынан батырдың

Төрт қабырға сынады.

Артынан Қодар келеді,

– Қайраты күшті Қодекең,

Санаулы ердің бірі еді.

Қодар сонда сөйлейді,

Сөйлегенде не дейді:

– Тумай кеткір, Ер Қосай,

Ақ қояндай қасқармай,

1740. Қосай, саған не болды,

Қараманды бас салмай?

Қараман келді кезіме,

Салайын құлақ сөзіңе,

Не көрінді көзіңе?

Әлің жетпесе қоя бер,

Қодекеңнің өзіне!

Сонда Қосай сөйледі:

– Келме, Қодар, қасыма,

Бір кісіге бір кісі

1750. Мүнәсіп емес басыма!

Сонда бала жылады,

Қарайды менің жүрегім.

Жау қалмақтың қолында,

Қалар болды, Құдай-ай,

Қос уыс алтын сүйегім.

Үстіп зарлап тұрғанда,

Келмедің-ау біреуің!

Алла көмек берген соң,

Пірлер қолмен сүйеді,

1760. Бала бойын түзейді.

“Ер кезегі үш”, – деді,

Сонда Қосай сөйледі:

– Қараман, аттан түс, – деді.

Енді артыңды қыс, – деді.

Ат үстінен Ер Қосай

Жағасынан алады.

Шалқадан жерге салады,

Кеудеге мініп алады.

Қараманның үстінде

1770. Тау басында отырған

Лашын құстай көрінді.

Найза салды батпады,

Қылыш салды кеспеді.

Қодар келіп қасына:

– Бұл Қараман батырдың

Кеуде жағы тас болат,

Бөксе жағы бос болат.

Сол жерінен шапсаңыз,

Сонда көңілің қош бола.

1780. Ер Қосайдай батырың

Қолына қылыш алады,

Қасына таман барады

Қақ ортадан шабады.

Бөкседен ұшып кеудесі,

Екі бөлініп қалады.

Қодарға беріп азаттық,

Алаукештей сұлуды

Өзіне неке қияды.

Отыз екі сұлуды

1790. Қодарға неке қияды.

Ұлы жиын той қылып,

Елі-жұртын жияды.

Батыр туған ер Қодар

Қосайға аға болады.

Мұнан былай балаға

Бақыт орнап жөнеді.

Жиналып келген халқым-ай,

Аз айтты деп жүрмеңдер,

Осылай болды тамам-ай.