кітабын онлайн тегін оқу Бердікожа батыр
«БАБАЛАР СӨЗІ» СЕРИЯСЫНАН
ЖҮЗ ТОМДЫҚ
ТАРИХИ ЖЫР
БЕРДІҚОЖА БАТЫР
Бұрынғы өткен заманда қазақ, қалмақ жау болып,жер таласы болып, соғыс үлкен болған заманда, жаушылық қатты болғанда, Түркістаннан бір бала қаша шығып, Керейге келіп, сіңіп, Шанышқылы деген елге келіп, сіңген екен. «Атым – Арық мерген», - деп, бір байға бала болып, малын бағып жүріпті. Бір өзенге бұғы, марал көп келеді екен. Бір маралды атып тастап, қайтып келе жатқанда, бір иен жерде, бір өзенде, бір топ жігіт өңшең әдемі киім, әдемі ат мінген, жарысып келіп: «Күйеу келді, күйеу келді! Күйеу келді! Жүр! Жүр! Күйеу, аман жүрсің бе? », - деп, араға алып: «Жүр! Жүр!», - деп ала жөнеліпті. Есім шығып кетті. Айдап бір жотаны асып, о-дағы өзен екен. Жамырасып ауыл қонып жатыр екен. «Мына күйеу келді! Тезірек үй тігіп жіберіңдер», - деп, әлгі алып келген жастар айғай салып еді. Өңшең сұлу қыз-қатындар жиылып келіп, бір үй тігіп жіберіп: «Жүр! Жүр!», - деп, қамалап, әлгі отауға кіргізіп, қыз қойып күте бастады. Күн батты. Неше түрлі тамақ пісіріп, қыз-қатын, бозбалалар ән салып, өлең айтып, екі-екіден айтысады. Ойын тарқап, түн ортасы болған уақытта «Мынау сенің қалыңдығың», – деп, бір қызды қасыма беріп: «Екеуің ойнап-күліп жатыңдар», – деп қолыма берді. – Сонан мен қызға: «Сен менің қайдағы қалыңдығымсың? Қай елсің? Қай менің қалыңдығымсың? Жөніңді айтшы?» – дедім. Қыз айтады: «Сен бүгін өзің ұйықтамай, сақ отыр. Содан кейін менің жөнімді сұра, айтайын. Егер де көнбесең соған қосыламын» десең, рұқсат, өзің біл», – дейді. «Тәуекел, не болса да, мен сұлумен қосылайын», – деген ойыма бітіп, қызбенен қосылып, құшақтасып жаттым.
Бір уақытта ұйықтап қалған екем. Оянып, бас көтерсем, көзімді ашсам, әлгі ауыл да жоқ, қойнымдағы қыз да жоқ. Басымда үй де жоқ. Көшіп кетіпті. Ер-тоқымымды басыма жастап, мылтығымды сүйеп қойыпты. Атымды арқандап қойып, бәрі кетіп қалыпты. Не қыларымды біле алмай, атымды ертеп мініп, жүріп кеттім.
Елге келіп айтпадым. «Бұл не нәрсе болды? Жын ба, сайтан ба? Айтсам, ел мазақ қылады ғой», – деп, әлгі аңға кісі жібертіп, арттырып алғыздым. Содан аңға бармай, қорқып жүріп, күзге жақын: «Тағы да барайын деп», – деп, сол өзенге келдім. Тағы да аң қалың екен. Бір бұғы атып тастап, қайтып келе жатсам, тағы да бұрынғыдай бозбалалар шауып келе жатыр. «Күйеу келеді!», – деп. – Күйеу, аман жүрсің бе? – деп, «Жүр! Жүр!», – деп, тағы да айдап келіп еді, бұрынғыдай аппақ үйлер, саулап, сауық қып жүрген қыз-бозбалалар: «Күйеу, келдіңіз бе?», – деп, үй тігіп, қонақ қылып, тағы қызды әкеліп: «Екеуің ойнап-күліп жатыңдар», – деп, бұрынғыдай тамақ беріп, қосып қойды. Қалыңдығыма: «Сен жөніңді айт.Қалайша айтпайсың? Өзің адамбысың, сайтанбысың? Жөніңді айт», – деп сұрап едім: «Мен – қалыңдығың, рас. Бірақ, мен әзір айтсам, өлемін. Сен адам баласысың ғой. Бір түнге шыдап, ұйықтамай, таң атырғанға шыдасаң, мені алып қаласың. Содан кейін мен жөнімді айтайын. Егер ұйықтасаң, тағы да айырыласың», – деді. Содан соң мен: «Шыдаймын», – деп, ұйықтамай отырдым. Таңға таяп қалғанда, қалғып кетіп, қлғып кетіп отыр едім, қара басып ұйықтап кеткен екенмін. Күн шығып қапты.
Тағы да баяғыдай атымды арқандап, ер-тоқымымды жастап, кетіп қалыпты. «Енді қайтем? Мынау мені масқара қылды ғой. Енді адамға айтпайын», – деп ойлап, жасырып қойдым. Аңды арттырып алып, қыстай шықпай, жаз шығып, жер көгеріп, мал семірген заманда: «Тағы да барайын», – деп, тәуекел қып жүрдім. Бұрынғы иен өзенге келіп, бір құланды атып тастап келе жатсам, бір жотадан бір топ жігіттер шауып келе жатыр. Бір желмая түйеге мінгізіп алған әйел адам бар. Бір жігіт бесікті алдына өңгеріп алыпты. Қарасам, өзімнің әйелім сықылды. «Күйеу, шүйінші! Шүйінші! Міне, әйелің аман босанды! Міне балаң! Еркек бала! Жүр! Жүр ауылға! Шүйінші!», – деп, тағы да айдап ала жөнелді. Ауылға алып келді. Жаңа қонып жатыр екен. «Мына күйеуге үй тігіп жібер», – деп, қайта алып келді. Бір кішірек үйді тігіп, мені түсіріп, кіргізіп, әлгі бесікті қасымызға әкеп қойып: «Міне балаң, міне қалыңдығың», – деп, тағы да күтті. Сонда қыз жылады: «Апырым-ау ұйқыдан кісі өле ме?! Бір түнге неге шыдамайсың? Обалыма қалдың ғой! – деп, – Бүгін өлсең де, шыда», – деп. – Бүгін ұйықтамай шыдасаң, мені алып қаласың. Содан кейін мен жөнімді айтайын», – деп.
Сол күні ұйықтамай отырдым. Қыз-бозбалалар ән салып, өлең айтып, тағы да отырып, таң таяу болғанда тарқап кетті. «Енді шыда, ұйықтама», - деп, әлгі қалыңдығым жылап отырды. Бір уақытта қалғып кеткен екем. Сыбыр-жыбыр басылып қалған сықылды. Шыдай алмай, қалғып кетіп отыр екем. Үйді жығып, екі түйе қомдап, жүгін артқалы, қызға: «Киін», - деп, ұрсып, үйдің ішін буып-түйіп, тағы да кеткелі жатыр екен. Оянып кетіп: «Ой, бұларың не?», – деп, сөйлеп қалып едім: «Ой, ой, байқұс! Күйеу ояу екен ғой!» – деп, тұра-тұра жөнелді. Күлісіп, сау етіп кетіп қалды.Сонда қомдаған екі түйе қалды. Үйдің ішін буып-түйіп қойған екен. Бәрі қала берді. «Ал, “енді, айтам” деп едің ғой. Қане, сен сөйлеші», – деп қалыңдығымнан сұрадым. «Мен енді айтайын. Біз Иран ғайып деген ел боламыз. Біздің ішімізде бал ашып, кітаппен сөйлейтін молдаларымыз болады. Солар айтқан: «Сен қазақ баласына берілесің», – деп.
Біздің молда-қожаларымыз сөйлеп, соған амалсыз өзінің жолымен шариғат жолын қылған соң, амалсыз көніп, сондағы бұйырған адамы сен болып, мені қимай, әке-шешем, бауыр-туғандарымыз сені ұйықтатып тастап, ұрлап алып жүргені сол еді. Мен сенен буаз болып, міне, бір жыл өтті. Мына бала – сенің балаң. Ол бала, енді қорықпа, Құдай бұйрығымен сенің балаң, мен сенің әйелің болдым”, – деп жылап, соны айтты. Сонан соң қуанып, екі түйеге үйді артып алып, баланы, әйелді алып, елге келдім. Бағанағы құланның биесін содан кейін арттырып алып, той қылып, «Қожаң берсе, қойныңа сал» деген мақал бойынша баланың атын Бердіқожа қойып, осылай үйлендім», – деп Арық мерген айтқан екен.
Сол бала ер жетіп, он-он беске келген соң, батыр болып, неше түрлі өнер бітіпті. Бір күні түсінде ұйықтап жатып, шошып ояныпты. Түсінде басына бір нәрсе келіп, ызылдап, шошытып, мазасын алып, қорқытыпты. Шошып оянса, түсі екен. «Бұл – не нәрсе?» – деп қорқып, түн болса, ұйқы жоқ. Ұйықтаса, бір нәрсе ызылдап, шошытып, ұйқы көрмепті. Содан соң бақсыларға бал аштырып, ойнатып баққызыпты.
Біреу «анау» деп, біреу «мынау» деп, ешкім таба алмай жүргенде, ел ақтаған, аққу терісін киген бір дуана келіп, ат үстінен айғай салып келіп, былай депті: «Бердіқожа, сен бұл ызыңдаған нәрседен қорықпа. Саған дарығалы жүрген бұл сыбызғы екен. Сен өзеннен қара қурай әкел. Соны сыбызғы қып тартқызайын. Сен, сол сыбызғы дарыған соң, бәрінің тілін білесің», – деген екен. Бердіқожа барып, бес-алты қара қурай қиып әкеп, дуанаға берген. Дуана үйіне түсіп, қурайды жонып, сыбызғы қылып, тарттырған екен. Хайуандардың тілін біліп, сыбызғышы болып кетіпті. Сол Бердіқожа батыр болып, Арық мерген баласы атанып жүріпті. Қалмақ, қазақ жаушылық заманда жалғыз кетіп, жылқы алып, асқан жайшы болып, елге олжа салып, батыр атақ алған екен.
Анық аты – Бердіқожа, ел қойған аты – «Бала батыр» деп қойса керек. «Нағашысы – Иран ғайып. Әкесі Түркістаннан ел шапқанда қашып келген, Шанышқылы керейге сіңген», – деп айтады. Естуіміз: Арық мерген-ді, яғни, басқаша да аты бар шығар. Біздің естуіміз осылай, – деп айтады бұрынғы ұлы кәрілер.
Бердіқожа батырдың жөні осымен аяқталды. Ендігі әңгіме – Қаракерей Қабанбай батырдың әңгімесі.
Қабанбай батыр Байжігіт баласы Мәмбеттен шығады. Қазақ, қалмақ жау болып, Еміл деген жерде (Тарбағатай, Шаған деген екі таудың арасын Еміл деп айтады екен. Осы күнде Қытай жері, Шәуешек округы деп айтады.) Бұрынғы уақыттан қазақ, қалмақ қатты соғыс қылып, көп қан төгісті жерлер екен. Керей, Найман ауып келген заманда Керей Алтай, Сауырға шығып барған заманда Қабанбайдың әкесі Мәмбеттен Жанасыл, Ерасыл, Бекасыл деген үшеу болыпты. Сонда Қабанбайдың әкесі Мәмбетті қалмақ өлтіріпті. Қазақ, қалмақ боп: «Енді осындай соғысты қойып, бітім алып, бітім берелік», – деп, екі жағы тоқтасып, қазақ бұрын қалмаққа бітім беретін болып, Еміл деген өзенге үй тігеді.
