кітабын онлайн тегін оқу  Бокен жаргак

«БАБАЛАР СӨЗІ» СЕРИЯСЫНАН

ТАРИХИ ЖЫР

БӨКЕН ЖАРҒАҚ

Шертуші еді бабамыз

Бебеулетіп бір күйді.

Күйден көп сыр табасыз,

Білсең өмір-айдынды.

Бебеулейтін атқақтап,

Сыңғырлайтын аспандап.

Мың құбылған шертпе күй

Ерітетін ойды асқақтап.

Қатпары көп өмірге,

10. Сүңгіп ұшқыр көңілге.

Ирек жолды тарихтың

Бұлт шұбыртып көгінде.

Ағып келіп қиырдан,

Айдын көлге құйылған

Көп өзендей өмірдің

Сыры күйге жиылған.

Сыбызғыдан сырғанап,

Төгілсе күй бір ғажап.

Бойды билеп, ойды алар

20. Күй толқыны тулап-ақ.

Арманның ақ сұңқары

Болып шарлап жырларды,

Жігіт мұңын, қыз зарын

Бүгінгіге жалғайды.

Қыздың мұңы зарланған,

Көзден жасы парланған.

Бебеулейді, өксиді,

Шыңырауға айналған.

Қобыз үні жарасқан,

30. Қуысталған ағаштан.

Ондағы жүрек қылынан

Ұшқан күй мен қанатты ән.

Төрт тесікпен оюлап,

Жіппен орап, қиюлап,

Өңішімен бөкеннің

Қапталғаны порымды-ақ.

Сыбызғының бұл сыны

Қуантады күйшіні.

Онда “Бөкен жарғақтың”¹

40. Сылдыр қағып тұр тілі.

Сылдыр қағып тұр тілі,

Жігіт тілі, қыз тілі.

Тұманды шақ, қапы өлім,

Шыңырау – құй сыр түбі.

Таңдай қағып таңданып,

Кейде өкініп, шамданып.

Естіген жұрт күй сырын

Отырады аңғарып.

...Бөкен, бөкен, ақ бөкен,

50. Әсем бөкен, сақ бөкен

Жұлдызша ағып зымырап,

Оқтан ұзап шап бөкен.

Бұрғы мүйіз бұрама,

Бұрма-бұрма, қынама.

Текесінің мүйізі-ай

Неткен әсем, сірә да!

Арқан бойы секіріп,

Тау таласа текіріп,

Көрмеген-ау тұяғы

60. Тасқа тисе кетіліп.

Сол бөкеннің жарғағын

Киген шағы шаруаның.

“Бөкен жарғақ” күйінің

Ашсақ терең қайнарын.

Жұтаң өмір, жұт заман,

Қайда онда құт заман.

Тарпаңдықпен табиғат

Қаншалап көп жұтты адам!

Міне, осы шақтардан,

70. Қалың-қалың қатпардан.

Терең ашып күй сырын,

Ата-бабам ақтарған.

Аумақты тау, айдала,

Шатқалы мол сай-сала.

Ақ теріскей төсінде

Боздайды қыз зар қаға.

Бойжеткен қыз егілед,

Көзден жасы төгілед.

Қайғы жарып жүрегін,

80. Қабырғасы сөгілед.

Қыз мұңына тегінде

Ашынған көп елі де.

Көп жүректер езіліп,

Көп тулаған сезім де.

Шолпанындай аспанның

Қырмызысы асқардың.

Осы қыздың мұң-зары

Ашынтқан көңілін жастардың.

Кілті емес пе күй жанның?

90. Араласқан сырға мұң.

Қыз ағасы Әлбатыр

Қыршын жанын қиған кім?

Қай ғасырда, қай шақта,

Сонау ерте-алшақта.

Тұрлауы жоқ бұлт заман

Шараны тым тар шақта.

Жұтаң, жұқа халі бар,

Жетім-жесір зары бар.

Тауда отырып бір түтін,

100. Тартқан бейнет қамы бар.

Иен тауда жалғыз үй,

Талшыққа тар, зарлы күй.

Тартыпты өмір оларға

Шері қалың қайғы сый.

Ауа қонған сай аттап,

Кеткен елден саяқтап.

Осы жесір-жетімнің

Айтам жәйін ардақтап.

Патша болған залымнан,

110. Бай малымен қағынған.

Күңіренген қалың ел

Бас көтермей алымнан.

Мал мен жаны қорғалмай,

Тозған халық торғайдай.

Жаратқанын жазғырған,

Болғаннан соң сормаңдай.

Иесі боп мәнсаптың,

Тұтқасы боп бай таптың.

Қожасы еді Жанқылыш

120. Жырғалаңдай алқаптың.

Жылқысы оның мол еді,

Қымызы жаз көлі еді.

Бақпаса оны жылқышы,

Мұндайлық бақ жоқ еді.

Жылқышы еді Байбосын,

Отарлатқан бай қосын.

Атамұра – тал құрық

Арқалаған бай көшін.

Көп бейнетті көрсе де,

130. Елден саяқ жүрсе де,

Бишән сынды жарымен

Бас құраған күркеде.

