«БАБАЛАР СӨЗІ» СЕРИЯСЫНАН
ЖҮЗ ТОМДЫҚ
ҚАМБАР
Сөйле десең біздерге,
Не сөйлейін сіздерге.
Көп те сөзім жоқ еді,
Айтпайды бойым кездерге.
Қаратаудың үлкені,
Сөйле десең сөзімді,
Қызыл жібек қырмызы,
Олар да қалар бір күні.
Ақ төстерін аңқытып,
10. Аққу қайтар бір күні.
Қызыл турам дәм болса,
Аямайды қарындас
Қырық күн шілде жаз күні.
Кімнің малы бар болса,
Қызығын көрер аз күні.
Бұрынғы өткен заманда
Ер Қамбар деген бар екен,
Әзімбай деген бай екен.
Солардан қалған сөзімді,
20. Он хан үйлі оят бар,
Қырық сан үйлі қыят бар,
Алпыс үйлі арғын бар,
Жетпіс үйлі жебір бар,
Тоқсан үйлі тобыр бар.
Он сегізде жасы бар,
Жалғыз туған басы бар,
Алалға қара дегенде,
Қара тұлпар аты бар,
Әуелі Құдай себепші
30. Соның бәрін асыраған,
Қамбар деген бір ер бар.
Құлағыңды салыңдар,
Сол уақытта ноғайда
Әзімбай деген бай болған,
Төрт түлікке сай болған.
Ішкендерін сұрасаң,
Шекер менен бал, шай болған.
Байлығы шалқар көл еді,
Көп ноғайдың биі еді.
40. Алты ұғлы бар еді,
Бәрі бірдей бөрі еді.
Кіші ұғылын сұрасаң,
Алшыораз мырза дер еді.
Алты ұғлының ішінде
Хор қызындай пішінді,
Назым атты жалғыз қыз
Алты ұғлымен тең еді.
Алтын күйме ішінде
Ақ сұңқар құстай толады.
50. Жауған қардан ақ қылды
Қыз Назымның еттерін.
Адам пенде көрмеген
Пердесін ашып беттерін.
Еш пендеге айтпаған
Ғашықтықтың дерттерін.
Баян қылып айтайын
Құдайдың берген көріктерін.
Табаны жерге жетпеген,
Маңдайы күнге күймеген,
60. Күймеден басқа нәрсеге
Жорға екен деп мінбеген.
Торқадан басқа киімді
Тон екен деп кимеген.
Шықпаған өзі сайынға,
Сала алмаған көзін ойынға.
Назым атты сұлудың
Айтайын енді жайында.
Емін-еркін ер жетті,
Күйеуге бермей күн өтті,
70. Тоты құстай түленді.
Ат шаптырды Әзімбай
Он екі баулы өзбекке,
Ат кекілін өрмекке.
Жұрт шақырған мәнісі,
Алғыш деген Назымды
Сүйгеніне бермекке.
Есіткен соң хабарды,
Ноғайға салған шабарды.
Көп те кетіп барады,
80. Алтын тақтың үстінде
Бек те кетіп барады,
Алаңғасар әңгүдік
Текке кетіп барады.
Аз да кетіп барады,
Сақал-мұрты ағарған
Шал да кетіп барады.
Самайынан бит аққан
Таз да кетіп барады.
Сексен қойға ат алып,
90. Он бес қойға мата алып,
Сылдыр моншақ сықаққой,
Жарлы да кетіп барады.
Бай тойына барғалы,
Жетсе Назымды алғалы.
Шара бар ма кедейге,
Қалың борышқа қалғалы.
Сәскенің кезі болғанда
Ауылда тұрып қыз Назым
Қудай мойнын толғауы,
100. Барайын деп ойланды.
Алтыннан қамыт доғасы,
Қымқап тонды киеді,
Шорай алтын жағасы.
Судалка шілия күмістен,
Божы арқаны күмістен.
Қызметкері тез жеккен,
Жегіп алды қос қара ат,
Киіп алды қос манат.
Киіп алды қос манат,
110. Қос арғымақ арындап,
Алтын арба сарылдап,
Ақарал атты шаһарға
Назым келіп қырындап.
Алтыннан қосқан терезе,
Кілтін Назым ашады,
Алтын менен гауһарды
Әзімбайдай әкесі
Көшесіне шашады.
Базарда тазша күбандар,
120. Жаяу жүрген сигандар,
Алтын арба Назымның
Көп жаяуды басады.
Белде-белде бел асар,
Бектерге садақ жарасар.