Сонда Қабанбай жас күні, кедей баласы екен. Қалмаққа тамақ қып, үй күзетіп тұратұғын. «Бір үйге ие болып, күтуге бар», – депті. Тігілген үйлерге қалмақ келіп, түсіп, бітім алатын болып, сонда бір үйге қазақты көп өлтірген батыр түсіпті. Сол батыр – атақты батыр, бағанағы Қабанбайдың әкесін өлтірген сол болса керек. Оны Қабанбай біліп, «Осыдан әкемнің қанын қайтіп алсам екен?» – деп, өзі күтуші, тамақ асып, қой сойып, тамақ беретін болса керек. Ол өз үйінің тамағын ерте пісіріп, қалмақтарға барып: «Батырдың үйінен ет асаймыз», – деп, өңшең тоғышарлар басып келіп отырса керек. бір заманда батыр тамағын жеп, жатуға айналыпты. Түндігін жаппай қояды екен және ошақты оттан алмайды екен. Тамақ ішіп болған соң, Қабанбай: «Әкемнің қанын алсам», – деп, ақырын басып келіп, батыр ұйықтап жатқанда, үйге келіп кірсе, құрулы тұрған ошақтың екі бұтын қолына алып, бір бұтымен ұйықтап жатқан батырды дәл жүректен салып қалыпты. Ошақтың бұты жүректен ұрған жерге жетіпті. Қабанбай Болду деген батырдың атын мініп алып, қашып шығып, түнде Аспантауға шығып кетіп, құтылып, Керейде бірге туған апекесі бар екен, соған қашып барыпты.
Сонымен Қабанбайды ешкім таба алмай, Мәмбет, Тоғас, Жұмық болып, Байжігіт баласы көп құнға , көп малға ұшырап, бітім беріпті. Қалмақ бітіп, қазақ қалмақтан бітім алып, тыныштық болғанда: «Қабанбай жездесінде» деген сөз естіпті. Қабанбайдың сондағы аты Аманжол екен.
Бала күнінде Аманжол атымен жездесіне барып, маңғұл, ұраңқай, керей жау екен. Керейлерге қосылып, Аманжол ұраңқайға барыпты. Сонда жауды қырып, көп мал, көп олжа салыпты. Сонда Керейдің қойған аты «Қабан батыр» дейді екен, « Кірген жерін Қабанша талқан қылып алып шығады және үйіп шығады», – деп. Жездесінде екі жыл жүріп, апа-жездесі үйлендірген екен.Сонымен бірқатар заман өтіп, Қабан батыр атанып, Керейде жүргенде, Мәмбеттен шақыра ағайындар барған екен.
Сол Қабанбай тұсында қырғызбен жау болып, қуғын-сүргін көп боп, бірнеше жыл өткен екен. Содан соң Қабанбай батыр атанып, Қаракерей Қабанбай атақ алып, батыр болып, бірнеше жылдан кейін қырғыздан атақты Әтеке батыр шығып, Қабанбай тұсында бірнеше рет қазақтан мал алыпты. Қабанбай батыр қырғызды шауып, оның артынан қырғыз келіп, Қабанбайдың өз жақыны Мәмбеттің Алпыс деген елін шауып кетіпті. Соған Қабанбай ыза болып, қырғызды шабам деп, найманнан батыр жиып, хабар сап, үлкен жиылысын қылыпты. Сонда Қанжығалы Бөгенбай батыр, Боранбай батыр, Көкжарлы Барақ батыр, Төртуыл Баймұрат батыр, Керей Жәнібек батыр, өзінің жақыны Сәти баласы Жұмық Дәулетбай батыр, Тоғас Қасай, жан жолдасы Шағалақ батыр бар бір-бір қоспенен жүріп, екі жүздей адам болып: «Қырғызды келістіріп шабам», – деп жұлқынады. Жанында ту ұстайтын Шағалақ батыр бар, қарауылшы, көзі өткір Ақшабдар батыры бар, сенімді тұлпары Қубас мінген, осылайша Алатаудағы қырғызға аттаныпты.
Ақшабдар ерте тұрып, қарауылға шыққан екен. «Далада бір жалғыз атты адам көрінеді. Жалғыз өзі көп ұзап жүрмейді. Мал айдаған кісідей жай жылжып келе жатыр. Басқа адам жоқ көрінеді.», – дейді. Барақ айтады: «Біреуің барып, тонап әкеліңдер. Атын сойып, қанжыға қандалық. Ырым болсын», – деп, екі мықты жігіт шығады. Сонда бір жігіт ере жөнеледі, «Пышақ, шақпақ алсам да, олжа ғой», – деп. Сонда үшеу болып, жалғыз адамға қарай шауып кетеді. Барақ батыр айтады: «Біз сендерге қарамай, көше берелік. Артымыздан келіңдер», – деп, көшіп кетеді.
Үшеуі шауып келсе, бір жалғыз адам, астында мінген қара ат, аузында тартқан сыбызғысы бар. Басына темір қалпақ, қалқан, үстіне темір сауыт киген бір жас жігіт сыбызғы тартып, тізгінін ерінің қасына іліп қойып, екі көзін жұмып, алақтап, сыбызғы тартып, жай жылжып келе жатыр екен. Бұған үшеу шауып келіп: «Тез аттан түс», – деп ақыра бастайды.
Үндемей сыбызғыны тартып жүре береді. Бұл үшеуі сыбызғысын қимай, қызығып, еріп жүреді. Неше түрлі күй тартып, маңдайынан тері шығып, көзін ашып-жұмып жүре берді. Үшеуінің бірі айтады: «Бұған еріп күйге қызығып жүреміз бе? Атын алайық тонап, – деп, – Аттан түс! – деп ақырады. – Өлесің», – деп. Онда да тыңдамай жүре береді. Бұлар ашуланып, шоқпардың астына алады. «Өлесің», – деп, бұлар төпелеп ұрса да, елемей, сыбызғысын тартып жүре береді. Шоқпарлары сынып, қолдары ауырады. «Енді өлімге қиялық», – деп, қанжардың астына алады. Онда да тыңдамады. Бұл ұрғанға болмады. «Аударып алалық», – деп, етегіне жармасып, жабыла тартады. Түспеді.
Бір уақытта атының басын тартып, тізгінін жинап алып, аузындағы сыбызғысын қолына алып, екі бүктеп қонышына тығып алып: «Сендер маған кезек беріңдер. Бағанадан құмарларың тарқаған шығар», – деп, беліндегі қамшысын қолына алып, үшеуін қамшымен үш салып қалып еді, үшеуі домалап жерге түседі. Ат үстінде тұрып ақырды: «Шапшаң атқа мін, өлесіңдер», – деп. Атына мінгізіп алып, шұбатып алдына салып айдап кетеді. Бұлар «Сөйлейік» дегендей қылған екен: «Сөйлеме, жүре бер. Өлесің, – деп. – Алдыңдағы сайды құлдай бер», – деп, айдап алып кетеді. Үшеуі қамшы батқан соң, алдына түсіп, жүре береді. Сол сайды құлдап келе жатса, сайдың ішінде сыймай жатқан малға кез болып, таң қалады. Түйе, жылқы, сиыр және тау ішінде жатқан қалың қойларды көреді. Сайды құлдатып айдап келе жатқанда, бір тұмсықтан шыға келіп еді. Жылқы, қалың биеге кез болады. байлап қойған. Одан кейін жер дала болып, сайдан шыққанда, бір ақ үй, бір қара үй – екі үйге айдап келеді.
Есік алдына келгенде, айғай салып еді, өңшең жас жігіттер шыға келді. «Мына қонақтардыдың атын ұстап байлаңдар», – деп батыр айтады. Өз атынан үйден бір жас келіншек шығып, шылбырын ұстап, қолтықтап түсіріпті. Анау үшеуін әлгі жас жігіттер атын байлап, есік ашып, үйге кіргізді. Келсе, үй іші айналасымен қалы кілем, кереге басы көрінбейді. Сонда батыр келіп, төсегінің алдына отырады. Белін шешіп, демін алып: «Мына күнәһарларға қымыз құй», – деп айтады. Әлгі жас келіншек бұл батырдың әйелі екен. Сабаны пісіп, жігітті шақырып алып, қонаққа тегенмен қымыз құяды. Онан кейін әйеліне қарап: «Маған сусын бер», – дейді. Әйелі тұрып, басқа бір сабаны пісіп, бір жігітке ымдап еді, бір жігіт барып үлкен саптыаяқты қолына алады. Тағы бір жігіт келіп үшеуі тосып ұстап тұрады. Саптыаяқтың екі жағында ұстайтын құлағы бар екен. Әйелі құйған соң, екі жігіт батырға алып келеді. Батыр бір қолымен алып, тізесіне сүйеп, қымызға ауыз салады. «Сусыным қанбай қалды, тағы бірді бер», – деп сұрайды. Әйелі және бірді құйып берді. Тағы да ішіп алып: «Сусыным жаңа қанды ғой», - деп айтады. Әлгі үшеуі өздері жөнді қымыз ішпей, батырға қарап, жұтынуына таңғалып, қымызды жөнді іше алмай, шошып отырыпты. Күн кешкіріпті. Сонда батыр өздерінің жігіттеріне мынадай дейді: «Мына бір үш қонақ келді. Мұның жөнін сұрамаңдар. Кімсіңдер?» – деп. Атын жөндеп бағыңдар. Қатын сен семіз мал сойып, қонаққа асып бер. Мен бүгін баратын жұмысым бар. Соған барамын. Сендер бұйырған қоналқаңды жеп жай жатыңдар, – деп. – Егер де түнде қашамын деп, қолға түссеңдер қаныңды артпа, обалың өзіңе. Жай кісідей, ескі құда тамыр сықылды жайланғайсың. Осы сөзді ойланайық. Мен, түнде бір жұмысым бар, таңертең келемін. Қатын, сен жақсы күт. Өзіңнің тұңғыш құдаң сықылды қып күт, – деді. – Ал, қатын, менің жау киімімді әпер, – дейді. Қатыны түрегеліп, төсектің артынан ақ семсер қылышты суырып береді және түйе жүн шекпенін алып берді. Шекпенді киіп, қанжарды асынып алып жүріп кетеді. Үшеуі соныменен қала береді.
Жұтып алып саптыаяқты өңі кірді,
Жалт қарап, қатынына әмір берді:
– Сусыным шала-шарпы қанбай отыр,
Құйғызып саптыаяққа бірді берші.
Қатыны түрегеліп тағы барды,
Сабаны пісіп-пісіп қолына алды.
Тағы да екі жігіт тосып тұрып,
Құйғызып екі жақтап алып барды.
Тағы да қолына алып қағып салды-ай,
10. Үшеуі мұнысына қайран қалды.
Ұстаған саптыаяқты мөлшер қылса,
Орташа кедей үйдің қазанындай.
– Жатыңдар, тынығыңдар өз үйіңше,
Баратын жұмысым бар осы түнде.
«Қашам» деп қолға түссең, бас кесіледі.
Түбінде қаныңды артып өкпелеме.
Орнынан батыр сонда түрегелді
Әйелі шекпенді ұстап киіндірді,
Артынан тұскиіздің суырып ап,
20. Алтынды ақ сессерін әкеп берді.
