кітабын онлайн тегін оқу  Кан кeшу

«БАБАЛАР СӨЗІ» СЕРИЯСЫНАН

ТАРИХИ ЖЫР

ҚАН КЕШУ

Хат жаздым ақ қағазға сия сарқып,

Тілім мен саусағыма міндет артып.

Көрсеттім “қан кешкен” деп өр Алтайды,

Күңіренген күйзелісін күйік тартып.

Сөйлесем жауыздықтың қылықтарын,

Естіп ап түршігерсің қызып қаның!

Есімқан төңкерісін ескертейін,

Баяндап айпасам да тізіп бәрін.

Басынса момын елді қуыршақтар,

10. Бас ұрды Шыңшысайға ұрыншақтар.

Жыбырлап жаяу тәйни жыланша өріп,

Сатылып Гоминдаңға беріп ақпар.

Қолданса дубан зұлым айла-тәсіл,

Жолында жауыздардың табады ақыл.

Жиангер құйыршығы елде бар деп,

Орнатты Алтайға әкеп заман ақыр.

Алтайдың бастығы еді Шақаң дутың,

Отанын сүюші еді, ел мен жұртын.

Бар жерде мектеп ашып, бала оқытып,

20. Айдаған надандықтың қара бұлтын.

Бар еді керейімде нелер саңлақ,

Түгендеп айтпасам да бірден талдап.

Бұларға әр сылтаумен жала жауып,

Сандаған ел жақсысын кетті жалмап.

Деп соқты “ым-жымы бір жиянгермен,

Құпия тілдескен” – деп алдыңғы елмен.

Мылтығын тығып жүрген бұзық деді,

Алтайда адам ұстап әрбір жерден.

Мәселен сол ұйымда бар Қарақұл,

30. Көгенбай, Сәлімбақи, Қақыш, Қабыл.

Қажынәби, Әбілмәжін, Әз, Әбет деп,

Жазықсыз жала жауып қақты дабыл.

Алдымен Манкей, Қалел, Дөненді алды,

Баянбай, Байқадам мен Бөкейқанды.

Қалғанын Үрімжіде “құрылтай” деп,

Шақырып әр аймақтан алып барды.

Сұраққа тартты оларды бірден санап,

Жаламен өтірікті жүндей сабап.

Шынжианның қазағының басшысы деп,

40. Бас салып Баймолланы қойды қамап.

Аяулы әндігердің бәрі кетті,

Халықтың құты қашып, сәні кетті.

“Мылтықты адақтау” деп қимыл жүріп,

Талайды тарпа бас сап зар илетті.

Кезенген кекті азулы күндер өтті,

Жүрегін жұрттың түгел тітіретті.

Шіңгілден он екі адам тағы алды деп,

Еліне Көктоғайдың хабар жетті.

Есімқан елмен іштей ақылдасты,

50. Әубәкір, Шағалаққа қосып басты.

«Ақыттан аяп жанды қайтпексіз?» деп,

Сенімді адамдармен көп сырласты.

Есімқан іштей сайлап амалдарын,

Санап жүр бірден таңдап адамдарын.

Етікпен су кешетін күн туды деп,

Білмеді қандай бағдар таба аларын.

Еңсеген ел білетін палуан жігіт,

Дайын жүр кек алуды арман қылып.

Сіләмнің Оспаны да жүректі еді,

60. Соғыста серік болар жәрдем қылып.

Әубәкір, Баттал менен Қобдабайлар,

Кек кернеп, жауыздыққа тісін қайрар.

Дүзелбай, Бағжол да мерген еді,

Түспейтін оғы жерге жауды жайпар.

Тартымды Зейнел, Қапас жігіт еді,

Есімқан таңдап бәрін ертіп еді.

Кектеніп жауға халық бір ниетпен,

Атой сап майдандасу ел тілегі.

Нақақтан қара жауып қаралаған,

70. Тәйни көп елдің ішін аралаған.

Жамандап қит еткенді қолға алдырып,

Жүрегін момын елдің жаралаған.

Құпия Гұңанжұймен ақылдасқан,

Жағынып жанын сала жақындасқан.

Жоспар қып алмақшы екен сексен адам,

Кезекпен топқа бөліп бір-бір бастан.

Алдында алдауменен Қалманды алған,

Есімқан қырда жүріп білмей қалған.

Шұй шиянжаң “тамырым” деп шақырып ап,

80. Жол тосып Сарсүмбеге айдап барған.

Ол кезде Қалман албырт не біледі,

Шұй сұмды “тамырым” деп сеніп еді.

Сақшы емес, өзіміздің Шұй шиянжаң деп,

Көңіліне шүбә қылмай келіп еді.

Шұй зұлым, күлкек қағып қарқылдады,

Ақ көңіл адам болып аңқылдады.