Айы туған оңынан,

Ақ Шолпаны солынан.

Әлбатыр мен Күләндай

Ұрпақ ерткен соңынан.

Күндері өтті, ай өтті,

Мұң басып жыл жәй өтті.

Жылай-жылай талпынып,

140. Ұл ержетті, қыз өсті.

Телім-телім ұл жүрді,

Өрім-өрім қыз жүрді.

Ұл мен қыздың күнінен

Жүрек үсіп, мұз кірді.

Кие жүріп жарғақты,

Отын алды, мал бақты.

Ар-намысты ата-ана

Қорланумен зар қақты.

Сол жылдардың бірінде,

150. Тышқан жылы кіруде,

Қағыршылық болды жаз,

Басып шаңдақ күнінде.

Жаңбыр жаумай, кербақты,

Желтоқсанда жел қатты.

Қақап кетті қаңтар да,

Шегедей боп жер қатты.

Нысаны деп бұл жұттың,

Үрей ұшып жүр жұрттың.

Жұтқа қарсы шама жоқ,

160. Жүдеу шағы ел-жұрттың.

Малын ойлап Жанқылыш,

Байламмен салды күш.

Жер шалдырып ұзақтан,

Бастады бір жарлық іс.

“Жұттан қашсақ, есебі,

Жылқы отарға көшеді.

Көктемде бір-ақ оралсын!”,

Бай жарлығы осы еді.

Бес қос жылқы көшті ұзақ,

170. Елден шалғай кетті ұзап.

Байбосындар не білсін,

Құрылғанын көп тұзақ.

...Қырау кірпік қыс келді,

Аспан сұрғылт түске енді.

Жұт нысаны ушығып,

Қыс та ерте түскен-ді.

Қарға малтып қарағай,

Шоқы шөкті баладай.

Төңкерілді сұрлы аспан

180. Жерді басып қалардай.

Соқыр, дүлей тұнжырап,

Басын тауға ұрғылап,

Қатпар-қатпар қара бұлт

Тау үстіне тұр құлап.

Көзін сүзіп аспанға,

Әлсіз қадам басқанға.

Аң біткеннің ажалы

Жетті қардан, тастан да.

Аязда үсіп құстар да,

190. Хал таппады ұшқанға.

Қарс айрылды дәу жартас

Айбарлы аяз қысқанда...

Міне, осындай жұт шақта

Бишәнді алып қыстаққа,

Кісі салды Жанқылыш

Күлән қызды құшпаққа.

“Тоқалдыққа Күләнды

Берсе болар ұнамды.

Жылы суға қол малып,

200. Көред қайыр-дұғамды”. –

Депті ұялмай Жанқылыш,

Айбарланып, сап ұрыс.

Жаушылар да жалақтап,

Сөздер айтты нәдұрыс.

Естіп, ана егілді,

Көзден жасы төгілді.

Балапанын бауырына ап,

Қабырғасы сөгілді.

– Жеткіз мұнан хабар, – деп,

210. Әкеңе азық апар, – деп,

Әлбатырды жүргізген

Әкесі ақыл табар, – деп.

Кімге шағад зар-мұңын,

Кең дүние тар күнін.

Езілді іші Күләннің,

Естіп ана зарлы үнін.

Басынды бай қузап көп,

Ана ашынды тулап кеп,

Қанжардай боп қадалды

220. Қыз жүрегін турап кек.

Бай сақалы сапсиған,

Майлы көзі шақшиған.

Қабандайын көрбиіп,

Қасқа тісі ақсиған.

Қыз түсіне бай кіріп,

Басты шошып қайғы бұлт.

Байдың үрей, зытынан

Ас ішпеді қайғырып.

Қайғы қайрат емес-ті,

230. Ана-бала кеңесті.

Бай қолында өлуге

Белді байлап егесті.

Деп атына ер салды,

Маңайына зер салды.

Бес аспабын дайындап,

Жүрер жолға көз салды.

Ана оралды шаужайға:

– Бақсақ керек аужайға.

Қорыталық ақылды,

240. Ойлап тәуір бір жайла.

Қарындасы да қайырылып,

Қайғы жұта майырылып,

Ағасын құшып, өтінді:

– Ойласайық, жай біліп...

Тыңдап сөзді тоқталды,

Келді ақылға ұстамды.

Ақылдасты бас қосып,

Жасап соңғы жоспарды.

Көрсе ұғып әркімнен,

250. Жолаушылап бай кеткен.

– Осындайда қамданып,

Құтылайық бұл дерттен.

Жазмыш салды, көнейік,

Байдан ірге бөлейік.

Тау үңгірін мекендеп,

Жазға дейін көрейік.

Өлсек өлдік сол тауда,

Жан бермейік дұшпанға.

Нағашы жұрт төркінге

260. Кетейік өтсек қыстан да. –

Десіп олар тоқтаған,

Аязға етін қақтаған.

Қарлы тауға сүңгіді

Жанқылыштан тайсап жан.

Иен тауда жалғыз үй,

Талшыққа тар, зарлы күй.