Мініп ап тұлпарымен кетіп қапты,
Үшеуі қымыз ішіп тойып апты.
«Қандай жанға кез келдік, не болдық?», – деп,
Дәретке мына үшеу сыртқа шықты.
Бір жігіт үшеуіне жетіп кепті:
– Тапсырып батыр бізге «күт»» деп кетті.
«Жөн айтпа, жөн сұрама, сөйлеспе» деп,
Жөн айтсақ, кімде-кімің өлдің депті.
Әй, қонақ, жөніңді айтпа, жөн сұрама,
30. «Ат-тоным не болды?» деп және ойлама.
Бұйырған қоналқаң жеп тыныш жатыңдар,
Батырдың өзі келіп сұрар мұнда.
Бір қойды үшеуіне алып кепті,
«Қонақтар, бата қыл», – деп біреу кепті.
Үшеуінің біреуі бетін сипап,
Қазақтың келе жатқан ғұрпын етті.
Бұл қойдың салып етін түгел асты,
Жарты етін үшеуіне жасап сапты.
Жарты етін батырға арнап құйрығымен,
40. Бөлек жасап, ертеңге алып қапты.
Алдына үшеуінің әкеп қойды,
Жемейтұғын бағланды бейшаралар
Қолға түсіп, қайғымен бұзған ойды.
Төсекті үшеуіне салып берді,
Қымыз ішіп және де біраз тұрды.
Тысқа шығып дем алып қайтып келіп,
Шешініп мына үшеуі ұйқыға енді.
Біреуі айтты: «Тұрыңдар, қашалық», – деп,
Біреуі айтты: «Тырп етпей жаталық », – деп.
50. Біреуі айтты: «Егер де қолға түссек,
Бас кесіп, қанымызды шашады», – деп.
Үшеуі соныменен таң атырды,
Дем алып, бетті жуып біраз тұрды.
«Қандай заман болады» деп қорқып,
Қайтадан үйге кіріп шайға отырды.
Шай ішіп отырғанда біреу келді,
«Батыр келіп қалды» деп хабар берді.
Келіншек сасқалақтап атып шығып,
Бұрынғы әдетінше атын ұстап, түсіріп ап,
60. Қатыны ере келіп, есік ашты,
Үшеуі түрегеліп сәлемдесті.
Байқаса, кісі түсі жаман екен,
Белуардан төмен жер қан боп кепті.
Қатыны белін шешіп, жеңін тартты,
Қанды киім бәрін де жиып алды.
Суын құйып, жуғызып беті-қолын
«Киіңіз» деп таза киім алып кепті.
Отырды төсегінің енді алдына,
Қатыны шайды құйды өз жанында.
70. Бір жігіт сәлем беріп кіріп келіп еді,
Оған әмір сөйледі сөз бұлайша:
Жігітке айтты: – Шығара барып кел, – деп,
Ат айылын босатып, жайғап кел, – деп.
Жанымда бір кісінің басы бар еді,
Шешіп әкеп керегеге былай іл, – деп.
Әлгі жігіт жүгіріп қайта барды.
Қанды бас қанжығадан шешіп алды.
Көтеріп үйге әкеліп әмірімен,
Апарып керегеге іліп қойды.
80. Шайын жинап қатыны түрегелді,
Екі көзі басты көріп, сонда болды.
Жүкке келіп, сандықтан ақ бұлға орап,
Жүгінің бұрышына әкеп тығып қойды.
Батыр айтты қатынына: «Қымыз бер», – деп.
Шақырды жігіттерді: “Тағы кел,” – деп,
Бұрынғы әдетінше екі жігіт
Батырға әкеп берді көтеріп кеп.
Көтеріп бір қолымен алдына алды.
Бір демалып, жалғыз-ақ, қағып салды.
90. «Сусыным қанбады», – деп, тағы берді.
Оны енді құйғызып ап, ішіп алды.
Батыр айтты қатынына: – Тамақ бар ма?
Алып кел, қонағасыңнан сарқыт қалса.
Қатын барып, ас үйдегі бір астау ет
Көтертіп алып келді өз алдына.
Қолын жуып, пышағын қолына алды,
Білемдеп жуан-жуан турап алды.
Бір құйрық түгелімен оны да асқан,
Қоса турап, шеңгелді енді салды.
100. – Қонақтарым, келіңдер, қолың жуып,
Бірге же, қорықпаңдар, көңілің суып.
Жөн сұрассақ, шығармыз қарын бөле,
Өлімге қиыспаймыз, болып жуық.
Төртеуіміз бір қосты алалық та,
Сарықұлын, Көкқайнарға баралық та.
Қапыда арманың кеткен шығар,
Бір жанжал сол арада салалық та.
Бар болса мықты күшің, алысалық,
Болмаса, шоқпар алып, соғысалық.
110. Үшеуің жаяу түсіп мені байла,
Өлімге сол арада қиысалық.
Үшеуін табағына қосып алды,
Қол сұғып тамағынан біраз алды.
Бір астау ет, аппақ май жарты ет еді,
Шеңгелдеп асады да, қағып салды.
Артынан және-дағы қымыз ішті,
Тағы да екі саптыаяқ – мөлшерлісі.
Шақыртып екі жігіт алдына алып:
“Қосымды дайын қыл”, – деп әмір етті.
120. – Қонақтың атын ерттеп, дайындап кел,
Қозы сойып, қымыз құйып торсықпен бер.
Бәрін де дайын қылып, қосымды артып,
Бәрі де дайын болғанда, хабарын бер.
Қымыз құй қонақтарға, – дедім, – тағы.
Қымызды көп ішудің жоқ қой шамы.
Кешегі қызыққаның – ат пен тоным,
Алыңдар армансыз ғып, міні, тағы.
Бір жігіт: «Даяр болды», – деп хабар берді.
«Ал, жігіттер, киін», – деп әмір берілді.
130. Қатыны тұра салып, киімін ұстап,
Киіндіріп, қанжарын беліне ілді.
Төртеуі шыға келді умақ-шумақ.
Аттарын бір-бір жігіт тұрған ұстап.
Қаз мойын қара тұлпар қатыны ұстап,
Батырды аттандырды қолтықтан ап.
Атына үшеуі өстіп мініп алды.
Бір жетек азық артқан қолына алды.
Кешегі келген өрді жүріп,
Сарықұлын, Көкқайнарға солай барды.
140. – Мен барып жер шалайын, таза ма екен?
Сонау тау бастау еді жауға мекен.
Артымнан сендер-дағы сол жерге кел,
Сіздерді сол арада күтем, – деген.
Қақ етке қара тұлпарды қағып қалды,
Ойнақтап екі көзі отша жанды.
Жорғасы ұшқан құспен таласады,
Тұяқтан тас басқанда от жандырды.
Батыр кетті, бірі айтты: – Қашалық, – деп,
Бірі айтады: –Тәуекел, қашпалық, – деп.
150. Бірі айтады: – Қашқанмен құтқара ма?
Ұстаса, қанымызды шашады, – деп.
Артынан мына үшеуі барады жетіп,
Үшеуі: «Өлеміз», – деп, есі кетіп,
Атының ерін алып, жалаңаштап,
Мойнақта демін алып, отыр түсіп.
– Жігіттер, аттарыңды байла жайғап,
Жетектен азық түсір бір ыңғайлап.
Жау тонап кеткен осы жерге,
Бір оймен ғой қалмақтар шыққан бет ап.
160. Қалмақтар Құзғындының аяғында,
Қырғыз-дағы келген жоқ Алатауға.
Қалмақтың жері берік, алғызбайды,
Жимайды жаудан қорқып саяғын да.
Ал, жігіттер, от жағып, қатылды ас,
Қозының етін бұзып, қатылге сал.
Қазан қайнап, ет пісіп, дайын тұрсын,
Жеңгеніміз кетерміз ішіп-жеп ап.
Қымыз әкел, сусындап алалық та,
Армансыз енді соғыс салалық та.
170. Жеңгеніміз өлтіріп, қаза беріп,
Қарық боп, қарық олжаға қалалық та.
Біреу айтты: – Біз сізбен алыспаймыз.
Жау болып, армансыз салыспаймыз.
Кеше біз аямадық, ала алмадық.
Біз бүгін арман сұрап жарыспаймыз.
Өзіңіз біл, «өлімге қиям» десеңіз,
Өлтіріп, “өлім жаза берем” десеңіз.
Айтпасақ та, жөнімізді біліп тұрсыз.
Өлтірмей, жөнді сұрап, қоямысыз.
180. Арман жоқ, не етсең де, енді бізде,
Дәм тартып, қонақ болдық үйіңізде.
Айтпасақ та, өзіңіз біліп тұрсыз,
Жіберіп, қосам десең көбімізге.
– Бар екен, ей, жігітім, ақыл-қайлаң,
Қайла қылсаң, басыңа тиер пайдаң.
Ендеше жөнді сұрап, танысалық.
Жігіттер, жөніңді айтшы, келдің қайдан?
– Айтайық, енді сізге жөнімізді,
«Найман» деп, өзің білдің елімізді.
190. Батырдың Қабанбайдай елін шауып,
Түсірді қалмақ шауып белімізді.
Қанжығалы Бөгенбай, ер Боранбай,
Баймұрат, батыр Барақ, Тоғас Қасай,
Керейден Жәнібек батыр сол келіп еді,
Інісі Қабанбайдың – ер Дәулетбай.
Сол батырлар осы жерге келіп қонған,
Ақшабдар қарауылға шығып тұрған.
«Бір жалғыз Сарықолдан келе жатыр»,
Деп келіп батырларға хабар салған.
200. Барақ айтты: «Біреуің барып кел, – деп,
Жалғыздың атын тартып алып кел», – деп.
«Олжа аламыз, – деп, бұл жігіт бірге шапты,
Пышақ, шақпақ алсам да, қалам ба? » – деп.
Біз бардық аламыз деп сізді,
Қол кетті: «Тосамыз, – деп, – Арқарлыда».
Біз барып, сыбызғыға тұмау болдық,
Ес кетіп тыңдай-тыңдай сыбызғыға.
Сонымен үйіңізге айдап бардың.
Қой сойып, құрмет қып, қонақ қылып.
210. Мінекей, Көкқайнарға қайта әкеліп,
Бет алыс, жөніміздің бәрін білдің.
– Рас-ақ, болар болса, шығып үнім,
Жігіттер, мен де айтайын ата жөнін.
Баласы Арық мерген Бердіқожа,
Жапанда жалғыз жатам менің өзім.
Құмар едім көруге Қабанбайды,
Бет алып шыққан екен қалмақ жауға.
Бірің барып, батырды шақырып кел,
Қонақ қып, танысайын осы жолдан.
220. Батырлар басшы келсін, қолы жатып,
Қонақ қып танысайын дәмін татсын.
«Алатын Қабанбайды жау болмайды», – деп,
Дабырын иен тауда естіп жатыр ем.
Жігіттер, қатылды әкел, түсір етті,
Етті жеп, қымызды ішіп, бөл ниетті.
Мен-дағы әңгімемді енді айтайын,
Ертеңгі алып келген қанды басты.
Білдіңдер ме, қатын көріп қамыққанын,
Көзінің жасын іркіп, танып басты.
230. Көз жұмып, жантайып мен жатқанда,
Ақ бұлмен орап-шымқап тығып сапты.
Мен кеткен соң, ол басты қайтып алар,
Қасындағы ауылдарға хабар салар.