Мылтықты адақтауға сізге сенем,

Бар-жоғын Көктоғайдың халқындағы.

– Ей, шиянжаң, жұмысты сұрадыңыз,

90. Болған кепіл Құдай мен Құранымыз.

Қалған жоқ ел қолында сынық темір,

Гұңанжұй сенбесе де, сіз наныңыз.

– Жарайды, қасам берер жұмыс емес,

Әншейін айта салған жайын кеңес.

“Мылтық” деп елді қыспай аяқтасақ,

Дегенді қатты ойлаймын ертелі-кеш.

Осылай Қалманды алып жолға салды,

Далайқан, Жапан еді жолдастары.

Бір адам “жоқ қараған” тағы ілесіп,

100. Деп күзде сақшыдан бір ат жоғалды.

Жол басып, сан қырқаның үстін кертіп,

Дөңіне Қара түнек келіп жетіп.

Бірінші шайын ұрттай бергенінде,

Бір тәйни топ әскерді келді ертіп.

Әй-шәй жоқ келген әскер алды байлап,

Келіпті көзірлерін іштей сайлап.

Мүсәпір бағанағы ат қараған,

Қолыңды тез көтер деп тұр айғайлап.

Осы күні Ақытты да алған қолға,

110. Жоспарлап бірін үйде, бірін жолда.

Есімқан екеуін де сезбей қалып,

Әрең жүр кекті ашуы кернеп бойда.

Гұңанжұй Далайқаннан қағаз жазып,

Кетті деп Ақыт, Қалман заңнан азып.

Қалған ел бір араға жиын тұрсын,

Ауданнан ұқтырад деп адам барып.

Есімқан келген хаттың бетін ашты,

Қапы қап бұл жауызға азу басты.

Күн сайын ебін тауып ала берсе,

120. Езгімен құл етпей ме қалған жасты.

Деді де елге жарлық бұйырыпты,

Ел түгел үрпиісіп жиылыпты.

Ақытты әкеткен жау он-ақ адам,

Тәуекел айқасам деп түйіліпті.

Шағалақ, Шәшті шалдар салды тоқтау,

Болар деп заңға томпақ адам топтау.

Соғыссыз бейбіт жолмен қоя берер,

Алтай боп арыз жазып салсақ жоқтау.

Ақаңнан ешкім безіп тұрғаны жоқ,

130. Алтай боп ақыл кеңес құрғаны жоқ.

Бірігіп он екі абақ жұмылмаса,

Қолыңнан не келеді аз ғана топ.

Қалың қол жәдік пенен жантекейде,

Екеуі тең емес пе бар керейге.

Болмаса осылармен ақыл қоссақ,

Біздікін сонда бұлар жөн демей ме?

Соларға ақыл салмай Бөке кеткен,

Әліп те ауа көшіп, жеке кеткен.

Сиырдың бүйрегіндей бөлшектеніп,

140. Әркімге олжаланып есе кеткен.

Көршілес қыстаубай мен меркітке айтпай,

Аз адам дүрлігеміз не себептен?!

Темірдің қолымызда сынығы жоқ,

Кетпей ме жасақты жау қырып шеттен.

Жігіттер бұл ақылға иланбады,

Зая боп шалдар сөзі бұлданбады.

“Өлер өгіз балтадан тайынбайды”

Артық деп өлгеніміз бұдан дағы.

Айырылып қажысынан қалған жылап,

150. Топтасты молқы біткен басын құрап.

Дабашал, Ақпеке би, Сәлде зәңгі,

Дүңгені, шамғұн менен келді бір-ақ.

Ителіден Боранбай тәйжісімен,

Жемсары, Мақа молла қазысымен.

Сіргебай, Ақмоллалар жігіті сай,

Ақылын қосып жатыр әдісімен.

Шарлады үш ауданда сымсыз сыбыр,

Әркімнің аузын аңдып тәйнилер жүр.

Ноғайбай, Есімқан мен Солтыкен би,

160. Сарыбай Қақыштар боп бірікті тіл.

Керейдің ел бастаған ері кетті,

Қазақтың қалғанынан сенім кетті.

Шәріпқан, Баймолла мен Бұқат бейсі,

Ақылдың алтынындай кені кетті.

Бөге мен Зуқа батыр, Әліп, Қасым,

Абақтың арқа сүйер белі кетті.

Әкім мен жас Асылбек, Далай мерген,

Солардың көңілінде сыры кетті.

Ал бүгін елдің көрген күні мынау,

170. Езгіден туып өтер күнде жылау.

Әкетсе жұрт басшысын қылмысты деп,

Қалғанын құртып жатыр алман-ылау.

Еркекке әйел емес келді толғақ,

Тағдырдың айту қиын алдын болжап.

Қашанда халық алмас қамал болмас,

Шабайық жауға қарсы елді қозғап.