Міне, осылай бет алған

Жаралы жан, жарлы күй.

Жалғыз сиыр – бар малы,

270. Бір “саққұлақ” арланы.

Таудан тапты тас үңгір,

Бүрген – алды, қар – маңы.

Байдан қорлық көп көріп,

Көкірегін кек керіп,

Атамекен жерінен

Босқындады жөткеліп.

Бұлар тауда күн көрсін,

(Көз жастарын кім көрсін?)

Бағы тайған жандарға

280. Қоймақ еді кімдер сын?

Шолғындап мал отарын,

Қағылдап қарын жотаның,

Байбосынды іздейік

Бишәннің жан қосағын.

Тауды тұман бұлт басқан,

Жапан түзден құт қашқан.

Босқын-босқын аңдар жүр,

Ұша алмаған құс қатқан.

Қаптай басқан қарларды,

290. Көрсең басқан талдарды.

Шаңқан аппақ биелер

Жұлысқан жеп жалдарды.

Жылқы бетті оймыштап,

Қардың астын ойғыштап,

Тіске сыздық іздеген,

Тамыр қазып сорғыштап.

Қар да, аяз да тең тиген,

Бірінен бірі зор тиген.

Тоқпақ жалды айғырлар

300. Аштан өліп теңкиген.

Жылқышылар айқасты,

Қар-боранмен шайқасты.

Орман кесіп, талшық қып,

Долы қыспен байқасты.

Болды күні осылай

Жылқышы басы қосылмай.

Қар астына көмілген

Қостары жатыр қоңырқай.

Бай жылайды мал үшін,

310. Малшы жылайд жан үшін.

Жылқышылар апатта,

Қайрай түсті намысын.

Түнек болып бұлтты аспан,

Жердің жүзін жұт басқан.

Ақ мылтықтар атылып,

Сай-саладан құт қашқан.

Көрмегелі аспанды

Бір айдан да асқан-ды.

Қосқа келіп бір сөтке,

320. Қосылмаған бастары.

Жылқыны айдап кесінге,

Қосқа жай жоқ кетуге.

Байбосын жүр көксайда,

Мұрша жоқ бел шешуге.

Келмеген соң қосқа әлі,

“Жүр ме күрек ашқалы?” –

Десті келген жылқышы,

Қосылмақ ед бастары.

Шықты оны іздеуге,

330. Жылқыны да көздеуге.

Қар қалың, адым аштырмайт,

Жүріс қиын өрлеуге.

Жұтта жатпас жылқышы,

Андыздап жүр жылқысы.

Қатқан бәрі қаншырдай,

Бұрауланған жылқы іші.

Бір биік бет көшіпті,

Қаптал қары жосыпты.

Тау, теңіз боп көшкіні

340. Аңғарға ағып түсіпті.

Қарағайлар қирапты,

Шатқалға қар симапты.

Таз басындай тақырлап,

Бүкіл бетті қырнапты.

Жылқышылар шошынды,

Қимай аға – есілді.

Жаяулап түгел із шалды,

Күдіктенді, күрсінді.

Айқайлайды дауыстап,

350. Кетті үндері алыстап.

“Байбосын-ау, Байбосын!” –

Десті бүкіл тау-қыстақ.

Көшкін қарға көміліп,

Тұтамдай боп көрініп,

Құрық ұшы тұр екен,

Кетті түгел егіліп.

Салып ойбай, аттанды,

Жаңғыртты кең шатқалды.

Жылқышылар оншақты

360. Көшкінді ашты қатпарлы.

Балталармен оймыштап,

Ағаштармен қойғыштап,

Ашты қарды бір сөтке

Құрық маңын көзде ұстап.

Өтті өкпеден үскірік,

Беттер кетті істігіп.

Еріндері айырылып,

Бой дірілдеп, іш суып.

Көздер кетті қанталап,

370. Жөтел, қырыл – бәр тамақ.

Алды отырды сенделіп,

Халі кетті, шалқалап.

Қайратты тек қанағат,

Күш шығарған қабағат.

Үңгіп кірген көшкінді

Айбалтасын сайлап ап.

Тағы бір таң атқан шақ,

Қас-көзге мұз қатқан шақ.

Есіл елдің тағдырын

380. Айтты жылап, аттан сап.

– Таптым! – деді Қанағат,

Түршікті жұрт қабағат.

– Есіл ерден айырылдық! –

Деді естіртіп айқайлап.

Көрініпті аяғы,

Дал-дұл шалбар балағы.

Қарағай бойы қалың қар,

Алуға күш бар әлі.

Мөлдір жастар көзді алды,

390. Жігер қайта қозғалды.

Үнсіз қимыл жанба-жан

Жүректерден қозданды.

Жігер-қайрат есе артып,

Байбосынды алды босатып.

Жүрек қаны тоқтаған,

Бұл дүниеге қош айтып.

“Биік беттің көшкісі,

Жанқылыштың тепкісі,

Бауырын езіп өлтірген!” –

400. Деп қозғалды кек күші.