Ол басты жуып-шайып, жаназа оқып,
Қабірлеп біз барғанша қойып қояр.
Әй, жігіттер, Құдайсыз іс – бәрі жалған,
Артық сөз, өзі білер, бәрі де арман.
“Құдай біледі, – деген жоқ батыр Барақ,
Бар да, тонап әкел, – деп, – артымыздан”.
240. Кәнеки, шауып-тонап алғандығың.
Батырлардың, міне, байқа аңғалдығын.
Алмақ түгіл, үшеуің алдырдың да,
Қонақ боп үйімізге барғандығың.
Мен жөнімді айтайын, сендер тыңда,
Құдайсыз қылған істің бәрі арманда.
Бір қызбен егесем деп, мен де барып,
Бір нақақ мен де ұрындым қанды басқа.
Бар еді елімізде бір шешен қыз,
Құрбыларға алдырмаған қалжыңға сөз.
250. Жеңіліп бәрі түгел сөйтсек,
Сайқы қып жібере ме сіз бенен біз.
Қалмаққа жаушылыққа арнаушы едім,
Қазақтың жалғыз тайын алмаушы едім.
Жайлатып, сыбызғымен күн жаудырып,
Қан төкпей, қамал бұзбай, айдаушы едім.
Жауға барып, бір жүздей жылқы айдадық,
Жалғыз айдап ел шетіне алып келдім.
Ел көшіп жасыл жайлау қонған екен,
Аулына шешен қыздың тура кепті.
260. Мен жолда ұрынғам жоқ ешбір жауға,
Қымызға шөлдеп келдім, амал бар ма?
Жылқыны тастай беріп, жетіп келдім,
Шешен қызға кез болдым бие бауда.
– Келдің бе, Қожа батыр, есен-аман?
Көп болды, сіз кеткелі талай заман.
Белгілі мұра жолмен сауға алалық,
Ауылға кеп қалған соң, айтып арман.
– Сауғаңды ал, аулыңа жүр, шөлдеп келдім.
Мал тұрғай тілегеннің бәрін бердім.
270. Аш кісі ұрысқақ болар, жарықтығым,
Қымыз ішіп болған соң, ойнап-күлгін.
– Қожа батыр жақынға көз сала ма?
Қаздан тоят, аққуды атып алса.
Жалғыз күнде жан адамға көз салмаушы ең,
Қос атты болған күнде еске алма?
– Шырағым, сөзің қандай, аңғарайын,
Шаршап келдім, ауылға тез барайын.
Қос атты деп айтқаның ойландырған,
Кезім келсе, есіме бір алайын.
280. – Қожа батыр атанған кемеңгер ер,
Батыр айтса сертінен бұзылмас дер.
“Кезім келсе есіме, есіме алам” дейсің,
Уағда болсын, батыр, қолыңды бер.
Сөйлесіп келе жатып, көңіл бөлдім,
«Батыр аңғал» деген сөзді енді білдім.
Айтқанымнан мен қайтып көргенім жоқ.
Еңкейіп ат үстінен қолым бердім.
– Батырға қалжыңымнан танысайын,
Кез болып, ошаған боп жабысайын.
290. Батырдың сөзі екі бола қалмас,
Ауыл бір, топ шеңгелден табысайын.
Сонымен ауылына, міне, келдім,
Бар еді ағалары, бәрі келді.
Қымызды тегенемен құйып жатыр,
Шыны орнына шарамен бере берді.
Әкеліп бір семізді және сойды,
Бір саба қымыз әкеп бір-ақ қойды.
Бір қозының етін түгел асып әкеп,
Бір-ақ сары астаумен алға қойды.
300. Түп-түгел барлық етті турап алдым,
Қасыма бір адамды қосып берді.
Әрбір шеңгелмен асағанда,
Түк қоймай түгелімен қағып салдым.
Ілесіп екі ағасы малға келді,
Малды жиып, айдасып алға салды.
Олжа аяп ағайыннан көргенім жоқ,
Тиісті өз олжасын алып қалды.
Мал айдап аман-есен үйге келдім,
«Сауға» деп ағайындар бәрі келді.
310. Өзім аз тиесілі мал алдым да,
Түп-түгел ағайынға бөліп бердім.
Айтайын үшеуіңе бастың жайын,
Сол қызға бармақ күнім кеше ыңғайым.
Айтқан жерге келмеді, көп отырдым,
Залым қыз алдайды деп не қылайын?
Ыза болдым: «Қызды іздеп барайын, – деп
Үйінен қызды қарап табайын, – деп,
Бір тамыры жібермей қалған болса,
Залымның басын кесіп алайын», – деп.
320. Қаңтарып тұлпарымды қойдым байлап,
Қолға алдым қанжарымды мен ыңғайлап.
Өзінің төсегінен таба алмадым,
Ағаларын үйінен келдім қарап.
Екі ағасын үйінен таба алмадым,
Кенже ағасы үйіне соған бардым.
Оң жақта бір жігітпен құшақтасып,
Екеуі ұйықтап жатыр, тауып алдым.
Жасынан ойнап жүрген тамыр болса,
Далада тостыратын мені босқа.
330. Өз жөніме аттанып кетпес пе едім,
«Бара алмадым» деп маған хабар қылса.
Ыза болдым: «Басын кесіп алайын, – деп,
Екеуінің қанын шашып қарайын, – деп.
Басын кесіп, денесін сүйреп барып,
Жоқ қылып, суға апарып салайын», – деп.
Жігітті кеңірдектен ала түстім,
Қыз шошып, мені біліп, қашып шықты.
Жігітті буындырып, сүйретіп кеп,
Денесін суға тастап, басын кестім.
340. Басын кесіп, қанжығама байлап алдым,
Атыма мініп алып, шүуге салдым
«Кім екен, кескен басты қарайын» деп,
Таң атып, күн шыққанда, көзім салдым.
Қарасам, залым қыздың күйеуі екен,
Өмірлік Алла қосқан күйеуі екен.
Қатеден қайран жастың басын кестім,
Ойлап ем: «тамыры біреу екен».
«Батыр аңғал» деген сөз қанға құмар,
Жазықсыз жасты өлтірдім, не амал бар?
350. Қатын танып, күйеудің басын тықты,
Нақақтың қаны мені қашан соғар?
Мен өзім жастық жолға жүргенім жоқ,
Жастардың соңына еріп көргенім жоқ.
«Ер қайраты бекерге кетер» деген,
Соны естіп көңілімді бұрғаным жоқ.
Адамды сайтан залым азғырмай ма?
Осалдар оған ерген бұзылмай ма?
Кісі өлтіріп, кісіден не өзі өліп,
Бармақ шайнап, сандарын бір ұрмай ма?
360. Мінеки, мен-дағы аздым залым қызға,
Кез болып, шаршап келіп, бие бауда.
Егесіп күйеуінің басын кестім,
Боялдым аңғалдықтан қызыл қанға.
Және әңгімемді айтайын сыбызғыдан,
Сыбызғы жас күнімнен дарығаннан.
Жасымда шырт ұйқыда жатқанымда,
Басыма бір нәрсе кеп ызылдаған.
Шошып кетіп, оянып түрегелдім,
Қызынып, әлсіретіп, өліп-талдым.
370. Айқаймен әке-шешем бәрі тұрып,
Шуласып, «Не болды» деп, маған келді.
Білмеймін ес-түсімді айғай салам,
Ішім толып, жүрегім, көңілім алаң.
Айрылып ақыл-естен қалсам керек,
Ойнамалы бір бақсысын ап келді маған.
Бақсы ойнап өз жындарына шақырыпты,
«Тез тап!» – деп жындарына ақырыпты.
«Ызылдаған даритын сыбызғы», – деп,
Қара қурай сыбызғы тарттырыпты.
380. Жазылып кепкен ішім содан кейін,
Түзеліп сыбызғыға болдым бейім.
Ысқыртып сыбызғыны қолға алғанда,
Елтісем, соған ауып, түк білмеймін.
Сары ағаш сабы қайың, қызыл талдан,
Қидырдым он екі ағаш бұтағынан.
Сары жезбен сылдырмақты сыртын қаптап,
Күй тартам алпыс екі алуан-алуан.
Тартқым кеп, сыбызғыға көңіл бөлдім,
Ысқырсам, еш нәрсені білмей кетем.
390. Дарыған сыбызғының күшіменен
Сөйлесіп, төрт түлік мал тілін білдім.
Үшеуің кез келдіңіз кеше маған,
Көңілім күйге ауып кеткен заман.
Үстімде сауытым бар жеті қабат,
Мені жау алмайды, баста қалқан.
Біткенде күй аяғы, есім жидым,
Ұрып жүрген үшеуіңді сонда білдім.
Қонышыма сыбызғымды тығып алып,
Азырақ қамшыменен ұрыс салдым.
400. Үшеуің үйге барып, болдың қонақ,
Мінеки, жақын болдық, жөнді сұрап.
Көкқайнар өзің қонған алып келдім,
Соғыса берейін деп, арман сұрап.
Әйелімнің айтайын тағы жайын:
Келді айтуыма сөз ыңғайым.
“Үйленсем, әйел алсам” деп, ойладым,
Қыз іздеп көп қаңғырдым, не қылайын?
“Ақылы сай, мінезі сай, сұлуды алсам,
Армансыз өтер едім бұл жалғаннан.
410. Өңі сұлу, ақыл жоқ, шадыр мінез,
Басымды қор қылар” деп, ол бір арман.
Сонымен, қыз жақпай, жүрдім бойдақ,
Әке-шешем боп жүрді түрік қабақ.
Қыз жақпай өстіп жүрген мезгілімде
Үйіме екі-үш кісі келді қонақ.
Ат сұлу, киім жақсы, өңшең шешен,
– Сізбісіз Қожа батыр даңқың кеткен?
Кіші жүз алшын, жаппас ел боламыз,
Жылқы алдырып, даңқыңа іздеп келген.
420. Алдырдық жүз жылқыны өңшең саңлақ,
Жау еді біздерменен қара қалмақ.
“Батыр бар жалғыз жатқан Бердіқожа”,
Деген соң, іздеп келдік ақыл сұрап.
– Мен өзім жаушылық қып жау алмаймын,
Бітіріп шықсам, мал алмай, бос қайтпаймын.
Мұсылман қазақ ұлты – туысымнан,
Мал алып, жалғыз тайын тірілтпеймін.
Үш жігіт сөзге көсем, өңшең шешен,
Малына сеніп маған іздеп келген.
430. – Атағың зор болғанмен өзің жас екенсің,
Үйлене алмай жүруіңе себеп не? – деп.
– Еруге жүргенім жоқ мен мал таппай,
Қыз іздеп көп сандалдым әр алашқа-ай.
Ақылы сай, мінезі сай, жан қиярлық,
Басыма лайық жүрмін бала таппай.
– Іздеген балаңды айтсақ, барар ма едің?
Жолаушы біздің сөзге нанар ма едің?
Ақылы сай, мінезі сай сұлуды айтсақ,
Қол жетіп, Қожа батыр, алар ма едің?
440. – Дәл болса айтқан сөзің, барар едім.
Мінезін өзім сынап, қанар едім.
Бәле жауып, баласын бермей қойса,
Қопарып елдің шетін шабар едім.
– Ендеше алшын, жаппас біздің елде,
Бір бай бар дәулеті асқан барша елден.
Баласы Қоңыраттай болыс еді,
Баласы бір ұл, бір қыз артық еді.