Сәскеде келген қыз Назым
Бесінге шейін аралап,
Мырзаларын саралап,
Тал бойына бір қайран
Таппағансиды миясар.
130.
Бесіннің кезі болғанда
Қайтайын деп қыз Назым,
Ауылға енді тұрғанда,
Әзімбайдай әкесі
Бір жауапты қылды онда.
– Жиып алдым өзбекті
Ақарал шаһар қалаға.
Көрсін деп оны шақырттым,
Назым сынды-ай балаға.
Өтіп кетсең күніңнен,
140. Ішің толар ызаға.
Көп өзбекті шақырдым,
Келсін деп өңкей сап қасқа.
Келсін деп сірә айтпадым
Бұ түрлі сақал қақбасқа.
Ноғайым жаман болды ма,
Біреуі саған жақпасқа.
Ақылсыз бала тудың ба,
Бір ерді таңдап таппасқа.
Өтіп кетсең күніңнен,
150. Өзің, балам, саспасқа.
Сонда Назым сөйледі,
Сөйлегенде бүй дейді:
– Айғыр емес, ат емес,
Құйрық-жалым сүздіріп,
Базарыңа салғандай.
Он екі баулы өзбекті
Сынап келдім, атеке.
Тал бойыма бір қыран,
Таба алмадым жарастық.
160. Жамандарға көз салсақ,
Даңғыл жолдан адастық.
Мұсылман аз, кәпір қау,
Бір күні келер бетпақ жау,
Даңқымыз кеткен әр жерге-ау.
Елде туған бір ер жоқ,
Жекпе-жек деп төбеге
Шауып та шығар бір ер жоқ.
Қынабы алтын көк алмас
Тасты кесер жебеге.
170. Нәзір көзім салмаймын,
Еш теңдікке алмаймын
Ақылы жоқ немеге.
Әзімбай сонда бөгелді,
Бұ жауапқа кенелді.
Ақылды туған қыз Назым
Ауылға таман жөнелді.
Әзімбай асқан ақылды,
Желмаядай бақырды:
– Он екі баулы өзбекте,
180. Келмеген тойға кім бар? – деп,
Шақырушыны шақырды.
Шақырушы сонда сөйледі,
Сөйлегенде бүй дейді:
– Төрт аяқты бір көрдік,
Қара тұлпар малдарды.
Өңкей тобыр ел көрдік,
Кемпір менен шалдарды.
Шақырғанмен келмес деп,
Әзімбай оған бермес деп,
190. Назымжан оған тимес деп,
Шақырмадым бұ тойға
Он сегіз жасар Қамбарды.
Ақ сұңқар құстай дабысты,
Дұшпаннан алған намысты.
Қамбар кедей деген соң,
Ел құлағы елу ғой,
Есітті батыр дабысты.
Ит жүгіртіп құс салып,
Жердің ауын тауысты,
200. Бермен қарай ауысты.
Кедейліктің зарпынан
Көңілінде бар арманы,
Қынабы алтын ақ болат
Аш беліне салғаны.
Қыран қара бүркіттей
Тұғырына қонғаны.
Әзімбайдың еліне,
Шалқып жатқан көліне,
Қамбар қиял ойлайды
210. Бір күні соған [баруды].
[Қара қасқа] тұлпарды
Батыр [ал]ды шалдырып,
Ұйқысын алды қандырып.
Шоқытып ерің жөнелді,
Томаша көрсе ырғытып,
Жабындымен сырғытып,
Ауыздықпен кіркітіп,
Жердің ауын үркітіп,
Тау қазындай жаңқылдап,
220. Көшкен құстай сұңқылдап,
Алтын дабыл даңқылдап,
Әзімбайдың аулына
Таянғансиды аңқылдап.
Қара айдар мен кекілді
Қара қасқа тұлпарға
Қамбар салды үкімді.
Көргенім жалған болмаса,
Баяғы айтқан апаңыз
Иыққа ішік жамылып,
230. Беті оттай қабынып,
Айкел тұмар тағынып,
Балалы қаздай байпаңдап,
Дуадақ құстай жайқаңдап,
Алтын құман қолында
Таң намазға қыз Назым
Дәретке шыққан секілді.
Келбетін көрсең сұлудың,
Түймені көр де басын көр.
Қаламды көр де қасын көр,
240. Қарды көр де етін көр.
Қар үстіне қан тамса,
Қанды көр де бетін көр.
Толықсыған сұлуды
Көзіменен көрсе де,
Қайрылмастан жөнелді
Он сегіз жасар Қамбар ер.