Байқасаң ел жақсысын құртып болды.

Құртудың түп сылтауы мылтық болды.

Қалдырмай ел қолына сынық темір,

180. Жиғанын шашып түгел тінтіп болды.

Аймақтың бір уииуаны келген екен,

Қасына Шұй шианжаң да ерген екен.

Он адам сап-сары ала құрал асып,

Күшіне сол тажалдың сенген екен.

Сарноғай мешітте тұр айғай салып,

Ішіне бұқараны қамап алып.

Шұй шианжаң жиын ашып зекіріп тұр,

Құранды лақтырып айбарланып.

Сөздері аяқталмай жарым күнде,

190. Шалдардың төзбей кетті жаны мүлде.

Жібереді кейбіреуі “сұйық дәрет”,

Құдайдың мешіт үйі болып түрме.

Қор санап шианжаң қырдың қазақтарын,

Көрсетіп көңіліндегі мазақтарын.

Төкті әтей жайнамазға бұрқыратып,

Ұрттап ап, сілке салып арақтарын.

Бұл қорлық Есімқанға кетті батып,

Кетті ашу тұла бойын қалшылдатып.

Қапысын қалай ғана табамын деп,

200. Тістеніп әрең отыр басы қатып.

Шақырып Керім, Жақып Есімқанды,

Оңаша бір ауылға алып барды.

– Жинапсың сексен жігіт қаруланған,

Алмақ боп жолдан тартып Ақыт шалды.

Есімқан: – Сексен жігіт жидым, рас,

Жаттық деп айта алмаймыз біз жым-жылас.

Деді де сексен адам жазып берді,

Толтырып бір қағазға жарым құлаш.

Айтам деп мақсатымды ыңғайланды,

210. – Ал айт, – деп Жақып бейғам тыңдай қалды

Сарт еткен дәл жүректен жұмырықтан,

Жақып сұм ұшып түсіп тұрмай қалды.

Керімнің келтірместен атуға әлін,

Қолынан тартып алды жан құралын.

Екеуін е дегенше байлап тастап,

Бастады батырлықтың тырнақалдын.

Кешікпей келіп жатыр ел жиылып,

Тізімнен өз аттарын көрді біліп.

Сатқын деп әркім бетке бір түкіріп,

220. Салуға бекінді жұрт қанды бүлік.

Үйіне Оқан зәңгі қонды шианжаң,

Ішінен бар сұмдығын ойлап барған.

Қолға алып осы жолы сексен адам,

Ерекше сыйланбақ боп Шың Дубаннан.

Жақыптар сіңірмек боп ерекше еңбек,

Ел жата Есімқанды айдап келмек.

Көзеулі уағында келмеген соң,

Тықыршып әрең отыр шианжаң жендет.

“Оларды біліп кел, - деп, - неге айланды”

230. Шыдамай жұмсады оған қамиланды.

Ауылды қоршап жатқан Есімқандар,

Оны да тырп еткізбей байлап алды.

Есімқан елпегінен екі жігіт –

Жіберген шианжаңдарға күтуші қып.

Қонақтар көзі ұйқыға барған кезде,

Хабарын жеткізбекші қайта шығып.

Тәбітай итін өзі айландырып,

Соғымның өкпе-бауырын жат деп жұлып.

Байпақшаң баспалаған батырларға,

240. Арсылдап кетпесін деп Ақтөс үріп.

Күтуші хабар берді жаза баспай,

Батырлар кірді есіктен шықырлатпай.

“Бұл кім?” – деп маңдайшаға оқ шығарды,

Шұй залым отыр екен кірпік қақпай.

Атылды Еңсегендер арыстандай,

Шұй шианжаң зәресі ұшты оқ ата алмай.

Тағдырды балта, сойыл басқарып жүр,

“Қонақтар” қолға түсті бірі қалмай.

Біреуі тығылыпты күпі жапқан,

250. Сол еді жайнамазға арақ шашқан.

Есімқан табанымен басып тұрып,

Оқанның төрінде оны қорқыратқан.

Бәйбіше көзі шығып шарасынан,

Таба алмай бір кебісін аласұрған.

Жарықтық, сыңар аяқ қақсанып жүр,

«Лә иләһа илла Алла» айтып иман.

Бел көріп өр керейі Есімқанды,

Белбеуге түйіп халық шыбын жанды.

Шың дубан: – Мұны бұзған жиангерлер,

260. Жиангер құйыршығы, – деп жар салды.

Есімқан қузау салып тәйнилерге,

Тәйнилер түсті бәлем әбігерге.

Кешірім сұрап көбі тәуба қылды,

Кепіл боп жақындары әркімдерге.

Осының біреуі еді Сүлеймен де,

«Көз-құлақ» болғаны бар жүріп елде.