Нұрила атты бірге туған қарындасы,
Басы бос, әлі күнге жоқ құдасы.
450. «Өзімнің теңім тауып, кетем», – деп,
Жанға құда болмайды ата-анасы.
Жолы бар тоғыз күндік іздеп барсаң,
Тура жол бес күншілік, тура салсаң
Шөлі бар үш күншілік, ат шыдаса,
Бес-ақ күнде барасың, жолын тапсаң.
Ойладым: “Алшын,жаппас барайын, – деп,
Мақтаған Нұриланы көрейін деп,
Бұлардың айтқан сөзі дәл боп шықса,
Бұйырса Нұриланы табайын”, – деп.
460. Үшеуіне үш жорға атты бердім,
Дос болып, қол алысып қоя бердім.
«Кешікпей жүрейін» деп, көңіл бөлдім.
Жылқыны сыбызғы алып араладым,
Тұлпарды шөлге шыдар таба алмадым.
Таба алмай, көңілім қайтып келе жатып,
Бір шалға жол үстінде ұшырадым.
Сол шалға сәлем беріп тұра қалғам,
Шал тоқтап, амандасып, тайын бұрған.
Мінгені – еті арық қара дөнен,
470. Екі көзі от сықылды жанып тұрған.
– Сенбісің бала батыр Бердіқожа?
Ақсақал да жөнін айтты сол арада.
– Шығып едім сыбызғымен ел аралап.
Ақсақал, күй тартайын біраз ғана.
Сөйлесіп дөненнен тіл алайын,
Нағыз-ақ тұлпар болса, аңғарайын.
Жолыма үш күншілік шыдар болса,
Бұл шалды разы қып, мұны алайын.
Ысқырдым сыбызғыны дөненді ойлап,
480. Шал ойлап тұр: «Тартты, – деп, – мені сыйлап».
Есінеп дөнен сөйлеп қоя берді:
«Алсаң мен шыдар ем, – деп, жас домалап.
Шешем тұлпар бие екен жаудан қалған
Сол биені осы шал тауып алған.
Сонан туған мен тұлпар құлын екем,
Қысы-жаз жібермейді тақымынан.
Егер де шалдан алсаң, ұнар едім,
«Батыр жауға мінсе» деп құмар едім.
Шалдан шығып, қолыңа түсер болсам,
490. Шөліңе бес күншілік шыдар едім”.
Сөйлесіп сыбызғымен тілін білдім,
– Дөненің арық екен мініп жүрген.
Жауға мінер ат екен, күтім болса,
Сатыңыз, толық баға берем, – дедім.
– Енесі – жаудан қалған арық бие,
Арықтап кең шөлде жүрген кезде.
Кез болып, үш күн қуып ұстап алып,
Құлындатты, байлап жібермедім.
Дөненім – заты тұлпар, содан туған,
500. Енесі өліп қалды аурудан.
«Семірсе, дөнен қашып кете ме?» деп,
Шідерден босатпаймын, түрі жаман.
Сатайын, бала батыр, мінем десең,
Қызығып, затын танып, көңіл бөлсең.
Батырдан ат аяйтын жөн бола ма?
Май қабысқан жарамды үш ат берсең.
– Ақсақал, тұлпарыңды ап, алдамаймын,
Сөйлестім сыбызғымен білдім жайын,
Үш құр ат, бір қысыр ат мен берейін, –
510. Деп едім, шалым сонда күлімдеді,
Қуанып, еріп жүріп, үйге келді,
Айтқанымнан қайтқам жоқ, қонақ қылып,
Үш құр ат, бір қысыр ат бердім-дағы.
Сол дөнен – осы тұлпар астымдағы,
Жорғасы ұшқан құспен таласады.
«Ер серігі – ат» деген, ей, жігіттер,
Іздеуге дайындалдым Нұриланы.
Дөненге екі арық дөнен қостым,
Үшеуін жайлау тауға айдап салдым.
520. «Бір айдан соң мініске жарай ма? » деп,
Қосқан екі дөненнің бірін сойдым.
Сеніп едім, жілігі ағармапты,
Тұлпар жетіп, ақсүйек бола алмапты.
Жігіттерге ұстатып: «Жарат», – дедім,
Екеуін де ұстап ап: «Арық», – депті.
Шыдамай жеті күнде тоқым салдым,
Жаратып жануарды, мініп алдым.
Тер шықса, алып қашып жоғалады,
Алысып ауыздықпен қол талдырдым.
530. Іздеуге Нұриланы дайындалдым,
Жаратып әлгі дөнен қосарға алдым.
«Шөлге шықсам, су құйып алайын», – деп,
Жылқының терісінен месті алдым.
Азық ап, бес күншілік жолға шықтым,
Жолды сұрап үш жігіттен, жөнін ұқтым.
Екі меске су құйып, толтырып ап,
Шөлге кеп үшінші күн тақым қыстым.
Тұлпарым аласатты ауыздан алып,
Жетегім әрең келді, судан ішіп.
540. Бір-ақ күнде үш күндік шөлден өтіп,
Өкірген бір өзенге келіп жеттім.
Өзенге түсе қалдым сол арадан,
Үлкен су, екі жағы орман-тоғай.
Тұлпардың ерін алып қоя бердім,
Тынығып, оттасын деп біраз ғана.
Су ішіп, жата қалдым, ұйқы қысып,
Суырып қанжарымды қасыма алып.
Жастанып ер-тоқымды, басымда ер,
Тарпып тұр, тұлпарым кеп, шартылдатып.
550. Ұйқыда бір айдаһар келген екен.
Тұлпарым, кеп жұтқанда, көрген екен
Жанға кеп, аяғымнан ұрды жұтып,
Езуі шатылды тіреп тұрған екен.
Аузынан бір аяғым шығып қалып,
Қорқырап, белуардан жатыр басып.
Суырып дайын қойған қанжарымды,
Аузына айдаһардың мен де салып.
Айдаһар мұны біліп жақындайды,
Басыма қаптайын деп, лақылдайды.
560. Мен-дағы қанжарымды ырғап едім,
Айдаһар қабырғасы шытырлайды.
Айдаһар да сұм еді,
Бір қолым, бір аяғым ішінде еді.
Айдаһар құйрығымен жерді ұрғанда,
Жанымда жақын терек дүрілдейді.
Қанжардан айдаһар да қалды өліп,
Тұруға дәрменім жоқ бас көтеріп.
«Ұста, – деп, – құйрығымнан», тұлпар келіп,
Суырды аузынан, құйрық беріп.
570. Жан дәрмен түрегелдім, а, құдайлап.
Тұлпар айтты: –Шапшаң мін, беліңді байлап,
Жетегіңді бір шабар жатыр жайғап.
Ерін ерттеп, тұлпарға мініп алдым,
«Қайда?» – деп, жетегіне жетіп бардым.
Жолбарыс соққан екен маған өшті,
Қанжармен бір-ақ салып, өшімді алдым.
Тұлпар айтты: – Әй, батыр, кетелік, – деп,
Бұл өзен тұйық екен, өтелік, – деп.
Хайуанның неше түрлі бәрі осында.
580. Тез кетіп, беті ашыққа жетелік, – деп.
Қиыннан құтылып ап, кезеңді астым,
Атым да тынығыпты, аласатты.
Тызылдап ұшқан құстай келе жатыр,
Тағы бір үлкен өзенге араластым.
«Су аяғы – далаға барасың, – деп,
Биік шың тау таусылып қаларсың, – деп.
Осы судан айрылмай жүре берсең,
Су барып, қалың елді табарсың», – деп.
Өзенмен мен жөнелдім, суды құлдап,
590. Жер қауып тұлпар келеді ұшқан құстай.
Тау қалып, су аяғы – дала болды,
Қалың мал сол өзенде жатыр сыймай.
Қуандым елді көріп, иә, құдайлап,
Мал түскен кезең жолға шықтым ойлап.
Кезеңге шыға келсем, ар жағында
Ауылдар аппақ боп үйлер жатыр жайлап.
Тұлпардан әлгі жерге түсе қалдым,
Шешініп, жау киімді тығып алдым.
«Жай жүрген жолаушы боп барайын», – деп,
600. Құр жүннен таза киім киіп алдым.
Алдымда бір ақ үйге тура келдім,
Түсе қап, тұлпарымды белдеуге ілдім.
«Сұраумен елдің жөнін білейін», – деп,
Есіктен сәлем беріп кіріп келдім.
Отырдым төрге шықпай, тізе бүгіп,
Бір семіз бәйбіше отыр жастық қойып.
Қадалып бәйбішеге амандастым,
Бәйбіше амандасты бас көтеріп:
– Әй, бала, түсің суық, жыландайсың,
610. Қобалжып, ойың бөтен, тұра алмайсың.
Бұл елдің адамынан түрің бөлек,
Шырағым, жөніңді айтшы, қай баласың?
– Бәйбіше, оның рас. Мен – жолаушы,
Шанышқылы – шыққан жерім, көкбояушы.
Үйірін қысырақтың жауға алдырып,
Мал іздеп келіп жүрген мен жолаушы.
– Осы ел Алшын деген ел болады,
Екі ара сіздің елмен шөл болады.
Шөлден өтіп, мал алып келмек тұрғай,
620. Басына барған адам зар болады.
Осы елдің үлкен байы – Манан бай-ды,
Өзінде бес мың жылқы, құлын-тайлы.
Баласы Қоңыраттай билеуші – сол,
Билеп тұр, ұлық болып елге ыңғайлы.
Ауылы Манан байдың жақын жерде,
Топ болып, бір болыс ел бәрі кепті.
Әй, балам, сонда барып, көпке тапсыр,
Менің де балаларым соған кетті.
– Жолаушы мүсәпірді көзіңе ілдің,
630. «Баламдай бала ғой» деп, көңіл бөлдің.
Топ тарқамай, тез барып, тапсырайын,
Келемін қатты шөлдеп, сусын берсең.
Бәйбіше сонда орнынан түрегелді,
Сабаға иіндеген қолы тиді.
Піспегін қағып-қағып пісті-дағы,
Құюға бір шараны қолына алды.
Жүгіріп жетіп бардым, шыдай алмай:
– Мен қолқанат болайын, ә, апатай.
Шарасын қолындағы қолыма алдым,
640. Сабаға тосып тұрдым сол арада-ай.
Шараны мөлдіретіп құйып берді:
– Былай тұр, абжор, – деп әмір қылды.
– Осы жерде-ақ ішейін, апатай, – деп,
Шарасын бір-ақ қақтым, көзі көрді.
– Мал үшін тентіреген мен – жолаушы,
Жан болмас осы күнде бізден сорлы.
Сусыным қанбай қалды, әй, апатай,
Толтырып шараңызбен тағы берші.
Піспекке бәйбішенің қолы тиді,
650. Тосып тұрмын, толтырып құйып берді.
Дем алмай, бір-ақ қағып салып ем,
– Ішуің жарайды екен, балам, – деді.
Сусыным шала қанды қымызыңа,
Мас бола тойып, ойлама бұзылуға.
Жалындым: – Тағы-дағы бірді берші,
Мен құсап о да жүрер балаңыз да.
Бетіме ажырайып бір қарады,
Шараны ұстап тұрмай, құйып берді.
Тағы да бір-ақ қағып салып едім,
660. – Жұтысың жарайды екен, балам, – деді.
Бәйбіше айтты: – Батырлық – жүрістігің.