Шалса да үсік бет-жүзді,

Мәйітті қосқа жеткізді.

Дұға оқып, арулап

Жаназалық өткізді.

Қайрап бәрі қайратын,

Жасады кең жәннатын.

Жұма күні тигізді

Жерге марқұм жамбасын.

Кеуделерді кек керді,

410. Құзғын басты бөктерді.

Тазқаралар, құмайлар

Тартты жемтік-көкперді.

Көп жылқыны көшкін айдап,

Кеткен қырып қан сойдақ.

Қатты апатқа не амал бар,

Қалды бәрі көп сорлап.

“Өлмеген малын апарып,

Бай кек алар қасарып.

Берекемен бас қосып,

420. Баймен соғыс ашалық.

Туыс кегін алмасақ,

Жүрміз қайтіп жан құстап?!

Айдағанға көнетін

Кетпейік біз мал құсап!”

Қанағаттың бұл сөзін

Құптады сүртіп қос көзін.

Бар жылқышы кеуде ұрды,

Келтірмек боп бір кезін.

Тұрсын олар кектеніп,

430. Жылқы отардан жөткеліп.

Жанқылышпен сайысып,

Айқасқанша бет келіп.

Тауға барып келейін,

Жалғыз үй жайын білейін.

Бишән менен ұл-қыздың

Халін сөйлеп берейін.

Тас үңгірде жалғыз үй,

Тартты тауда зарлы күй.

Жалғыз сиыр медеуі,

440. Қар астында болды қи.

Қыстан әзер өткенде,

Келген кезде көктемге,

Ана, бала бозарып,

Құр сүлдері жеткенде.

Болды лайсаң жер беті,

Сай-саладан сел кетті.

Толды арналар аң-құсқа,

Айдын шалқар көл беті.

Тау көшіп, тас құлады,

450. Жыныс орман сұлады.

Үрейлі үндер тау іші,

Құқай құлақ тұнады.

Барлық жерді басты сел,

Төбелерден асты сел.

Тас үңгірін Бишәннің

Кенет келген жапты сел.

Бас көтермей жастықтан,

Дәрмені жоқ аштықтан.

Бишәнді кетті сел жұтып,

460. “Тамақ” құйып балшықтан.

Жан далбаса алысып,

Апатқа қарсы қарысып,

Әлбатыр мен Күлән жүр

Толқындармен қағысып.

Құлазып тау тынғанда,

Құзғын шулайт құз-жалда.

Қасқыр өліп қыратта,

Жаңғырыққан құздар да.

Екеуі де аш қалып,

470. Жеді құсты бассалып.

Әлбатыр мен Күлән жүр

Сел тұнбасын ақтарып.

Сарқып күшті бойдағы,

Ойылса да қолдары.

Тұнба жардың түбінен

Тапты ананы, қоймады.

Ардақты ана ақ маңдай,

Қолаң шашы мақпалдай.

Ұл-қызына (көзі ашық)

480. Мейір төніп жатқандай.

Солған жүзі ашаңдай,

Әжімсіз өң жасаңдай.

Соқса жүрек ұл-қызын

Кеудесіне басардай.

Ана мейірі жанға азық,

Ақ сүтіне қанған лық.

Аймалап өскен ұл мен қыз

Жоқтады ұзақ зар қағып.

Тау жаңғырта зарлады,

490. Көзден жасы парлады.

Секілді еді аққан бұл

Денедегі қандары.

Талықсыды, келді еске,

Бола ма енді көнбеске.

Қырық бесте қиылып,

Кетті-ау ана келмеске.

Мейірінен ананың

Жоқ қой енді қанарың.

Тағы талай жол басып,

500. Ойды екеуі табанын.

Ананы олар арқалап,

Әлі құрып, шаршап-ақ,

Зиратқа әзер жеткізді.

Мұңға батты барша алап.

Жатыр зират жаурап бәр,

Өксігендей аруақтар.

Құшақ жайып жер ана,

Иілгендей тау-қатпар.

Қойылды ана арулап,

510. Зират дөңді бауырлап.

Көңіл суып, көз ісіп,

Қайтты екеуі ауырлап.

Маңдайдан сор арылмас,

Болды аға-қарындас.

Әлемдегі жарлылар

Осыларман тағдырлас.

Тау да селден тазарған,

Аман қалып ажалдан,

Бала жігіт Әлбатыр

520. Сүйегі сом жаралған.

Жиырмада жасы бар,

Қыр гүліндей ашылар.

Қарақат көз, қыр мұрын,

Қою қара қасы бар.

Бидай өңді түсі бар,

Жолбарыстай күші бар.

Аң ауласа, құс атса,

Таң қалдырар ісі бар.

Әлбатырмен тетелі,

530. Зерек туған жетелі.

Қарындасы Күләннің

Толған айдай бет-өңі.

Жасы биыл он жеті,

Хор қызындай келбеті.

Мінезі бар жібектей,

Бар ішінде көп дерті.

Ақылды, әрі ойлы еді,

Дәл орташа бойлы еді.

Сүйегіне сүзілген

540. Көрген жанның көздері.