Танып ап елдің кегін Егей батыр,

Арнады шыбын жанын ел мен жерге.

Еске алсам егілемін асыл атын,

270. Шеп бұзар шерушінің асыл затын.

Соғысқа арнап Аллам жаратқандай,

Айқаста арыстандай атылатын.

Есімқан ойлаған ед сынайын деп,

Қашанғы бұған шүбә қылайын деп.

Сүлеймен айтты оған: – Жауға жібер,

Бақылап, бар жағдайын ұғайын, – деп.

Сүлеймен осы сертпен барып келді,

Үш мылтық жаудан ұрлап алып келді.

Тұрғанда сынық темір қолға түспей,

280. Ерлігін ел мен жұрты анық көрді.

Аттанды ел Көктоғайдың қаласына,

Ажалға ашынған жұрт қарасын ба!?

Мойнына ақтық байлап, жаназа оқып,

Қатын мен араздасып баласына.

Оқ бүркіп алдырмады жаулар мығым,

Олар да әбден көрген дайындығын.

Мәуия, Сәтіш батыр оққа ұшып,

Халықтың ауырлатты қайғы-мұңын.

Жалғанның күйігі екен тірі қалған,

290. Тірідей жапырақтап жанын алған.

Жайраңдап кеше жүрген қайран ерлер,

Кетті ғой әр көңілге тастап арман.

Сүлеймен кекпен мініп ақ боз атты,

Киіп ап ақтан киім жауға шапты.

Бірі деп «жын-перінің» жіп таға алмай,

Көрген жау зәресі ұшып таң қалыпты.

Сығылып көп айналып қарамайды,

Қолымен нысанасын шамалайды.

Жапырып жаудың бетін қайтармаса,

300. Есепке ерлігім деп санамайды.

Тағы бар көзге түскен Мұса мерген,

Жантекей жігіттері оған ерген.

Мысалға қарсы беттеп келген жаулар,

Қалпақтай қатарынан ұша берген.

Атысты Жаушоқыда салған жолда,

Бір күнде жетпіс мылтық түскен олжа.

Тәшкей, Түркістандар құрбан болып,

Қалың жау есесіне батты сорға.

Тартқызып ауыр шығын жауларына,

310. Атысты қан көпіршіп жеті сөтке.

Әруағын Жәнібектің арқа тұтып,

Айқасты үш мың жаумен жекпе-жекке.

Шіңгілде Гоминдаңның бір лияны бар,

Ырысбек лианжаңы оның тұрған мұндар.

Көмекке үш мың әскер келмекші екен,

Қазақты құрту үшін болып құмар.

Бұларды жою үшін Мұса кетті,

Тірі ұстау ойында боп Ырысбекті.

Әскерін бірден атып қырса дағы,

320. Ырысбек тірі қолға ілінбепті.

Қосады күнде басын өңшең батыр,

Жинақтап тәжірибесін іске татыр.

Құс ұйқы болған әбден қырағы ерлер,

Тұлға етіп Есімқанға қосады ақыл.

Қалың жау қаптап жатыр саны ұлғайып,

Халыққа жазығы жоқ тағып айып.

Жерден оқ, көктен бомбы қарша борап,

Даланы тұмандатты тұрған айық.

Қылышкер атты әскері бөлек шапқан,

330. Шыға кеп тұтқиылдан ат ойнатқан.

Бастаған «сары атты орыс» келді шауып,

Қылышын көкке сермеп жарқылдатқан.

Кішкене бала дейтін батыр жігіт,

Айқасты шоқпарменен басына ұрып.

Орыстың омыртқасын опырғанда,

Кетіпті сол иығын қылыш тіліп.

Жау өліп, батырымыз жараланды,

Шабылған иығынан қансырады.

Ұрпаққа ерлік ісі өнеге боп,

340. Өшпейтін құрбандықтың ізі қалды.

Сүлеймен, Мұсалар жүр екі шетте,

Оспан да кеп қосылған кеше кеште.

Қолына шоқпар алған өңшең ерлер,

Жауларды жығып жатыр жанап кетсе.

Айқасты қар бетінде жығылғандар,

Сүлеймен қарақұстан ұрылғандар.

Ертоқымы бауырында жау аттары,

Қан сасып бұл шайқаста қырылғандар.

Аспанда айроплан күрілдеген,

350. Даусынан жер жаңғырып дірілдеген.

Мергендер қанша көздеп атса дағы,

Тиген оқ дарығаны білінбеген.

Қалмады атты әскерлі жауда тыныс,

Бастаған батты қанға жалдама орыс.

«Қазақты қылышпенен қырып берем»,

Деп берген серті шықты болмай дұрыс.

Халықтың қаһар күші шықты мығым,

Көрсетті атты айқаста мықтылығын.

