кітабын онлайн тегін оқу  Алтын балак аксункар

«БАБАЛАР СӨЗІ» СЕРИЯСЫНАН

АЛТЫН БАЛАҚ АҚСҰҢҚАР

ХИКАЯЛЫҚ ДАСТАН

Адамзат бірде малды, бірде жарлы,

Кімде-кім қолда жоққа болар зарлы.

Бұрыннан ел аузында аңыз болған

Айтайын алтын балақ ақсұңқарды.

Дейтұғын Сұлтанмахмұт хан болыпты,

Атағы әлемге аян жан болыпты.

Байлық пен дүниеге қолы жетіп,

Құрғаны салтанат пен сән болыпты.

Бір күні Сұлтанмахмұт түс көріпті,

10. Түсінде бір ғажайып іс көріпті.

Әлемде сымбатына зат тең келмес,

Ақсұңқар алтын балақ құс көріпті.

Оянды патша ұйқыдан көзін ашып,

Төсектен ұшып тұрды асып-сасып.

Елестеп көз алдынан сұңқар кетпей,

Есі ауып бір көруге болды ғашық.

Бұрынғы дағдысындай тұра алмады,

Таққа отырып патшалық құра алмады.

Жұртын жинап қаншама сұраса да,

20 Бір адам құстың жөнін біле алмады.

Бар еді қол астында екі уәзір,

Біреуі – Сам, біреуінің аты – Сабыр.

Сұңқарды іздетуге серт қылды да,

Сабырға «тауып кел» деп қылды әмір.

Уәзір жарлық алып іздемекке,

Жапан түз жортпақ болып жырақ шетке.

Серт қылып, құс іздеуге тоғыз жылды,

Сиынды бір Жасаған Құдіретке.

Хан жарлық қылғаннан соң іздеп кетті,

30. Азапты жолдар жүріп мехнат шекті.

Кең дала, асқар асу, таулар асып,

Сұңқардан біле алмады еш деректі.

Алты жыл жүрді Сабыр сұңқар іздеп,

Мойнына дүние кезбек болды міндет.

Бойына бір өзеннің келіп жетті,

«Ақсұңқар алтын балақ құс бар ма» деп.

Уәзірге бұл бір тылсым сынға айналды,

Жетінші құстар қайтар жылға айналды.

Таңертең ерте тұрып қарап тұрса,

40 Көреді бір ақсақал кәрі шалды.

Алдына қарсы барып сәлем берді:

– Кездім, – деп, – сұңқар іздеп талай жерді.

Осы шал құстың жайын біледі екен,

Мәнісін түсіндіріп айтып берді.

Шал айтты: – Тыңда, – деді, – Сабыр, жаным,

Іздеген құс патшасы ақсұңқарың.

Жолы осы қайтатұғын жылында бір,

Көресің тосып жатсаң құстың бәрін.

Шырағым, жан екенсің көптен зерек,

50. Туысың тағы артық, затың бөлек.

Құс деген тамақ ішіп қолға түсер,

Тор құрып, жасырынып жатсаң керек.

Осы ақыл ұнаған соң уәзірге де,

Бір торғай ұстап алып тікті жемге.

Айтқандай құсқа торды құрып тастап,

Көрінбей жата берді таса жерге.

Ай өтті, содан былай күндер өтті,

Құстар да қайтқан ұшып келіп жетті.

Ешбірін ақсұңқарға ұқсата алмай,

60 Бәрін де өткізіп сап тағат етті.

Телміріп жатты уәзір қарай-қарай,

Құстар өтіп болды, арты арылғандай.

Екі құс шыға келді ең соңында,

Аппақ боп жап-жаңа таң жарылғандай.

Біреуі екі құстың баран болды,

Көңілі уәзірдің алаң болды.

Екеуі зымғап ұшып келе жатып,

Торғайды жемге түскен көзі көрді.

Уәзір жеті жылға жасымады,

70. Ал бүгін бағы ма екен басындағы.

Аппағы алтын балақ сұңқар болды,

Жолдасы қаршыға екен қасындағы.

Ақсұңқар айтты сонда қаршығаға:

– Байқашы, маңнан шырыл, ән шыға ма?

Торғайға түсіп біраз қорек етсем,

Ойлаған ойымыздан дәл шыға ма?

– Мұнымыз, – қаршыға айтты, – мақұл емес,

Қылмайық жолда тұрған торғайға егес.

Сіздің жем – аққу, үйрек, қаз, бөдене,

80. Сізге, тақсыр, бұл торғай лайықты емес.