Сағынды олар әкені,

(Ұқпаған әлі қатерді).

Көріп мауқын басуға

Таудай тірек – дәт еді.

(Қашан хабар жетеді),

Ақыл қосты екеуі.

Тайсап тұрып тау жаққа,

Болды жер үй мекені.

Әкесі аман оралса,

550. Бас бір жерде бола алса,

Ана сөзін ақтамақ,

Жанқылыштан кек алса.

Жасау үшін тіршілік

Еңбектенді құлшынып.

Беттен-тастан ойды үй

Бір жаз бойы түртініп.

Мекен етіп тау жақты,

Шарлар кең аумақты.

Шатқалдардан аң аулап,

560. Садақ атып жан бақты.

Аң терісі жарғақты

Киім етіп тән жапты.

Күркесінде тынықты,

Кезіп келіп жан-жақты.

Көкшіл теңіз бетінде

Шықпай қалып шетіне.

Аққан ағаш секілді

Өмірлері өтуде.

Тұрлаусыз бұл сапарда

570. Өстіп жапа тартар ма?!

Қауіп-қатер көп әлі,

Барса елге қатарға.

Бұлар өстіп көрсін күн,

Айтар бәлкім серпінді үн.

Келді “Бөкен жарғақтың”

Күй арқауын келтіргім.

Сол жылғы жұт сор келіп,

Сел апаты мол келіп,

Төрт түлікті сыпырды.

580. Кетті адам да жерге еніп.

Мекен етіп бөктерді,

Жеркепе еткен беттерді.

Төрт-бес үйлі шаруа бар,

Баққан аңмен шиеттерді.

Осындағы аз жанды

Жақсы азықпен қамдауды,

Көңілге алып Ердостың,

Жігер оты қозданды.

Кезді тауда бөктерді,

590. Атты аңды, кептерді.

Талшық етіп бірнеше үй,

Ас-суына септеді.

Ыстығында июльдің,

Біріменен шиырдың

Тауға тартты аңшы Ердос.

Аңын алмақ қиырдың.

Қожыр тасты қоңыр тау,

Түксиеді, жатырқау,

Иен тауды кезді кеп,

600. Жалғыз Ердос жабырқау.

Түс қияр шақ, күн ашық,

Аяғын ол тез басып,

Аш кезеңге шықты өрлеп,

Аң табуға боп асық.

Аштықтан жүріп бұралып,

Көз қанталап, қызарып.

Көзге ілінсе қандай аң,

Атып алмақ қуанып.

Оқ жетер жер – жырада,

610. Бүргені мол құлама.

Көрінді аңның бөксесі,

Жаңсақ емес, сірә да.

Арасында бүргеннің,

Қалқалана кіргенін,

Көрді ағарған таңынан

Жалақ іздеп жүргенін.

Болса керек ақбөкен,

(Желге қарсы жақта екен).

Ағараңдап бөксесі,

620. Оққа ілінер шақта екен.

Ердос алып садағын,

Түйе қарап қабағын.

Тартып қалды тізерлеп,

Тартып ішке танауын.

Бір жығылып тұрды ол,

Артқа мойын бұрды ол.

“Аң емес, адам екен ғой,

Неткен жазым, ақау, бұл?” –

Деп түсіріп садағын,

630. Уқалады жанарын.

Таңдай қаға тамсанып,

Кермек шалды тамағын.

Тұрды әлгі адам, жығылды,

Сұмдық болды бұл ғұрлы.

Ет жүрегі Ердостың

Аузына кеп тығылды.

Алға қарай жүгірді,

Асығып та жығылды.

Қайта тұрып ұмтылды,

640. Термен беті жуылды.

Кетті аяғы сенделіп,

Сергелдеңдей меңденіп.

Өзін өзі ұмытты,

Өкініштен тербеліп.

Жырашыққа келгенде,

Атқан “аңын” көргенде,

Ұқсап қалды сілейіп,

Тірі тұрып өлгенге.

Тас мүсінге ұқсап қап,

650. Есін жиып үш аттап.

Талықсыған жігітті

Алды жерден құшақтап.

Еңіреді, боздады,

Көзі қарайып торланды.

Қанға батқан сорлы жан

Қас-кірпігін қозғады.

Көзі кекпен сұқтанбай,

Опық жанды ұққандай.

Танауынан болды әзер

660. Бір тыныс дем шыққандай.

Бірақ аузын ашқанда,

Танау қушық тартқанда,

Естен танды Ердос та,

Иегін ол қаққанда.

Қарайды Ердос абайлап,

Әрі жылап, әрі ойлап.

Бөкен келер жер екен,

Ашысы бар жар ойнақ.

Аңдығаны түз серісі,

670. Кигені бөкен терісі.

Жүнін сыртқа қаратып,

Екен киіп келісі.

Тері іштен түймелі,

Мылпадайын илеуі.

Арланды аңдып атуға,

Жасап жүрген күйбеңі.

“Жазым болды неткен бұл?

Қиылды-ау бір қызыл гүл.

Қанын қалай ішкіздің,

680. Қай мүсәпір екен бұл?