Ішуің жарайды екен, туыстық емес.
Ішуіңе қарасам, қу іс емес,
Шырағым, елге келген жұғыспысың.
– Үйірі қысырақтың – жиырма бес,
Қайран мал, ойлап кетсем, естен кетпес.
Қара көк, өзі жорға айғырым-ай!
Айдасам, сойыл алып, су төгілмес.
Малымның келіп едім ізін қуып,
670. Қалып тұр бұл малымнан көңілім суып.
Мананға баратұғын жолы қайсы?
Тарқамай, тапсырайын, топқа барып.
– Есік алды мына бір кезеңді ассаң,
Ар жағы және де өзен құлдап бассаң.
Өзенде аппақ ауыл көрінеді,
Табасың Манан ауылын, соған барсаң.
Атып шығып, атыма мініп алып,
Бір кезеңді асып, өзенді құлдап салдым.
Айтқандай, сай аузына шыға келсем,
680. Аппақ ауыл, сол жерге жетіп бардым.
Байлаған ауызында қалың бие,
Ауыл жырағырақ көрінеді.
Ауылдан бір топ жігіт шыға шауып
Биеге келе жатыр әлгі жерде.
Алдынан мен де жүрдім тура қарап,
Астына мінгендері өңшең құр ат.
Қолында торсық пенен көнегі бар,
«Аулымыз топ боп жатыр», – деді біреу.
Ойладым: «Малды қырып, болды тойын,
690. Малай – мынау, мырзалары бұдан қап.
Барғанмен, теңгере ме, түрі қиын,
Бір жерге тауға барып бекінейін.
Таң ата ел шабайын, соғыс қып,
Содан кейін таныр мені, ойына алып.
Бишіге өкпелеп, ұрыс салмай,
Көрейін Нұриланы үйге барып.”
Ойланып, бой тоқтатып, жетіп келдім,
Топ-топ ат, қалың кісі, келіп көрдім.
Тұлпарымды бір терекке байлай салып,
700. Есіктен, сәлем беріп, кіріп келдім.
Сәлем беріп кіріп кеп ем, қарамады,
Қымыз ішіп дулаған сабаздары.
Алдында төсегінің бір бәйбіше,
Бір маңғаз жастық қойып отыр әлгі.
Отырдым босағада, қарамады,
Көзге іліп ешбірі адам санамады.
Үш жерден қымыз құйып ішіп жатыр.
Бір шыны қымыз бермей алалады.
Ыза болдым: «Қанжарымды алайын – деп,
710. Бір қарғып ортасына барайын, – деп.
Апыр-топыр қанжарлап, соғыс салып,
Үй-ішін қан жоса қып салайын, – деп.
Атып шығып, тұлпарға мініп алып,
Беті ашыққа шығайын айқай салып.
Шұбатып әрбір жерден қырып тастап,
Сонан кейін сөлесейін, елші салып”.
Ыза боп кеткем екем, өңім қашып,
Ішімде қанжарыма қолым салып.
– Анау бір босағада бала отыр ғой,
720. Өңшең ит, ескермепсің ойыңа алып.
Мына менің қымызымды алып берші,
Алдына тегенменен қымыз құйып.
Өзім жөнін сұрармын, танысармын,
Ашудан болушы еді ақыл жақсы.
Шынысын сыйлап берген ішіп алдым,
«Апырмай, бұл қалай?» – деп ойға қалдым.
Қымыздың құйып берген шарасымен
Шарасын ұстай алып қағып салдым.
Бәйбіше, көзін тігіп, көңіл бөлді,
730. Ақырып малайлары, ашу қылды.
– Жүрген ғой арып-шаршап, жолаушы ғой,
Шарамен толтырып ап тағы берші.
Шарасын, ішіп алдым, ұстай алып,
Бәйбіше танығандай сабыр сақтап.
Отырдым: «Іс аяғын күтейін» деп,
Бәйбіше жан тартқандай, ойым бөліп.
Отырдым соныменен сабыр қылып,
Бір жігіт сонда есіктен келді кіріп.
– Ноғай байбатша келіп тұр еді,
740. Рұқсат болса, түсем деп амандасты.
Қарсы алып байбатшаны, қабыл алды,
Есік ашты, бір ноғай кіріп келді.
Үсті-басы әдемі, сап-сары ала.
Арадан қақ жарылып, орын берді.
Байбатшаға бәрі де амандасып,
Қазіретке қол бергендей жабырласты.
Мен барғанда, бір адам кез болмап ед,
Ноғайға шоқынғандай шуылдасты.
Байбатша айтты: – Жүз түйемен келдім, – деді,
750. Түсіріп жүкті жанға үйдім, – деді.
Жүгіңнің бәрінің төк деген соң,
Қос тіккіз бой бір қарап жүрдім, – деді.
Қарсы алып, қымыз құйды байбатшаға,
Шешініп, қымыз ішті сол арада.
Төсегінің үстінде Нұрила отыр,
Шешесі төсегінің дәл алдында.
Мұсылманның ғұрпы еді сәлем берген,
Аманнан соң жөн сұрап: «Кімсіз?» – деген.
Ноғай кеп еді, қарсы алып, қымыз құйып,
760. Мен келгенде еш адам көзге ілмеген.
Ноғайдың он саусағы алтын балдақ,
Байлаған бұлын айтып, мақтанып-ақ.
Байбатшаның екі көзі Нұрилада,
Қарайды төсек жаққа жалтақ-жалтақ.
Құман ап, су құюшы үйге келді,
Су құйып, дастарханды жайып берді.
Табақ ап сап-сары ала өңшең қазы,
Әкеліп үштен-төрттен табақ қойды.
Қолын жуып байбатша да төрде отырды,
770. Отырмын босағада үнсіз тіпті.
Ноғайдың он саусағы – алтын балдақ.
Суырып, дастарханға үйіп қойды.
Көзге ілмеді, бір жанжал салайын деп.
Суырып қанжарымды алайын деп.
Шоқынған байбатшасын басын қағып,
Тарту қып, табағына салайын деп.
Бір қолым қанжарымды ұстап алды,
Бір қолым бір қолыма басу салдды.
Маған қарап байбатша көзін салып:
780. «Анау бір босағада бала қалды».
Бір шараны бәйбіше енді алдырған,
Алдында табаққа етті бөліп салған.
– Өңшең мас елірмелі, байқамайсың,
Ана отырған балаға апар соған.
Ашу қылса, адамда ой қала ма?
Шыдамды, сабырлы ерлер бос қала ма?
Ер затын танымайтын надан халық
Сөйлесіп, танысам деп ой сала ма?
Сөз естіп бәйбішеден сабыр қылдым,
790. Шарада қазы-қарта қолыма алдым.
Шеңгелдеп екі-ақ асап босаттым да,
Ыдысын малайларға бере салдым.
Бәйбіше бір жігітке жарлық салды:
“Табақты, үйден шығармай, жиып алшы.
Астауға бәрін жиып толтыр-дағы,
Ана отырған балаға алып баршы”.
Табақтан қайтқан етті жиып алды,
Толтырып бір астауға үйіп салды.
Бәйбіше көріп отыр «Толтыр» деген,
800. Ол жігіт алдыма әкеп қоя салды.
Астауын алдыма енді тартып алдым.
«Сыйынан маған берді», – деп ойыма алдым.
Шеңгел-шеңгел әрбірін асадым да,
Астауын сол жігітке ысыра салдым.
Ноғай да, бәрі тамақ ішіп болды,
Алтын балдақ дастарханда жатыр еді.
«Базарлық» деп ауылдың бозбаласы
Қолдарына бір-бірден салып алды.
«Алыңдар», – деп, байбатша мәз боп қалды,
810. Түрегеліп жан қалтаға қолын салды.
Он балдақ жан қалтадан және де алып,
Санап алып, қолына киіп алды.
Ноғайдың сылдыраған сол бір сөзі.
Нұрила төсегінің үстінде еді,
Құбылып, қоразданып, түсін бұзып,
Нұрилада бәйбішенің екі көзі.
Ойладым: «Нұрила екен ноғай дерті,
Қыз ұзатып, қыз бермек – қазақ ғұрпы.
«Ерегіскен екі ердің бірі өледі» деп,
820. Күзермін идіргенмен, мұртымды”.
Үйдегі қалың кісі бәрі шықты,
Жалғыз-ақ мен қалыппын, мен – бір мықты.
– Әй, балам, қылғандай боп отырдың,
Жөн сұрап, жөн білейін, төрге шықшы.
Отырдым содан кейін төрге шығып,
Бәйбіше жөн сұрады сөзбен қуып:
– Бұл елдің баласына ұқсамайсың,
Шырағым, қайдан келдің, қайда жортып?
– Бәйбіше, жоқ жоғалтқан мен – жолаушы,
830. Шыққан жерім сұрасаң– көкбояушы.
Қырық қысырақты алдырып,
Келіп ем, келген мен сұраушы.
– Әй, шырағым, біздің ел сіздің елге бара алмайды,
Ұл туып, онан жылқы ала алмайды.
Шөлі бар өте алмайтын жеті күндік,
Бұл елге келсе малың жоғалмайды.
Мал іздеп кепсің, балам, ұзақ жерден,
Қалайша өтіп келдің қиын шөлден.
Бұйырған қоналқаң жеп, тынық, балам.
840. Келген болса, тапқызып алып берем.
Шақырды бір жігітті: «Үйге кірші.
Толтырып тегенемен қымыз құйшы.
Мынау бір қонақ бала жолаушы екен,
Шыны орнына шарамен құйып берші».
Бір жігіт тегенемен қымыз құйды,
Көтеріп төр алдына алып келді.
Тегенемен шараға қымыз құйды,
«Іш, қонақ» – деп, қолыма әкеп берді.
Шарамен үшті іштім құйып берген,
850. Нұрила төсек төсеп келген.
Бәйбіше айтты: – Жайласып отыр, балам.
Арып-шаршап келіпсің алыс жерден.
Билеуші осы елді менің балам,
Мал үшін көңіліңді қылма алаң.
Бұйырған қоналқаңды же, қонақ шырақ,
Кісі қосып берейін ертең саған.
Ауылы ол баламның түстік жерде,
Жатасың еру болып өз үйіңде.
Келген болса, өзі іздеп тапқызады.
860. Жоқ болса, сендіреді өзіңізді.
Тысқа шығып, атымды жайғап келдім,
Керегеге қоржынымды әкеп ілді.
«Жақын болса, байбатша келер бүгін,
Мен соны аңдиын», – деп көңіл бөлдім.
Бай келді, мал жиысып, сонда үйіне,
Сәлем бердім, сәлем ап, шықты төрге.
Малдан басққа ешкіммен жұмысы жоқ,
– Екі бөліп түйені жайдым, – деді.
Бәйбіше айтты: – Қораға қой келді ме?
870. – Екі қора ауылға келді, – деді.
Бір жігітті жұмсады сол бәйбіше:
«Бір семіз қозы таңдап әкел», – деді.
Бай қымызды ішіп боп, малға кетті,
Әлгі жігіт бір семіз қозы әкелді.
– Менен үлкен емес қой қонақ бала,
Өзім бата қылайын бұған, – деді.
Бәйбіше қолын жайды, мен де жайдым,
“Айтқан мәнім бола ма?” деп ыңғайлаймын.
Күбірлеп көп отырып, бетін сипады,
880. “Көрген түсім келді ме?” деп ойлаймын.