Гоминдаң «құйыршық» деп көзге ілмеп ед,

360. Көтеріліс құдіретін ұқты бүгін.

Мінгені Ноғайбайдың қоңыр сары,

Осы атпен жарасушы ед шалдың сәні.

Нұқаңды жайшылықта кім сынаған,

Ойнар деп жау басына шоқпарлары.

Ноғайбай, Зетелбай мен Дағыстандар,

Жаулармен жан аямай сайысқандар.

Елі үшін жанын қиып құрбан болды

Солар ед қанға қолын малысқандыр.

Ырысқан әкесіне жылап отыр,

370. Қайырына елге бақыт сұрап отыр.

Бәріне Ақтеке би ақыл айтып,

Қайратқа қалың елін шыңап отыр:

– Есімқан, Ырысқанды ел танысын,

Жауларға жібермеген ел намысын.

Ажалдың оғы тиіп өлсе арман жоқ,

Керейдің алды жаулар белді арысын.

Екеуің берекемен елді баста,

Болмайды бағынбайтын кәрі-жаста.

Салмағын қалың елдің көтеріңдер,

380. Салған соң амалсыздан Құдай басқа.

Екі жас мақұл көріп түрегелді,

Ежелден сүйіп өскен жүрегі елді.

«Ақаңның ақылымен ел бастаймыз»

Деп бидің амандағын тілеп еді.

Әр күні бомбылайды төрт самолиот,

Бір жақтан пилимоттар қосарлап оқ.

Шошынған қатын-бала тау-таста жүр,

Шуылдап қол ұстасып, болып топ-топ.

Қалпында қалып жатыр асқан қазан,

390. Қарғалар жемтік іздеп айтады азан.

Әр күні оннан-бестен адам жерлеп,

Молла жүр қолы тимей жаназадан.

Бір күні бір самолиот келді жалғыз,

Тасаға ел тығылды болып андыз.

Бомбы емес, будасымен қағаз шашты,

Қайтсын деп «сары атты орыс, соған зармыз».

Үш күндей осыны айтып қағаз жауды,

Қаптады үндеу хаты дала-тауды.

«Сары атты орысты әкеп тірі берсе,

400. Деп жазған тоқтатамыз бомбылауды».

Ешкімнен оған жауап берілмейді,

Адамша орысы да көмілмейді.

Қимаса дубан өзі іздеп барсын,

Тозақтың орнын алып төріндегі.

Мұны айтып көшпек болдық Қалқа жаққа,

Шақырып моңғұлдарды ынтымаққа.

Жіберген төрт елшісін өлтіріпті,

Қарашы қырсық шалып қайтқан баққа.

Барып ек халықшыл деп пана тілеп,

410. Жұңго мен көрші тұрған арасы деп.

Шекара бұздыңдар деп айдап салды,

Өлсең де өз жеріңе барасың деп.

Заңсыз ғой шекараны бұзғанымыз,

Не көрсек салт көрейік қу жанымыз.

Бағынсын қатын-бала Гоминдаңға,

Обал ғой ертіп жүріп қырғанымыз.

Кетті ерлер Бәйтік тауын бетке алып,

Айырылу барлық жанның есін алып.

Аз ғана кәрі-құртаң елде қалды,

420. Көрінбек көбі жетім-жесір болып.

«Қояндай табысар ма қанжығадан»,

Деп ел-жұрт уайымдап зар жылаған.

Бұл күнді білсе ешкім тумас еді,

Тапты деп сорлы ұрпағын нағып анаң!

Шіңгілге айдап келді шуылдатып,

Малдарын талап сойып, итін атып.

Зорлық пен зомбылығын еркінше істеп,

Қаптатып тәйнилерін тың-тыңдатып.

Көшірді Көртоғайдың елін бөліп,

430. Алынды ел теперішке телімделіп.

Қайран ел, қан жылаумен күнің өтті-ау!

«Ішкенің ірің, жегенің желім» болып.

Ілескен Ырысқанға жетті жүз қол,

Ішінде батырлар бар табатын жол.

Шың дубан әскер күшін төгіп жатыр,

Құрдым деп «жерге қақпан, аспанға тор».

Сүлеймен, Оспан менен Мұса мерген,

Бұларға жау шақ келмес қарсы келген.

Нұрпейіс, Раушан мен Қорқынбайлар,

440. Жері жоқ қарауылды жауға берген.

Калейге Қымбыл-Қалел елі сенген,

Ақтайлақ, Қали, Мекер төтеп берген.

Алдажар, Есен, Қалан, Жұпай молла,

Жау десе жандар емес жатып көрген.

Төбеге төніп ұшып айроплан,

Жер дүңкіп жарылатын бомбысынан.

Үріккен қойдай болып жетеу келед,

Шұбырып белден асып арт-артынан.