Үстіндегі кигені
Бүрмелі торғын көйлек-ті,
Бүлдіршін бытырай бүйректі.
250. Бара жатқан Қамбарды
Назым сұлу көздейді,
Шын батырға мезгейді.
Мінген аты Қамбардың
Аласы жоқ қара еді,
Жал-құйрығын тарады.
Жаудан қашқан кісідей
Қамбар кетіп барады.
Аш белдерін қынады,
Ер екенін сынады.
260. Назым сұлу қақсады,
Ғашықтық кіріп со сұлу,
Ер Қамбардың артынан
Баруға көңлі ұсады.
Көңліне енді намысы,
Ақылын сұлу тауысты.
Ер Қамбардың артынан
Шақырып салды дауысты.
– Қара қасқа атты Қамбар-ау,
Қара атыңда жал бар-ау.
270. Біздің үйге түсе кет,
Шай самаурын іше кет.
Қанша мейман түссе де,
Күткендей бізде әл бар-ау.
Артынан Назым келеді,
Жүгіріп жаяу тез шығып,
Ерке көңлі бұзылып.
Қамбардың қиял бір ойы:
«Сөйлесе кетсем сұлумен
Кетермін деп қызығып».
280. Артынан Назым келеді,
Жүгіріп басып емініп.
Ары қалды төгіліп,
Ақ өткелдей өткелден
Өте шықты ер Қамбар,
Үзеңгісі суға көміліп.
Ар жаққа шығып шешінді,
Әрбір сөзі Назымның
Қамбар[ға] айтқан мығым-ды.
Өкпе[сі] аузына тығылды,
290. Шаршап батыр жығылды.
Жерге салды тепкіні,
Қамбарға қылды өкпені.
Қарамастай өзіме,
Не болды менің жүзіме.
Ақ бетіме салды ма,
Жаппар бүгін секпілді.
Көшсе көшті бір майда,
Қомы сиған түйелі.
Көк шалғынға қонады
300. Саумалы бар биелі.
Қарамастай өзіме,
Не болды менің жүзіме?!
Ақ бетіме салды ма
Бес бармақтап күйені.
Ақ жүзім менің оңды ма,
Кедейдің соры болды ма,
Айнамды алып көрейін,
Опа, еңілік жағайын.
Алты құлаш ақ өрмек
310. Нақ жолына құрайын.
Сөйлесең бәске тұрайын,
Қайрылып енді келмесе,
Кедейдің сорын ұрайын».
Сары алтыннан бар еді
Жүзін көрер пердесі.
Алты бірдей бар еді
Қыз Назымның жеңгесі.
Пердесін қолға алады,
Пердеге жүзін салады,
320. Өз жүзіне қыз Назым
Талып түсіп қалады.
Жеңгесіне иіртті
Алты ұршық ақ жібек.
Жеңгесіне жүгіртті,
Өзі құрды өрмекті.
Қамбардың жүзін көрмекке,
Далаға шықты көрнекке.
Белсенсе білек көрінер
Сырдың құба талындай.
330. Торғын балтыр көрінер
Ақ киіктің таңындай.
Қасы қара көрінер
Құралайдың теңіндей.
Екі емшегі көрінер
Сау қайыңның безіндей.
Ғашықтықтың зарпынан
Тоқиды өрмек ерінбей.
Қара қасқа тұлпардың
Маңдайында ағы бар.
340. Келетұғын Қамбардың
Кешкі мезгіл шағы бар.
Бір жағында бес құлан,
Бір жағында бес құлан,
Теңдеп алған аңы бар.
Құдайдың берген Қамбарға
Атадан артық бағы бар.
Қызыл алтай бір түлкі,
Тымақтығы ердің тағы бар.
Сипай-сипай қамшылап,
350. Жаңбырдай тері тамшылап,
Он құланменен шоқытып
Келе жатыр жануар.
Назым қақты өрмекті,
Ғашық болып отырған
Қамбардың жүзін көрмекке.
Көк алмасын суырып,
Заманасын қуырып,
Ат үстінен өрмекті
Кейіп шауып сермепті.
360. Балалы арқар баурында
Баласыз арқар зарлайды.
Алты құлаш ақ өрмек,
Алты жерден қыз Назым
Ашуланып турайды.
Дерті қатты сайыр еді,
Данышпан өзі ақылды,
Өткізбен деп қапылды.
Артынан жаяу жүгіріп,
Қамбарды Назым шақырды.