Жазықсыз бір жаранға

Тиді оғым, жар Алла.

Жазықсыз қан құтқармас,

Бет алдым ба зауалға?”

Ол осылай зар жылап,

Бойдан кетіп әл-қуат.

Тұрған шақта сезікпен,

Келді біреу аңдып нақ.

Сыбдыры бар аяқтың,

690. Қалған екен таяп тым.

Көрінбейді бүргеннен

Жырада оң қанаттың.

Ердос қарғып өкпені,

Ұзақ алып оқ бойы.

Қалың бүрген ішінен

Сығалады, кетпеді.

Мойнында бар садағы,

Басқан аңдып қадамды.

Бір бойжеткен жыраға

700. Жылжып баяу барады.

Ердос отыр таңырқап,

Жасын төгіп жабырқап.

Өлді өзіндей жас жігіт,

Неткен тағдыр жаңылшақ!

Қыз да жетіп жыраға,

Кезіккендей ұраға.

Тіксініп, шорт тоқтады,

Жатыр сұлап Әл-аға.

Қолына алып садағын,

710. Маңына бір қарады.

Өліп жатқан жігітті

Ырғап, құшып барады.

“Аға” деп тез өшті үні,

Танғандай естен кескіні.

Өксіп-өксіп тұрды да,

Зар-зар қағып кетті үні.

– Аға, аға, жан аға,

Денең қызыл қан, аға.

Келді Күлән қарындасың,

720. Құлағың сал, Әл-аға!

Аға, аға, жан аға,

Мұң-зарыма нан, аға.

Қандай сұмнан жан үздің,

Жаным сенен садаға?!

Киікше өстік тау бағып,

Анадан жетім біз қалдық.

Тұяқ едік екеуміз,

Неге ел іздеп аумадық?

Бірге соққан жанымыз,

730. Бірге аққан қанымыз.

Сен кетіп, мен қалдым ба,

Неғып бүйтті халіміз?

Атам жоқта атам ең,

Анам жоқта анам ең,

Асқар белім, айдыным,

Өмірдегі панам ең.

Саған жеткен қазаның

Тарттым ауыр азабын.

Қандай қаскөй өзіңе

740. Атты екен оғын ажалдың?

Ақылды едің азбайтын,

Жалынды едің маздайтын.

Қалай сені аңдып кеп,

Қаныңды ішті қандай сұм?

Қыз осылай жоқтады,

Садағын ап оқтады.

Бозінгенше боздап ол,

Қарлығып үні тоқтады.

Қыз қимылын көргенде,

750. Ердос болды шерменде.

Бейне дала тарылып,

Қысты қатты көрден де.

Қыз үніне қосылды ол,

Көзден жасы жосып мол.

Көкке қарап тіленіп,

Тау-шыңдарға созды қол.

Күрсінгендей қапталдар,

Шашын жайып ақ талдар.

Шерлі шалдай үһілеп,

760. Түнереді қарт заңғар.

Шыдамай Ердос мұң-зарға,

Ұшпақ болды құздан да.

Өзін қайта тоқтатып,

Ажал күтті қыздан да.

Ол өзіне деп отыр:

“Қызда таудай кек отыр.

Кегін алсын жауынан,

Мені атпай қыз неге отыр?

Мұңына мұң қосамын,

770. Оғына кеудем тосамын.

Жазықсыз жаңсақ қан төктім,

Қалайша енді қашамын?!”

Осылайша ол толғанған,

Сыбызғысын қолға алған.

Бір зарлы күй бастады

Бебеу қаққан, долданған.

Секектеген бөкендей,

Шоршып-шоршып кетердей

Ұшқан құстай зымырап,

780. Көз ұшынан өтердей.

Сыдырып таудың қияғын,

Тасқа шекіп тұяғын,

Шыр айналған ақбөкен

Ащысын жалап жыраның.

Таудың жұтып бұлағын,

Бұлкілдетіп құлағын.

Аш кезеңнен асқандай,

Ертіп егіз лағын...

Несібін теріп өмірден,

790. Бүргенді бетті тебінген.

Тері киген аңшы ол

Бөкен болып көрінген.

– Қалың бүрген ішімен,

Ақбөкеннің түсімен.

Қалай ғана, сорлым-ай,

Көзіме кеп түсіп ең?!

Жаңсақ оқ дос танымас,

Жау емес ем қаны қас.

Қалды егіліп артыңда

800. Қайғысы мол қарындас.

Қандай жанның ұлы едің,

Қай төбенің гүлі едің?

Қанды кегін алсын қыз,

Осы еді шын тілегім...

Күй осылай толқындап,

Мың құбылды солқылдап.

Күйдің сырын ұғынды,

Құлақ сап қыз мол тыңдап.

Тартылып жан шерлері,

810. Қыз жүрегін тербеді.

Көздің жасын тоқтатып,

Күймен ойы меңдеді.

Қара қурай қолға алды,

Сыбызғы етіп толғанды.

Ағасына жоқтау қып,

Тартты күйді толғамды.

Күй ботадай боздады,

Шерлі мұңы қоздады.