Жерден де оқ атылад көкке қарап,

450. Мергендер қарауылды көздей қадап.

Оқ па әлде, қарғысы ма бейуаздардың,

Кейбірі қашады өзін түтінге орап.

Тажалдар жерге көзін сатқандай боп,

Қуанып іздегенін тапқандай боп.

Ақаңды жеті жерден жаралады,

Қазақтың айбар тауын шаққандай боп.

Бәйтіктің тау-даласы қанға бөкті,

Гоминдаң бояп-ақ жүр жер мен көкті.

Ерлікпен жас батырлар шайқас жасап,

460. Қоршаудың сан қыспағын жарып өтті.

Қалқа да Гоминдаңға көмек берді,

Моңғұлдан бір лиан әскер бөлек келді.

Осыған он бес адам Мұса барып,

Қырық үштен бірін тірі жөнелтпеді.

Соңында қалған екен бір жаралы,

Шықпапты бір пәле үшін оның жаны.

«Ағатай! Мұсылман ем», – дегенді айтып,

Атыпты алдап тұрып ол Мұсаны.

Шаймұрат деген жігіт тағы құрбан,

470. Мұқитқан, Макер,Талғат жараланды.

Арманда Мұса батыр шаһит болып,

Қазақтың қасіреттен сағы сынған.

Гоминдаң тағы басты бір жағынан,

Таусылмай батырлардың қырғынынан.

Ұйқы, шөл, аштықпенен қалжыратып,

Уақыт жоқ тыныстауға мұрса қылған.

Белгісіз кімдер қалып, кім өлгені,

Шайқастан кейін әркім түгенделді.

Қажақын құдасымен екеуі жоқ,

480. Таппадық кеше кеште жүрген еді.

Қоңырхан, Асыл, Қымбыл, Ілиқандар,

Олармен қостас болып жүрген Қамбар.

Екі рет жауды етекке қуып түскен,

Батырда Зейнел, Қапас, және Оспан бар.

Жүргендей қуып-ойнап тамашалап,

Жауларды жүрген екен жүндей сабап.

Бұлардың әрекетін білгеннен соң,

Алыпты жаулар қоршап ішке қамап.

Оқ тиіп Қапсадыққа жараланды,

490. Қалың жау шебін жайып араға алды.

Шайқаған автоматын ұстап сонда,

Оғына жаудың атқан қарамады.

Осылай жаудың шебін бұзып кетті,

Өлігін өр-ылдиға тізіп кетті.

Оқпенен жаудың тобын баудай турап,

Жүргендей тартпа сілтеп жүзіп шөпті.

Бәйтікте ат тойғызған аз ғана күн,

Табиғат аямаған қазына-бағын.

Тіленді жауға кеткен елдің бағын,

500. «Тәңірім салса екен – деп, – оң қабағын».

Аттанды тәуекел деп Алтай беттеп,

«Көк келген ат көзінен» кезде жетпек.

Жаралы Калей батыр, Қапсадықтар,

Түйеге өбектетіп артқан ептеп.

Ақыттың мешітіне келіп түсті,

Сағынып Бурылтоғай суын ішті.

Елестеп қажы атаңның жүрген жері,

Жігіттер шер-шемен боп күрсіністі.

Жасаңға бауырын төсеп еруледі,

510. Шомылып мөлдір суға жеңілдеді.

Жас төгіп, зираттарға аят оқып,

Торғайдай тозып кетті елің деді.

Сөйткенше қарауылдан хабар келді,

Дүрбіміз деп алыстан адам көрді.

Батырлар қарауылды бұрын алып,

Деп жатыр жау болса егер «арам өлді».

Екпіні аттарының ширақ бәрі,

Көрінді мылтығының сирақтары.

Сүкең бар, шеруші атаң адамы екен,

520. Көрісті құшақтасып жылап бәрі.

Сүлеймен көпшілікке сәлем берді,

Бөлініп бірнеше айда әрең көрді.

Шетінен құбандарға көңіл айтып,

Шешендер сұлу сөзбен тәлім берді.

Жау жатыр Ақтастының жарығында,

Салсам деп сарбаздарды азуына.

Сарбастау, Такілінің бәрі де жау,

Потай сап, акоп қазған адырына.

Айтты ма сау есіне аян еніп?!

530. Кетті ме көк перісі хабар беріп!

Сүлеймен « Жау жетті» деп тұра шауып,

Оқ атты жау қимылын бұрын көріп.

Жамсатты елу-алпыс келгендерін,

Түсірді бұрын атып мергендерін.

Қалғаны қайта қашты қайырыла алмай,

Амалсыз жолға тастап өлгендерін.

Болған соң кім тоқтасын қанды жанжал,

Арт жақтан қаптап кетті соң қалғандар.

Осы жол ерлігімен түсті көзге,

540. Көкіман, Сейітқазы, Самырқандар.