370. – Қара қасқа атты Қамбар-ау,
Қара атыңда жал бар-ау,
Қараның ханы елдер-ау,
Айтпасам да білмейсің,
Ашпасам да көрмейсің,
Дәнемені көрмеген,
Жалаңбұт өскен заңғар-ау.
Алды-артыңа қарасам,
Кедейің қалың сор бар-ау.
Өздерің барсаң оқисың
380. Бес намаздың қазасын.
Көрген жерден таныдым
Сүйегіңнің тазасын.
Айалың жаман дейтұғын
Есітсеңіз назасын.
Саған ғашық болғаным,
Кәпірдің берер деп едім
Жалғыз-ақ өзің жазасын.
Сонда Қамбар сөйледі,
Сөйлегенде бүй дейді:
390. – Сен жеріңді жек,– дейді,
Ноғайдың бәрі бек,– дейді.
Әзімбайдай әкеңнен
Көп тобырым қаңғырып,
Барып тамақ жеп пе еді.
Алыста жатып есіттім,
Өзімді кедей деген соң,
Сүйегіме менің өтті енді.
Бір тілегім Құдайдан,
Кәпір алса олжаға,
400. Мінгізіп салса арбаға,
Артық туған қыз Назым
Алсам сонда тек,– дейді.
Сонда Назым сөйлейді,
Сөйлегенде бүй деді:
– Ақ өткелдің ар жағы
Жайма біткен қызыл тас.
Он сегізде Қамбар жас,
Шақырсам да қайрылмай,
Көңілімді қылдың мұнша пәс.
410. Алты ұғылдың ішінде
Мен бір туған қалам қас.
Көп тобырда сен едің
Тасты кескен бір алмас.
Аламын деп бір күні
Жиылып келер кәпір нас.
Өзімді айал демесең,
Жауабымды күтерсің,
Меніменен ақыл қос.
Қамбар тартып жөнелді
420. Қара қасқа тұлпарын.
Көп сөйлесіп Назымның
Тарқатпады іңкәрін.
Ауылға қайтқан секілді
Құртып бүгін дімкәрін.
Сөйлескенін көрген соң,
Ғашықтығын білген соң,
Ауылда тұрып көріпті
Әзімбайдың баласы,
Қыз Назымның ағасы.
Қызғанып айтқан сөзіне
430. Антұрғанның қарашы.
– Артықша туған Алшыораз,
Сүйегің болған шын Қораз,
Қарай қойшы кедейге,
Назымжанға не дейді.
Кедей ханы Қамбары
Алып келші өзіме,
Бір көрсетші көзіме,
Басын баудай кесейін,
Қанын судай ішейін,
440. Құнын өзім өтейін.
Сонда Алшыораз сөйледі,
Сөйлегенде не деді:
– Мінгенде атың көк, – деді,
Айтуға аузым епті еді.
Назым сүйсе Қамбарды,
Шақырып алып берелік,
Мал алмастан тек, – деді.
Ай, ағалар, ағалар,
Ер қолынан мал тайса,
450. Өзен-суды жағалар.
Бектер мінер бедеу ат
Темірменен тағалар.
Кәпірден қысым келгенде,
Көп ноғайдың баласы
Сондай бір ерді сағалар.
– Мінгенде атың көк пе еді,
Айтарға аузың еп пе еді.
Жалғыз атты кедейге
Назымжанды беруге,
460. Өз бойыңа еп пе еді.
Мінгенде атың ала-ды,
Алаға тоқым салады.
Сөздерден сөз ушығып
Алшыоразбенен екеуі
Бақандасып қалады.
Сонда Назым көксейді
Он сегіз жасар Қамбарды,
Бірге туған жандардай.
Сол күндегі кәпірде
470. Мақтым хан деген хан бар-ды.
Ерлер атын суарар
Лайы жоқ бұлаққа,
Ат шаба алмас құмлаққа.
Әзімбайдың Назым қыз
Бар дегені бір күні
Кәпірдің ханы Мақтымхан,
Түскен екен құлаққа.
Кәпірдің ісі ақымды,
Патшалары ақылды,
480. Падишаның бар екен
Кедей ұлы Келмембет дейтін
Түбі шалақазақ шоқынды.
Патша алдына шақырды,
– Көп өзбекке бар, – дейді.
Әзімбайдың Назым қыз
Бізге лайық жар, – дейді.
Әзімбай берсін сол қызын,
Құлағына сал, – дейді.
Хан жарлығын қайтармай,
490. Падиша екі айтар ма-ай.