Күй тыңдаған Ердостың

820. Достық шері қозғалды.

Күйдің соңы шымырап

Атқан оқтай зымырап,

Оқыс атқан жігіттің

Жан жүрегін суырат.

Ана зарын, арманын

Тауда қалай қалғанын.

Сағынышын әкенің

Күй қып шертті зарлаулы үн.

Бастап күймен жарысты,

830. Қайғы-шерді жайысты.

Қатулы қыз үн қатты,

Қабырғасы қайысты.

– Қандай жау ең, ей, сұм-ау,

Неге атасың бейкүнә-ау?!

Садағымның оғына

Жекпе-жекке кел мынау!

Ағам еді ол асылым,

Алтын сақа асығым.

Қанға қанды қайтарам,

840. Аға өлімін, ашуын...

Күй де тынды сорғалап,

Мамырлап, әрі жорғалап.

Тына қалды бір сәтке

Ашу кегі, о, ғажап!

Ердос енді қозғалды,

Ұшар құстай қомданды.

Сыбызғысын қолына ап,

Қызға таяу ол барды.

– Ей, дұшпаным, сен бе едің?

850. Сені іздеген мен едім.

Кел нысанаға, жаныңды үз,

Неткен жауыз пенде едің? –

Деді қыз тоқтады,

Садағын ап оқтады.

Тосты жігіт кеудесін,

Ақ өлімнен қорықпады.

Ашу керген зарлы қыз

Нысанаға алды қыз.

Тарта-тарта адырна

860. Қос қарынан талды қыз.

Мұң мен ойы қосылып,

Көзден жасы жосылып.

Босап кетіп садағы,

Қалды атпай тосылып.

Ердос берді садағын,

Ашық ұстап қабағын.

– Осымен ат мені, – деп

Жарқ еткізді жанарын.

Қыз қиғаштап солына,

870. Садақты алды қолына.

Діріл тартып тұрғандай

Садақ тартқан қолы да.

Ашу жиып қабаққа,

Нысанаға алып қарап та.

Ата алмады, қолынан

Жерге түсті садақ та.

Жігіт тартқан сол күйді,

Оймен толған ол қилы.

Басын ұстап оң қолы,

880. Қолаң шашы толқиды.

Жүрегі ауыр жарақат,

Отты көзбен қарақат.

Жалт қарады жігітке

Тартқандай бір парасат.

Жігіт айдай жарқын жүз,

Жабырқаулы салқын жүз.

Өжеттігін байқады ол,

Риясыз парқын қыз.

Бойжеткенге көз тастап,

890. Жігіт тағы сөз бастап.

– Кегіңді ал, қарындас! –

Деп алдында тұрды асқақ.

Күлән басын шайқады,

Істің мәнін байқады.

“Ашу – дұшпан, ақыл – дос”,

Бұлтша ыдырап тарқады.

– Ей, азамат, атар ем,

Қызыл қанға батар ең.

Қасым болсаң сен егер,

900. Опық күйін тартар ма ең?!

“Білмеген у ішеді”

Деген ойға түседі.

Халық айтқан асыл сөз

Маған ақыл-күш берді, –

Деп Күлән бас шайқады,

Садағы қолдан тайқады.

“Келсе алдыңа атаңның

Құнын кеш”, – деп айтады.

Атқан болсам саған серт,

910. Ата алмасам маған серт.

Атылмаған садағым

Саған да, маған да болды серт, –

Дегенде Ердос егілді,

Көзден жасы төгілді.

Әлбатырды құшты о да,

Қабырғасы сөгілді.

Қайта тұрды, қозғалды,

Сыбызғысын қолға алды.

Тартты күйін Ғазиздің,

920. Жосылдыра толғанды.

Күлән оған қосыла,

Көзден жасы жосыла,

Толқындата тартты күй

Ардақты аға, досына...

Таудан асып, шың құшып,

Шыңдармен бір шұлғысып,

Зеңгір көкте зарлы күй

Бебеу қағып жүрді ұшып.

Қырандай қанат қақты күй,

930. Тау-тасқа мұң шақты күй.

Толқынымен өзеннің

Шымырлана ақты күй.

Ердос пенен Күләннің

Жоқтау айтқан жыраның –

Күйін “Бөкен жарғақ” деп,

Жұрт осылай шығарды.

Тартып олар мол мұңды,

Ұзақ-ұзақ жол жүрді.

Ардақты ана қасына

940. Әлбатырды қондырды.

Етіп мәңгі ұмытпас,

Қойды оларға құлпытас.

Жасырылған жан жүзі,

Қалай көңіл суытпас?!

Тастан ойып кең жазды,

Ата-жөнін тең жазды.

Жоқтау күйін атақтап,

“Бөкен жарғақ” деп жазды.

Ердос оқып құранын,

950. Тіледі оған иманын.

Мұңлы мола мүлгіді,

Төскейден ап тұрағын.

Қоштасарда сүйекпен

Қыз егілді тілекпен.

– Кегіңді, аға, кешірдім,

Паң рухыңды тілеп мен.