Қашқанды батыр ерлер қуып атқан,

Жауларды байқамапты бұғып жатқан.

Нұрпейіс, Қалел, Қымбыл – үш батырдан,

Айырылды құрбан етіп біздің жақтан.

Үркінбай, Қапсадықтар болды құрбан,

Жарасы ауыр болып түйеге артқан,

«Топырақ қайдан тартса, дене сонда»

Деп бәрін қара жерге құшақтатқан.

Есімқан Арал жаққа өтпек болды,

550. Оспан да бірге ілесіп кетпек болды.

Сол күні Калей батыр қайтыс болып,

Сүйегін мекенге артып жетпек болды.

Сүйекті артқан еді он бір адам,

Қарашы, Құдай жолын оңғармаған.

Нұрғазы, Серғазы, мен Ибат, Дағыс,

Раушан, Қалиды жау оққа ұстаған.

Қосылды қозғалғандар елге барып,

Қашан да ел мен жерсіз пенде ғаріп.

Естіртті соғыстағы құрбандарды

560. Көңілін талайлардың шерге малып.

Артылып қасіреттің тоғанағы,

Көз жасы жетімдердің домалады.

Қанға-қан қашан дағы ашу басар,

Кектенді жауға халық онан әрі.

Соғыстың ойнағандай Ертіс басы,

Бейуазға пана болған тау мен тасы.

Жаз бойы Ақбұлақтан жауды өрлетпей,

Бекініс болды елге жар-бұтасы.

Бұл жақта Ырысқан мен Сүлеймен бар,

570. Табатын атыс болса ершімді амал.

Айқаста нажағайдай жылдамдықпен

Жауларды жан таптырмай қырып салар.

Жау жаққа кетті десе Сүкең батыр,

Салар деп қалың жауға заманақар.

Алаңсыз қалғандары болады екен,

Алтайдың орманы боп алтын шатыр.

Ақылдан кем болмаған Ырысқан да,

Алашпен бірдей әділ туысқанға.

Шеруші Кәдірбай бар ақылшы екен

580. Кем түспес тақпырлығы қылыштан да.

Есімқан, Оспандар бар Арал жақта,

Жеткізген ақылдарын бар абаққа.

Көктоғай, Сарсүмбенің жолын кесіп,

Жөткеген азық-қорын аңдымаққа.

Оспандар Гоминдаңның тосып жолын,

Тарықса, асулардан алып орын.

Атысып Оспан жалғыз түсіріпті,

Жау жақтан тоқсан түйе азық-қорын.

Қаратып жау қолынан қарақасты,

590. Шоқыға Жәнібектің туын асты.

Қарақасты үкірдай Зейнел бастап,

Алты жүз адаммен кеп о да ұласты.

Ол барып атой салып Сарбұлаққа,

«Аттан!» деп қыстаубай мен меркіт жаққа.

Сарыбай, Қақыштардың елін әкеп,

Сығалап сарбаздарын қосты сапқа.

Қосылып Арал менен Ертіс басы,

Жаз бойы жауларменен болды айқасы.

Көктоғай шұңқырында қалған елді,

600. Құтқару мақсаты боп бір таласы.

Жоқ еді қан төгуді ел көксеген,

Күн боды-ау, қанды тырнақ шеңбектеген.

Қолында Көктоғайдың Жаужұнжаңның,

Он адам қылышталып қорлықта өлген.

Көп қалып жау қолында қатын-бала,

Батырлар жүрегіне салған жара.

Оспан мен Сүлейменге серік болған,

Сымағұл, Жұпар, Келес, Сайып бала.

Қасейін, Зейнел, Қапас, Самырқан мен

610. Насиық батырлар бар жеке дара.

Соғысты көрмек түгіл ойлау да азап,

Сөйлесем естігенге бұл бір ғажап.

Шың дубан оқпен елді билей алмай,

Елді алдап, бейбіт сөзбен сертін жазад.

Жанымқан, Бұқат бейсі, Рақатпен,

Алтайға жібереді саясатпен.

Атасы Чиу Сылиңді бірге қосып,

Келіссөз өткізбекші біздің жақпен.

Депті елге: «Өткен істі кешіреміз,

620. Қан төгіп соғысамыз несіне біз.

Түрмеде жатқандарды қайтарумен,

Мансабын кейбірінің өсіреміз».

Дегенді келгендерден естіп алып,

Соғысты тоқтатайық десті халық.

Күндерді бейбітшілік аңсады жұрт,

Бел шешіп ұйықтамаған бес күн анық.

«Сендірсін Шың дубанның анты бізді,

Қоямыз оған мына шартымызды:

Кісі ұстап, өткен істер қузалмасын,

630. Етпесін аяқасты салтымызды.