Тоғыз орыс қасында,
Жез телпегі басында,
Сырнайлары бапылдап,
Дулығасы жарқылдап,
Келе жатыр Келмембет
Ойынын ойнап шайтандай.
Ат құлағын теңлесті,
Кәпірлер құрды кеңесті.
Әзімбайдың аулына
500. Келіп қылды сөйлесті.
Кәпірдің кең қаласы
Жауаптың болды таласы.
Үйден шығып сөйлесті
Әзімбайдың ұлының
Бір ортаншы баласы,
Жауабын соның қарашы.
– Ол, ол болсын, ол болсын,
Жеке де басың қол болсын,
Түн ұйқысын бөлгендей,
510. Қабақтарың қатыңқы,
Түнше бұлт көргендей,
Атыңның жалы жатыңқы.
Қара да шекпен қынамал
Шаппалы мылтық нұсқалы,
Атылмай оғы тұрар.
Атыңды махкам түзейсің,
Кәпірлерге ұқсайсың,
Сұраймын, – деді, – жол болсын.
Сонда тұрып Келмембет:
520. – Және бір сөзім және бар,
Жантақты жерде сона бар.
Әзімбайдың Назым қыз,
Қалап келген бала бар.
Арғымақ ат бізде бар,
Алтын жабдық сізде бар,
Жаптыртқалы келгенмін.
Патшаның айтқан жауабын
Жақтыртқалы келгенмін.
Қыз Назымды бермесең,
530. Патшаны қабыл көрмесең,
Он екі баулы өзбегім,
Шаптыртқалы келгенмін.
Алмас пышақ бізде бар,
Піскен қауын сізде бар,
Тілдіргелі келгенмін.
Көк қаршыға бізде бар,
Қоңыр үйрек сізде бар,
Ілдіргелі келгенмін.
Патшамның айтқан жауабын
540. Білдіргелі келгенмін.
Қыз Назымды бермесең,
Патшаны қабыл көрмесең,
Он екі баулы өзбегім,
Бүлдіргелі келгенмін.
Аузы кетпей тілектен,
Қылышы түспей білектен,
Со сөздерін айтқан соң,
Үйде отырған Алшыораз,
Өтті сөзі сүйектен.
550. Сөз сүйектен өткен соң,
Ерліктің түсті салтына,
Ақылдаспай халқына,
Ер қаруы – бес қару,
Таңдап алып Алшыораз,
Мініп алған секілді
Қозы күрең атына.
«Япырым-ай» деп ақырып,
Бақырып өңкей кәпірді
Алдына салып айдады.
560. Өлтірді кәпір тоғызды,
Өлтіріпті доңызды.
Кедей ұғлы Келмембет
Өлтіруге ерінді,
Құлға қылды көрімді.
Құлағын кесіп құнтитқан,
Мұрнын кесіп мұнтитқан,
Ернін кесіп жымпитқан,
Құйрық-жалын күзеген,
Байталдай сымпитқан.
570. Тоғызын онның өлтіріп,
Кедей ұғлы Келмембет
Мақтымханға жіберген.
Әлқисса, хан Келмембетті бір жаушы жібергенде: “Зады түлкі боп келдің бе, яки бөрі болып келдің бе?”– дер екен, олжалы болса, “түлкі болдым”, олжасыз болса, “бөрі болдым” дейді екен; бұ мүбада әм бопты; –– Түлкің де құрсын, бөрің де құрсын, құлақ-мұрнымнан айрылып, күлкі болып келдім, – деді. – Оның үшін бір тоғыз қатын буаз шығар, жиырма кісіменен бар, – деп жіберді. Оны да әм ғаріп Келмембетті және патшаға жіберді. – Оның үшін жиырма қатын [буаз шығар], жүз кісіменен бар,– деп жіберді, оны да әм қырайын деп еді, ноғайдың би, жақсылары қырдырмай: Қой, кәпірлер көп, біз азбыз, бір қызға бола қонысымыздан айырып, көп жылағанша, бір қыз жыласын”, – деп құда түсіріп, той қылмақшы болып, Келмембетті құда түсіріп қайырды.
Қалы кілем қара нар,
Тай тұяқ жамбы және бар.
Дабылдарын бөктеріп,
Сауыттарын төңкеріп,
Аузы түкті кәпірге
Көп ноғай сүйтіп жаранар.
Мінгізді бедеу міністі,
580. Кигізді қымқап киітті.
Бермесек деп бір қызды,
Үзіп жаннан үмітті.