Бай келді, ет те пісті, қазан түсті,
Қозы етіне қазы сап, астырыпты.
Бәйбіше үш табаққа жасатты да:
– Бір табақты қонаққа апар, – деді.
Бай айтты: –Әй, бәйбіше, сен қалайсың?
Үш табақты толтырып ет жасайсың.
Бірі қонақ, біреуі өзімізге,
Иесі жоқ бір табақты не қыласың?
Бәйбіше айтты: – Табақта жұмысың не?
890. Назарың шығып, көзің көрсе,
Қонақтың қос табағын апарып қой,
Әй, жігіт, бірге отыр, өзің де же.
Сынамаққа бергенін енді білдім,
Екі табақты алдыма тартып алдым.
Кесек-кесек турадым екі үйінді,
Жан-жағыма қарамай, шеңгел салдым.
Байекең маған қарап екі көзі,
Сөйлесіп білген де жоқ біздің жөнді.
Түк қоймай екі табақты түгел жедім,
900. «Бәйбішенің дәл болсын, – деп, – айтқан сөзі».
Артынан қымыз берді бір тегене,
Оны да ішіп алдым әлгі жерде.
Бәрі де тілден қалды, қауіптеніп,
Боп отыр шошынғандай ішіп-жеуге.
Бәйбіше айтты: – Қарағым, Нұрилажан,
Мына бір бала кепті алыс жолдан.
Нұрила, төсек сап бер, ұйықтап алсын,
Арып-шаршап жүрмей ме, мал жоғалтқан?
Әй, балам, алаң болма атыңыздан,
910. Қай уақта қой десең, айтшы мұнан.
– Таң атқанда сыпырып салсын,
Атым ұзап кетпейді қораңыздан.
Төсекке төр алдында соған келдім,
Шешінбей, киімшең жата кеттім.
Жақын болса, байбатша келер бүгін,
Арман жоқ, ұстап алып, басын кессем.
Үй-іші ұйықтағанда, түрегелдім,
Жүгінен екі сандық бұзып алдым.
Нұриланың төсегінің алдына әкеп,
920. Білдірмей қызбен қатар төсек салдым.
Суырып қанжарымды сүйеп қойдым,
«Байбатша келерсің» деп көңіл бөлдім.
Сыбырлап, сонда еңкейіп біреу кіріп,
Шымылдыққа кірді де, қолын берді.
«Нұрила» деп, маған кеп қолын салды,
Қыз болып мен жатырмын, танымады.
– Нұрила, жаның құрбы, жасың кіші,
Шындықпен жауабыңды айт маған енді.
Мінеки, төрт жыл болды сөйлескелі,
930. Ел-жұрттың бәрі ұнатқан, жаным, бізді.
Жігітіңе базарлықты тапсырыпсың,
Түгелдеп алып келдім бәрін, міне.
Екі сырғаң, шырағым, -үш жүз ділда,
Білезіктің екеуі – бір мың ділда.
Әрең таптым тауардан неше шәрден
Мінеки, екі мың сом алтын алқа.
Тапсырған базарлығыңды ал қолыңа,
Шырағым, шыныңды айт, жынды қылма.
Үш жылда үш миллион ақша шаштым,
940. Бір-ақ айт, жақтырмасаң, осы жолда.
– Рас-ақ, бір мен үшін шаштың малды,
Жігітімнен тапсырғаным рас еді.
Тапсырған базарлықты қолыма алсам,
Сонан кейін сөйлесермін басқа жөнді.
Ноғайым сонда сөзге нанып кетті,
Түрегеліп жан қалтаға қолын сұқты.
– Тапсырған аманатың бәрі осы, – деп,
Қолыма екі уыстан салып берді.
Алдым да, жан қалтама тығып алдым:
950. – Байбатша, еркексің. Бүгін нандым.
Бар-дағы төр алдына, шешініп кел,
Төсекте сөйлесейік басқаларын.
Қуанып ноғай сонда нанып кетті,
Барды да төр алдына киімін шешті.
Танымай мені «қыз» деп аңғал ноғай,
Төсекте жатамын деп жетіп келді.
Білгізбей ноғайды ұстап алайын деп,
Сүйретіп үй сыртына барайын деп.
Табынған байбатшасын басын кесіп,
960. Денесін суға ағызып салайын деп.
Қыз қандай? Мен қандай? Дене қандай?
Әліпті сезген жоқ сорлы ноғай.
Көйлекшең, ыштаны мен киім тастап,
Мойныма, көрпені ашып, қолын салды.
Ұстасам өндіршектен қос бармақтап,
Өлтірсем басын кесіп байбатшаның.
Шешініп, киімін тастап, жетіп келді,
Еңкейіп ала бердім мен қанжарды.
Қанжардан ноғай сорлы ұстай алды,
970. Қыз емес екенімді біліп қалды.
Қанжар да қолын кесіп кетсе керек,
Шошынып, тыр жалаңаш шыға қашты.
Шықтым да шымылдықтан, түрегелдім,
Ноғайдың бар киімін жиып алдым.
Орнына екі сандық қайта жиып,
Төсекті төр алдына қайта салдым.
Ноғай боп, базарлықты ап қызға бардым,
Оятып, Нұриланы жауап салдым.
– Жігітіңнен базарлықты тапсырыпсың,
980. Мінеки, алыңыз, – деп алып бардым.
– Байбатша, қалай келген жөніңіз?
Тілдескен бұрын бар ма сөзіміз?
Мені сырттан білетін жігітім болса,
Апарып өз қолына бер оныңыз, – деп.
– Рас-ақ тілдескен жоқ бұрын саған,
Ел-жұртың: “Берем,” – деген бәрі маған.
Сен үшін үш миллион ақша шаштым,
Сені алмай кете алмаймын бұл арадан.
– Апырмай, сөзің қалай бөтен заттай,
990. Малға мені сатпақшы бәрі сырттан.
Ноғай емес, бөтенсің, шыныңды айт,
Ноғайға мұндай мақтан түсіп қап па?
– Мен – ноғай сені айттырып алам деген,
Ел-жұртың, әке-шешең: «Берем» деген.
Босқа малды бергем жоқ бір сен үшін,
«Бермесе, мен де еліңді көрем» дегем.
– Ойласам, сен қонақсың, затың басқа,
Шырағым, жөніңді айт, атың сатпа.
Апамның көрген түсі келді ме екен?
1000. Ноғайға мұндай мақтан түсіп қап па?
– Ендеше, мен – қонақпын, шыным, – дедім,
Сен едің – менің-дағы жөнім, – дедім.
Нұрила, өзің біліп, сұраған соң,
Мен-дағы шынымды айтып едім, – дедім.
– Шынымды мен де айтайын, сенесіз бе?
Аралап жүріпсіз талай жерді.
Алты арыс төңірекке жүрген болсаң,
Батырды Бердіқожа білесіз бе?
– Аралап алты арысқа жүріп едім.
1010. Батырды Бердіқожа көріп те едім.
Бар еді ол қожада не жұмысың?
Қасына жолдас болып еріп едім.
Нұрила бір күрсініп, көңілденді:
– Атамның айдап келген көк перісі.
Батырды Бердіқожа көрген болсаң,
Бар екен ол батырдың не белгісі?
– Қожаның қатты өнері сиқыр еді,
Тартқанда сыбызғыны қызушы еді.
Шын тартып кеткенде ащы күйді,
1020. Төрт түлік мал шуылдап өруші еді.
– Қонағым, сол қожаны табар ма едің?
Тауып, ертіп осы жерге келер ме едің?
Батырды Бердіқожа тауып келсең,
Қалыңсыз мені саған берер еді.
– Нұрила, қиын екен сөз ұғысың,
Затыңыз танығандай ер туысын.
Батырға Бердіқожа сонша зар боп,
Бар еді онда қандай көп жұмысың?
– Айтайын, ол қожада жұмысымды,
1030. Қуанып, «көрдім» деген жүрісіңді.
Мәнінен ұлдан біреу, қыздан біреу,
Айтайын екеу-ақпыз туысымды.
Осы елдің болысы сол билеп тұрған,
Жанға батса, қайыр жоқ жиған малдан.
Ағамыз үш жыл болды науқас болып,
Түн болса, ұйықтамайды сол сырқаттан.
Түн болса, іш кебеді, іші толып,
Емдеді талай бақсы, талай келіп.
«Бердіқожа батырдың сыбызғысы
1040. Сонан, – деген бақсы ойнап жүріп.
Батырды Бердіқожа тауып алсаң,
Тарттырып сыбызғыға құлақ салсаң,
Құп үзіліп, ада болып, жазыласың.
Обалы менен болсын, содан қалсаң?»
Қожада осы еді жұмысымыз,
Іздедік екі жылдай жүрісіміз.
Қожа батыр табылып, дерт жазылса,
Ағам үшін жан құрбан, туысымыз.
– Ендеше, мен боламын, Бердіқожа,
1050. Менің жұмысым сен едің келген мұнда.
Еш рудан қыз жақпай сені естіп,
Көрейін деп келіп ем осы жаққа.
– Қожеке-ай, олай болса, берді Құдай,
Нанайын көрсетші әкеп сыбызғыңды-ай.
Жазылса ағам дерті сыбызғыдан,
Ат құйрығын ұстармын сізден қалмай.
Сол жерде қоржыныма енді бардым,
Қоржыннан сыбызғыны әкеп бердім.
Көрді де қараңғыда қолмен ұстап:
1060. «Қожа батыр, жолың болар, әбден нандым».
Қайта кеп орныма жаттым сонда,
Қатты ұйықтап жатқан екем төр алдында.
Жатыр ем көзімді ашып ұйқылы-ояу,
Шешесі жауап салды Нұрилаға:
– Қарағым, мынау келген қонақ бала
Жүрген ғой арып-ашып айдалада.
Бар да, бетін көрпемен жауып қойшы,
Тынығып, ұйықтап алсын біраз ғана.
Нұрила шешесінің тілін алды,
1070. Ағасы үшін қимақшы шыбын жанды.
Жамылған көрпемді ұстап басқа тартып,
Басымды көрпеменен жаба салды.
«Апырм-ау, бәйбішенің сөзі қалай?
Есіркеп дәл өзінің баласындай.
Тағы да сөз шықсын», – деп көзімді аштым,
Аунақшып, жатқандай боп ұйықтай алмай.
– Қарағым, айналайын, Нұрилажан.
Бұл қонақ келген екен ұзақ жолдан.
Жатыр ғой ұйқысырап, ұйықтай алмай.
1080. Тағы да бетін жауып қой, – деді, – балам.
– Қонақтың жолдасы емен қасына ерген.
«Жап» дейсің қалай бетін, қандай жөнмен?
«Ұйықтасын» деп аяйсың, бетін жаптырасың,
Өзіңнің жалғызыңдай еркелеткен.
– Қарағым, балалықпен барламапсың,
Жан-жаққа көзің салып қарамапсың.
Жарқылдап босағада бір сағым тұр,
Бетін жап, қайда кетер, болжағайсың.
Бұл бала бекер емес, нәсілі бар,
1090. Кеудеде сөнбейтұғын асылы бар.
Бетін жап, ана сағым қайда кетер?
Қарсы болсақ қайрат қып соғыс салар.
Баласы соны естіп тұрып келді,
Анасының айтқанын ұғып келді.
Көрпемен бетім жауып, қолым шымшып,
Сездіріп, «енді ашпа» деп, жүріп кетті.
Аз жатып, түрегелдім содан кейін,
Анасының сөзі де болды бейім.