Шәріпқан бастап тұтқындар түгел қайтсын,

Риза етіп қан жылаған халқымызды.

Мәдени мұра – Ақыттың кітаптарын,

Әкеткен зорлықпенен бұлап бәрін.

Әкеліп қайта берсе қолымызға,

Аспанға атар халық тымақтарын».

Баянбай, Байқадам мен Ақыт, Дөнен,

Аяулы әндігерлер ел көксеген.

«Ауырып доғдыр көріп жатыр» депті,

640. Шың дубан сендірмек боп күлкектеген.

Пәниде кімді алдамас сиқыр жалған,

Түлкідей бұлаң қаққан алдамшы арман.

«Шың дубан кейін келед» дегенменен,

Қорлықпен қайран ерлер өліп болған.

Арманда қолға алынса керегі не,

Айырылдық қапылыста арыстаннан.

Дубанның доғдырлары емдейміз деп,

У беріп оның да алдап жанын алған.

Түрмеден қайтып келген Қалел, Қалман,

650. Ел бастап екінші рет ұран салған.

Қуүй мен Таратының арасында,

Аткөпір жау өлігі толып қалған.

Қалың ел күшейген соң жасақтанып,

Қай жерде жау көрінсе басад барып.

«Жеңімпаз, ақиықпыз» деген пиғыл

Билеп ап, көп жігіттер масаттанып.

Тағдырдың бір бұйрығы оқылғандай,

Құдайдың қырсық жазған соты бардай.

Самырқан, батыр Сүкең шаһит болды,

660. Ортадан ел тіреуін опырғандай.

Сөлтіген залың өлді бес адаммен,

Тау мен тас боялғандай қызыл қанмен.

Сыдыков орыс батыр жаралы боп,

Дарада бекініпті екі адаммен.

Соғысқан арпалысқан ала жаздай,

Жүрген ел ынтымақпен тобын жазбай.

Қайғысы Сүлейменнің елге батты,

Айрылған басшысынан қоңыр қаздай.

Жеңіске ел сенімі бұлдырады,

670. Қалың ел бағдар таппай тұнжырады.

Қырылмай Шың дубанға бағынсақ деп,

Мәуе, шаң, құттыбайлар ыдырады.

Есімқан, Оспан, Шәри, Қалел, Қалан,

Осылар қайтпаймыз деп қатуланған.

Қатын мен балаларын елге тастап,

Бағынбай дала түнеп, тау жастанған.

Чиузұңжұн Шың дубанның қайын атасы,

Алтайды болды алдайтын «айла тасы».

Жатып ап Сарысүмбенің қаласында,

680. Деп жұмсап Жанымқанды «елдің басы».

Жанымқан дін ұстаған Мекке барып,

Хадисын Пайғамбардың жаттап алып.

Кеудеге Құран ұрып елді алдады,

Кеңшілік етіледі деп қазір анық.

Қарақас мектебінде жиын ашып,

«Кішпейіл қажы» болып көңілі ашық.

«Чиу Сылиң сіздерменен бір көріспек,

Қайтыңдар Сарсүмбеден амандасып.

Дубанға ауыз талап айтыңыздар,

690. Бетеке, өзіменен көп сырласып,

Сіздерге айроплан алып келдік,

Көкке ұшып сайрандайтын көңіл ашып.

Барлығың мен барам деп таласпаңдар,

Жекелік сайранымен санаспаңдар.

Төменде мен шақырған адамдарға,

Жанбасып отыр ма деп қараспаңдар:

Есімқан, Рахат, Шәри, Боранбай бар,

Ыбырайқан, Қақаш, Зейнел, Нақшытайлар,

Кәріппай, Кәрім, Қалел, Қалман, Құмар,

700. Сүлеймен, Оспан, Сарыбай, Сағатайлар».

Аяққы төртеуінің аты аталған –

Сылтау қып бұл жиынға келмей қалған.

Оспан мен Сүлеймендер үйге жатпай,

Ауқымға аужай түйіп құлақ салған.

От алып айроплан гүрілдеді,

Сұмдықпен Жәкең қажы күлімдеді.

Жердегі көп қазаққа қол бұлғаған,

Тағдырдың жабық сыры білінбеді.

Менің де кек орнатып жас жаныма,

710. Өзек боп өкінішті дастаныма.

Сұмдықшыл айроплан ұшып кетті,

Мәз болып оңай олжа тапқанына.

Көп санды есілдерді көре алмадық,

Жеңісті жетегіне ере алмадық.

Сұм жалған аңқау елді алдап соғып,

Қоштасып қолымыздан көме алмадық.

Сұмдық көп айта берсе жіпке тізіп,

Оқиға біреуінен бірі қызық.

Бір жылда ел басынан кешкен істі,

720. Қалдырдым «Қан кешу» деп хатқа тізіп.