Ағама басым бәй тіккем,

Қиям жаныңды қайтіп мен.

Опықты іске кек жүрмес,

960. Кесе алмадым артық мен.

Кешіре көр, ағатай,

Ақыл-кенім санаған.

Ерлігіне Ердостың

Қандай жауап таба алам?!

Қыздың тулап жүрегі,

Қызғылт тартып реңі,

Ұсынылды жігітке

Балдырғандай білегі.

Жігіт те ойын ұштады,

970. Қыз білегін ұстады.

– Үмітіңді ақтаймын

Жерден болсам тысқары.

Жігіт те терең толқыды,

Жүрегі тулап шоршыды.

Күләннің төселді

Басына кеуде, қолтығы...

Күншығыстан сол шақта,

Сонау адыр – қолқаттан

Құйын ба, ат тұяғы ма

980. Көзге түсті будақ шаң.

Аттылар жортып дөңдерден,

Кертіп өтті белдерден.

Зиратқа кеп кідірді,

Жас топырақпен көмкерген.

Екеуі өзен жағалап,

Келеді тау сағалап.

Секілді олар бір көштен

Сынып түскен сағанақ.

Секілді олар сағанақ,

990. Өзен бойын жағалап,

Тұнық суға жүз жуып,

Тыныс алған бағана-ақ.

Кең пейілді анадай,

Иә, кірсіз баладай.

Өзен бойы, орман, су,

Қасын күле қағады-ай.

Таяп келді шапқан топ,

Топ жұлдыздай аққан топ.

Ердос пенен Күлән да

1000. Далдаға өзін тартқан жоқ.

“Дұшпан болса шайқасып,

Қалайық бір байқасып.

Достар болса дәт көріп,

Жамырайық айқасып”.

Осы олардың байламы,

Сайлап тұрған жайлары.

Жақын таяп келгеннің

Қанық болды жай-мәні.

Достар болды анық бұл,

1010. Ердос күйін тартып тұр.

Топ бастаған Қанағат,

Күлән оны танып тұр.

“Бауырымдап” жылаумен,

Көрісті олар Күләнмен.

Құшақтасты Ердоспен

Көп амандық сұраумен.

Кектің отын қоздатып,

Жылқышылар қозғалып,

Баймен сайыс жасапты.

1020. Екеуіне айтты сөзді анық.

Бай қашырып ұйқысын,

Кетіріп елдің сиқысын.

Төлетпекші болыпты

Жұтқа кеткен жылқысын.

Жылқышылар ел үшін

Қозғалыпты тегі шын.

Жанқылышты жерлепті

Байбосынның кегі үшін.

Атқа мініп баптаған,

1030. Сойыл алып қақтаған.

Жауын түгел ойрандап,

Ел үмітін ақтаған...

Естіп Күлән әкенің,

Басына жеткен қатерін.

Ойбай салды қан жылап,

Құшты талып ат ерін.

Ердос барып сүйеді,

(О да іштен күйеді).

Көңіл айтып әкеге,

1040. Қайғыра қабақ түйеді.

Оқылғанда құран да,

Жиды есін Күлән да.

Жұрт та айтты жұбату

Ақыл қосып Күләнға.

Деді Күлән қайғырып:

– Әкеден қаппын айырылып.

Мен не деген сорлы едім,

Жастай қалдым майрылып.

Шешем менен Әл-ағам

1050. Орын алды сағадан.

Әкем бар ғой деуші едім

Тіреу болып қараған.

Неткен ғажап тағдыр ең,

Не ғып бізді аңдып ең?

Қақсататын сол ғұрлы

Мен құдайға нағып ем?

Біреу, екеу, үшті алдың,

Бізге ғана күш салдың.

Кетті өртеніп жүрегім,

1060. Мен де өлуге құштармын.

Артық едім мен кімнен,

Қорықпан мен де өлімнен.

Әке-шешем, ағамның

Орын алсам көрінен...

Қатты жылап сілесі,

Көптен кейін кірді есі.

Әрең зорға жұбатты

Туыстары, Ердосы.

Қайта ұғып мән-жайды,

1070. Істің бәрін аңғарды.

Жылқышылар жұбатты

Осы мұңлы жандарды.

Қосқа бәрі жиналды,

(Айтып сойған бір малды).

Неке қиды отаулап,

Ердос пенен Күләнды.

– Енді Құдай оңдасын,

Қызыр келіп қолдасын.

Отауыңа құт қонып,

1080. Бақыт келіп орнасын.

Тірлік қуған жолыңда

Еш жамандық болмасын.

Жамандық еткен жандарың

Өз көріне өзі оралсын... –

Деп Қанағат бата айтты,

Әрбір сөзін қатайтты.

“Жақсы ниет жанға азық”,

Жаралы көңілін сақайтты.

Байбосынның түтіні

Ұшты түзу – оңлы.

Кейде осылай болады

Тағдырдың зор үкімі.

Күләнға Ердос ұнасты,

Ата өмірі ұласты.

“Бөкен жарғақ” — мұң күйі

1096. Мұра боп елмен сырласты.