Ұнады бұл ақылы сұңқар құсқа,

Ақсұңқар ұша берді күнбатысқа.

Уәзірді құс сипаты баурап кетті,

Лажсыз аялдады келер жылға.

Сабырмен сегізінші жыл да толды,

Құс қайтар мезгіл уақыт тағы болды.

Жалынып Жасағаннан үміт етіп,

Қайтадан торғай байлап торын құрды.

Тізіліп құстар қайтты тап-табымен,

90. Бірінің бірі артынан топ-тобымен.

Бар құстың соңын жиып ұшып жетті,

Ақсұңқар шабарманы лашынменен.

Торғайды жемге тіккен тағы көрді,

Ақсұңқар шыр айналып нәпсіге ерді.

– Мынаны аз кідіріп жеп кетейік,

Қоналқа білеміз ғой жерді, – деді.

Лашын да қаршығадай сөзге шебер,

Құс емес қарапайым болар бекер.

– Онан да құлан, киік ұстап жеңіз,

100. Тақсыр-ау, қандай аңға шамаң келер.

Лашынның бұл ақылын қабыл алды,

Ақсұңқар кідірмеді кетіп қалды.

Ал, қазір қапаланып, назаланып,

Мехнатпен тіккен торын жинап алды.

«Сипаты ақсұңқардың дүниеде жоқ,

Тамаша жаралған» деп қайран қалды.

Құс емес қызықпайтын көрген адам,

Уәзір де патшадай-ақ құмарланды.

Сұңқарды қиып тастап кете алмады,

110. Сегіз жыл тілегіне жете алмады.

Патша әмірін орындау қиын болды,

Көп тартты мехнатты шыбын жаны.

Серт қылған тоғызыншы жылы болды,

Құс қайтар мезгіл уақыт тағы болды.

Жалынып Жасағаннан үміт етіп,

Қайтадан торғай байлап, құрды торды.

Тізіліп құстар қайтты будақ-будақ,

Биікте, кейі аласа, умақ-шумақ.

Бар құстың соңын жиып ұшып жетті,

120. Ақсұңқар кезқұйрықты жолдас қып ап.

Тұрса да көрінеуде тор құрылып,

Айналды құс патшасы жемді көріп.

Кезқұйрыққа сөз салды: – Жеп кетейік,

Тамақты мына тұрған аз кідіріп.

– Патшам-ау, көрім болды-ау бұл даяр жем,

Айтуға, тақсыр, сізге бата алмап ем.

Аз да болса етін жеп сіз тойыңыз,

Қаужанып мен қалайын қан-жынымен.

«Иә, сәт» деп Сабыр жатты көзін салып,

130. Ақсұңқар түсті торға шыр айналып.

Жаңылып құс патшасы торға оралды,

Жолдасы кезқұйрықтың тілін алып.

Оралған ақсұңқарды уәзір көріп,

Қуанып жетіп келді зыр жүгіріп.

«Жеттім, – деп, – тоғыз жылда тілегіме»,

Келтірді Жасағанға мың шүкірлік.

Уәзір Сабыр бұл құсқа қайран қалды,

Құрметтеп бөлегішке бөлеп алды.

«Патшам» деп алтын балақ ақсұңқарды

140 Тағзым етіп патшаға алып барды.

Сұңқарды Сұлтанмахмұт ап қуанды,

Айығып ішкі дерті уанады.

Сабырға риза боп сый береді,

«Орнына келтірдің, – деп, – сен уағданы».

Патшаның көңілі тынды сұңқарды алып,

Таң қалды сипатына көрген халық.

Сам келіп құттықтады ақсұңқарды,

Хан алдына таралғы-тарту салып.

Сам айтты: – Құттықтаймын бұл бір істі,

150. Аңға да сұңқарыңыз болар күшті.

Қаратып босқа сақтап отырғанша,

Сонарға алып шығу бек тиісті.

Патша да Самның сөзін есіне алды,

Қайырып ақсұңқарды аңға салды.

Ақсұңқар алтын балақ қыран шығып,

Көзіне көрінгеннің бәрін алды.

Түлкі алды, қасқыр алды, аю алды,

Көрінген құтқармады хайуанды.

Жолбарыс көрінсе де түсетін боп,

160. Ақсұңқар аңнан қашып айнымады.

Неше жыл аңға салды ақсұңқарды,

Көрінген аң баласы құтылмады.

Қайырып тағы бір жыл алып шықса,

Алтын құс бұрынғыдай ұмтылмады.