Түрегеліп, киініп ап, тысқа бардым:
1100. «Атымды көрейін қандай күйде».
Атымды жіберіпті ерін алып,
Көңіліме қарапты түйіп алып.
Сипасам, жоны оттай дуылдап тұр,
Шаршағанды білмейді, ойына алып.
Қайта кеп, шайын іштім төрге шығып,
Нұрила әбден қанған жөнімді ұғып.
– Болыс балаң аулына мен барайын,
Бастап барар беріңіз кісі қосып.
– Еру бол, тынық, балам, бүгін жатып,
1110. Бұйырған қоналқаңды же, дәміңді татып.
Кісі қосып балаңа тапсырайын,
Жоғыңның іздеп келген жөнін айтып.
Сол күні еру болдым, демімді алып,
Қыз-қатын сонда келді дуылдасып.
– Барамыз байбатшаға біздегі ап,
Бәйбіше, жорғаңды ертте, енді алдырып.
Бәйбіше айтты: – Барыңыздар сендер, – деді.
Баратын дайындық жоқ бүгін, – деді.
Бас болып сіз бармасаң, бара алмаймыз
1120. Үйіткен қой, артқан саба бер, – деді.
Қамалап еді, бәйбіше бармақ болды,
Жорға ерттетіп мінді де, жүріп кетті.
Дуылдап жанның бәрі сонда кетіп,
Нұриладан басқа жан жоқ, жалғыз қалды.
– Біз көрдік сыбызғыны түнде, қожа,
Нанайын күндіз көріп тағы және.
Жазылса сыбызғыдан ағам дерті,
Мен сендік, ат құйрығын ұстасам да.
Қоржыннан суырып ап, алып келдім,
1130. Нұрила көріп айтты: «Енді нандым».
Қуанғандай көңілі түрегеліп,
Толтырып тегенменен қымыз құйды.
Кеткендер ерулік ап, қайтып келді,
Дуылдап қыз-бозбала үйге кірді.
Балдыз болып тиіспекші, мені біліп,
Апама енді тұрып, шай бермеді.
Нұрила сайқы қылып айтты сонда:
– Бұрын бәрің мақтаушы ең, оның қайда?
Қазан бөлүш тұрғаннан біз тоюшы ек,
1140. Ол жомарттық бір күнде құрып қап па?
Өкпелеп ноғайына бәрі келді,
Алмапты алып барған ерулікті.
Нұрила Қожа менен біліп отыр,
Ажалдан аман қалған өзі кекті.
Сонымен қонақ болдым сол күн кешке,
Бұйырған қоналқа жеп, жаттым текке.
– Кісі қосып берейін деп едіңіз, –
Мен айттым: – жүрейін, – деп бәйбішеге.
– Жарайды, кісі қосып берем, балам,
1150. Көңіліңді малың үшін қылма алаң.
Қоржының мұнда қалып, қайтарда ал,
Жолыңды қабыл қылсын Хақ тағалам.
Қасыма бір кісіні қосып берді,
«Қонақты қарсы алсын» деп әмір етті.
Ауылы баласының кешегі топ
Үстіне мені бастап алып келді.
Ойладым: «Аттан түсіп бармайын», – деп, –
Тәуекел, жолымды айтып, көрейін», – деп,
Дуылдап тағы үй тола жатыр екен,
1160. – Сөйлес, – деп, айқай салдым – біреу кел, – деп.
Біреу келді: – Сен кімсің білмейтұғын?
Ауылды, елді көзге ілмейтұғын.
Алыстың адамындай қоқиланып,
Ат үстінен айқай сап: «Кел» дейтұғын.
– Ұзақтан жолаушымын келген мен де,
Ауыл жөнін сұрағанның міні бар ма?
Жоқ жоғалтып іздеген, жалғыз жүрген,
Өз атымды айтайын – Бердіқожа.
Үй-іші сөзімді естіп, тына қалды,
1170. Дуылдап бәрі тысқа шыға қалды.
«Сен болсаң Бердіқожа, жібер бастап,
Келдің бе?» – деп көрісіп, қолымды алды.
Сол жерде тегенемен қымыз құйды,
Толтырып сары аяқпен әкеп берді.
Қолға алып, бір-ақ ұрттап салып едім,
Бәрі де: «Бұл қалай?» – деп көзін жіберді.
– Мен жөнімді айтайын, мен – жолаушы.
Шанышқылы – шыққан жерім, көкбояушы.
Үйірін қысырақтың жауға алдырып,
1180. Келіп ем еліңізге мен сұраушы.
Үйірі қысырақтың жиырма бес,
Қайран мал ойлап кетсем, естен кетпес.
Қара көк, өзі жорға айғырымның,
Айдасам сойыл салып, су төгілмес.
Шығып ем сол малымның ізін қуып,
Ер келді сіздің елге, шөлден шығып,
Жолаушы жалғыз жүр деп көзге ілмеді,
Қалып тұр бұл жалғаннан көңілім суып.
Білмеген қайдан білсін ердің жөнін,
1190. Қоңыңыз, кешірім қып артық-кемін.
Малыңыз келмесе де, бір төлермін,
Естиік ендігі сөз сыбызғы үнінен.
Ойладым: “Сыбызғымды алайын, – деп,
Ысқырып ащы күйге салайын, – деп.
Кешегі менсінбеген би-болысты
Малменен соғыстырып қарайын”, – деп.
Мен тарттым қатты естіртіп малдың күйін,
Білгенге малдың күйі аса қиын.
Шуылдап қорада қой, үйді басты,
1200. Қозы маңырап, қой шулап, болды жиын.
Қатын-қалаш, бала-шаға қойды қуды,
Тыңдаушы сыбызғыны үйге толды.
Тер басып Қоңыраттай қасымда отыр,
Шайқақтап сыбызғыға оқуды салды.
Екінші және тарттым сиыр күйін,
Өнердің көрсетуге әрбір түрін.
Өкіріп сиыр, бұқа үйді басты,
Соғысып малмен жастар болды бейім.
Және тартып, шақырдым түйелерді,
1210. Есіктен боздап ботаға оңды-солды.
Қуғанына қарамай қара буралар,
Сақылдап көбік шашып үйге келді.
Тартып ем жылқы күйін шуылдады,
Бейне қасқыр қуғандай шұрқырады.
Төрт түлікпен соғысып, қайтара алмай,
Алысып азаматтар дуылдады.
Қоңырат болыс айтты: – Батыр қожа,
Зарыққан ауру болдым, толды жылға.
Күндіз аман, түн болса, ішім күйіп,
1220. Отырмын кірпік қақпай сары таңға.
Сонымен бақсы алдырым, бал аштырып,
Оқыттым молдаларға дем салдыртып.
Келді де аққу киген бір дуана:
“Шық, – деді, – болыс қайда? – айқай салды.
Батыр бар сыбызғышы Бердіқожа,
Іздеп тап жаның үшін, не қылсаң да.
Тарттырсаң сыбызғысын бір күн тыңдап,
Обалың менде болсын сонан қалсаң”.
Сол үшін іздеп едік, Қожа, сені,
1230. Таба алмай алты алаштан бәрі келді.
«Қай жақтан, қай рудан табамыз?» деп,
Жиылып топ болып ед неше күнде.
Білмеппіз, батыр, кепсіз кеше мұнда,
Келіпсіз Құдай айдап біздің жаққа.
Жазылып, сауыққандай болып тұрмын,
Сарқып кеп қадалып тұр кіндік жаққа.
Тартыңыз сыбызғыны тағы, батыр,
Басыма түссін енді заман ақыр.
Жазылсам, мал-жанымның бәрін берем,
1240. Жүрсем де таяқ ұстап, болып пақыр.
Ойладым: “Адам күйін тартайын, – деп.
Ысқыртып ащы күйге басайын, – деп.
Жастан ұят, әйелден әдеп кетсін,
Біріне бірін жастың қосайын”, – деп.
Жастар дуылдап, бір-бірін құшақтады,
Шал-кемпір о да қызып дуылдады.
Қасымдағы отырған болыс мырза
Көзінен жас домалап бұршақтады.
– Қожеке, енді тоқтат сыбызғыны,
1250. Жастардан әдеп кетіп қызынғаны.
Адамға адам күйі қиын екен,
Ұялмай шал-кемпірдің бұзылғаны.
Мен тоқтаттым сыбызғыны осы жерде,
Қалың мал мақтапты ескі жолмен.
Он бес ат, он бес түйе байлаулы тұр,
«Марқалар марқалық бір ем» деген.
Тоқтаттым сыбызғыны осы жерде,
Жазылды бұ сырқаттан іші кепкен.
Той қылды ел шақырып жазылғанға,
1260. «Бердіқожа келді, – деп, – құдіретпен».
Сұрады неше түрлі сөздің жайын:
– Жоғы болса, толтырармын ол ыңғайын.
Келсе де, келмесе де, мал табылар,
Онан басқа бар ма еді бұйымтайың?
– Ой, болыс, жасың құрбы замандассың,
Сұрадың өзің ашып сөздің басын.
Жүр едім үйлене алмай, бала жақпай,
Жұмысым іздеп келген – қарындасың.
– Қожеке, олай болса келген ойың,
1270. Келіпсіз Қызыр бастап, болар жолың.
Әке менен шешемізге ақыл салсаң,
Шешеміз өзі бастап қылар тойын.
Сонымен шешесіне кісі сапты,
Өзінің жазылғанын хабарлапты.
“Олай болса, бәрі де мұнда келсін,
Толық жұма той қылам өзім”, – депті.
Біз бардық ауылына баласымен,
Ноғайдың «алам» деген жаласымен.
Той қылды толық жұма ат шаптырып,
1280. Қоңыраттай ақылдасып анасымен.
– Бұл елдің неше түрлі жүйрігі бар,
Солардың мақтанышын басасың ба?
Қосайын тұлпарымды, барып келсін,
Баланы қой, азамат жігіт мінсін.
Көмбеде сыбызғымен тосып тұрам,
Бұрылмай дәл өзіме тура келсін.
Ат кетті әлгі жерде жүзден аса,
Боп жатыр балуан сайыс, көп тамаша.
Ат шабар төбеге тосып алып,
1290. Отырды сыбызғыны ұстап Бердіқожа.
Қалың шаң келе жатыр қаптай жосып,
Ысқырды сыбызғыға әнін қосып.
Бұлдырап жалғыз қара келе жатыр,
Бурадай омырауға көбік шашып.
Шаң болмаса ат қарасы көрінбейді,
Отырған сыбызғымен Қожаға кеп.
Тұлпары өзі келіп...
Барғанда тұлпар бірге барды созып,
Қайтарда бірге қайттық бетті бұрып.
1300. Бұлдырап біраздан соң көрініпті,
Көрінбей кетті бізден қараны үзіп.
Сонымен той да бітті, халық тарқап,
Жазылды Қоңыраттай дерттен аулақ.
Аппақ қып екі үй тігіп, енші беріп,
Көшірді ел-жұртымен, шығарып сап.
Міне, осы – Нұриланы алған жолым,
Иенде жалғыз ауыл жүрген жолым.
Қазақтың жалғыз тайын терлетпеймін,
Қытай мен қара қалмақ – менің жауым.
Жігіттер, қонақ болдың дәмін татып,
Ал, енді сөйлесейік жақын тартып.
Қайдан келдің, қай елсің, жөніңді айт,
1313. Мен жөнімді отырдым бәрін айтып.