«Сұңқарым бұзылды» деп емдетеді,

Балгерге о ғып-бұ ғып жөндетеді.

Қайырып салып еді тағы ұшпай,

Мейлінше патшаны да әуре етеді.

Ап шықты Сұлтанмахмұт құсты бір күн,

170. Сұңқардан үміт етіп дүркін-дүркін.

Көрсетіп бір киікті қоя берсе,

Теріс ұшып келмей кетті әлгі шіркін.

Падиша ашуланды ыза болып,

Суыққа кешке дейін әбден тоңып.

Ақсұңқар таңға жуық қайта айналып,

Мешіттің төбесіне шықты қонып.

Намазға Сұлтанмахмұт ерте тұрды,

Дәрет алып, мешітке таман жүрді.

Жоғарғы мұнараның биігінен,

180 Ақсұңқар алтын балақ құсты көрді.

Айтады патша сонда сұңқарына:

– Сені мен өкпелеткен жерім бар ма?

Бабыңды ренжітіп таппадым ба,

Басқаша маған қояр кінәң бар ма?

Айтамын, сұңқар, сені ішім қимай,

Аң көрсең ұмтылмайсың бұрынғыдай.

Кетесің теріс ұшып, айналмайсың,

Бұзылдың, алтын балақ, неге мұндай?

Жем беріп шақырсам да қарамадың,

Ұстаған бір әдеттен айрылмадың.

Тоғыз жыл құмар болып іздетіп ем,

190. Екі жыл қатты егілді менің жаным.

– Бәрі рас, – деді ақсұңқар, – тақсыр патша,

Қызметіңді орындадым мен шамаша.

Бір аңға әуелінде түспес едім,

Тоғыз жыл Сабыр уәзір шаршамаса.

Сізге мен қош айтуға тұрмын, сұлтан,

Жүрмейді тоқта деген маған қолқаң.

Айтайын үш сөзім бар кетерімде,

Айтайын шын ұнатып фаһим қылсаң.

Кетерін ақсұңқардың білді патша,

200. Ойланып іші қимай тұрды патша.

– Айтып кет үш сөзіңді ұғындырып,

Тыңдайын керек екен маған қанша?

Ақсұңқар алтын балақ бастап сөзін,

Патша тұр құсқа тігіп екі көзін.

– Әрқашан қолдағыңның қадірін біл,

Жақсы екше өмірдің бар мыс пен жезін.

Ақымаққа ешқашан ақыл салмағайсыз,

Тіліне еріп ғапыл қалмағайсыз.

Өкінбе өткен іске үшіншісі,

210. Іс өтсе басыңыздан қандай жайсыз.

Патша құсын қимай қайғы жеді,

Тоқта деп айтқанына көнбей енді.

– Үш сөзің маған айтқан ақыл екен,

Айтып кет анық ашып жайын деді.

Ақсұңқар тағы бастап сөзін айтты:

– Патшасы ем тамам құстың сіздей затты.

Көзі – тар, көңілі – заһар уәзірге еріп,

Салғаның аңға қайырып маған батты.

Дос едім мен өзіңе шын, ақиқат,

220. Міндетім емес еді аң ұстамақ.

Басқаша ақылменен пайдалансаң,

Мағлұм ғой табылар ед сізге тамақ.

Сұлтаным, ұнамады маған ісің,

Мен едім алтын балақ көрген түсің.

Түсімде мен де өзіңді көріп едім,

Торғайды біле тұра торға түстім.

Ақсұңқар алтын балақ менің атым,

Белгілі құс болсам да текті затым.

Әрқашан қолдағыңның қадірін біл,

230. Сынаңыз шала болса қалған артын.

Екінші түстім келіп торыңызға,

Неше жыл тұрдым шыдап қолыңызда.

Сам менен кезқұйрықтың тілін алған,

Себеп қой айрылыспақ сорымызға.

Кезқұйрық құс ішінде қор болатын,

Білесің Самның дағы арғы затын.

Қаскүнем, қара ниет екеуі де,

Жеткен жоқ кезі оның тазаратын.

Ондайға қашан да ақыл салмаңыз деп,

240. Осы еді менің айтқан ишаратым.

Қаршыға, лашындар құс төресі,

Екі жыл себеп болған құтылатын.

Айтамын сізге, патша, ақыл қылып,

Сөз емес қарапайым ұмтылатын.

Үшінші түйін етіп қойған сөзім,

Өкініп тұрсың маған білсең өзің.

Қолыңа менен басқа асыл түссе,

248. Әрқашан қадірін біл деген сөзім.