Берді Назымды деген соң,
Мақтымхан сонда қуанды.
Қуанғанның белгісі,
Қымқап тонға симады.
Көп кәпірді жинады,
Аламын деп мақтанды.
Күн бұрыннан сақтанды,
590. Сақтанғанның белгісі,
Он мың ләшкер аттанды.
Үш мың алпыс топ алып,
Зеңбірекке оқ салып,
Жөнелді кәпір көп ләшкер.
Жүрген жолын тазартып,
Кәпірлер келіп орнады
Ақаралдай шаһар қалаға.
Жайылды аты далаға,
Шапқынды салды салаға.
600. Қолқа сала келіпті
Назым сынды балаға.
Мақтымхан қылды хандықты,
Өзбектің көңілі тауыпты.
Әзімбайдың Назым қыз
Көремін деп бір күні
Кәпірдің ханы Мақтымхан
Қылған екен жарлықты.
Алтынды отау ішінде
Күйеу қылып Мақтымды,
610. Қорыққанынан сақтапты.
Жалғыз адам Назымға
Сөз айтуға батпапты.
Ақылменен білді де,
Түрлі киім киді де,
Күймесінен түседі.
Құданың салған әр ісін
Ақылменен күтеді.
Зер жапасы басында,
Алты жеңгесі қасында,
620. Ақылды туған қыз Назым
Аузы түкті кәпірге
Келе жатыр осында.
Торғынды жібек бөз болды,
Күміс түйме жез болды.
Ақылды туған қыз Назым,
Аузы түкті кәпірге
Нақ сәскеде кез болды.
Сұлулары көрген соң
Шыдамай сабыр-қарары,
630. Кезек түсті жанары,
Ұстайын деп ұмтылды
Қыз Назымның білегін.
Алдауменен патшадан
Тілеп алды тілегін.
– Ғадалетті Мақтымхан,
Алдыңа келді жалғыз жан.
Құдай бір де, заң басқа,
Бұйрық болса Құдайдан,
Құтылмаспыз ауынан.
640. Келуші еді әуелі,
Күйеу үйден, қыз тыстан,
Ұстаушы еді білектен.
Ұзағынан тілесе,
Берермін деген тілектің.
Сексен күндей ой қылып,
Сексен күндей той қылып,
Үш сексен күн дегенде
Қыз, жігітті жатқызып,
Бұйрықтайын татқызып,
650. Алтын-күміс артқызып,
Ұзатушы еді атамыз,
Бұрынғы-соңғы жол қылып.
Бұл сөзіне нанғаны,
Ақылменен алдады,
Тыста тұрған жеңгеге
Жүгіріп Назым барғаны.
Назым қолын қимады,
Бір жеңгесі жабықтан
Кәпірге берді білегін.
660. Алдауменен патшадан
Тілеп алды тілегін.
Алтынды ішік саудырап,
Қайтадан барып тауыпты
Алтын күйме түнегін.
Бір күндері көп ноғай
Бәрі жүріп кеңесті,
Кеңескенде не дейді:
– Береміз, – деді, – Назымды,
Ұшырды көлден қазымды.
670. Асырап жатқан тобырды,
О да бір туған пері еді,
Ғали[дан] соңғы ер еді,
Батыр еді айтулы,
Шарайна белдік тартулы,
Кәпірге қиған Назымды,
Қамбарға қимай бола ма.
Ат-айғырдан мың жылқы
Іріктеп шығып өңкей би,
Алып жүрді тартуды.
680.
Кәпірден ноғай қорықты,
Күн-түн қатып жүр деді,
Мінген аты зорықты.
Ит жүгіртіп құс салып,
Батыр Қамбар жүргенде,
Өңкей билер жолықты.
Сонда Қамбар сұрайды,
Бір ақылды ойлады.
– Ассаламағалейкүм,
Артықша туған ерлерім,
690. Қайғылы болып тұрды ма
Қатын-бала, елдерің.
Толықты ма миларың
Кәпірден қысым көргендей
Түстеріңіз қатыңқы,
Жолыңыз болсын, билерім.
Сонда билер сөйледі:
– Жақсы айтасың, Қамбаржан,
Үміт үздік бұл күнде
Төрт түлік жиған малдардан.
700. Уайым-қайғы көп болды
Кемпір менен шалдардан.
Сізді іздеп келеміз,
Біз қорлықпен өлмейміз
Кәпірдің хакім хандардан.
Сонда Қамбар сөйледі,
Сөйлегенде бүй дейді:
– Әу басында, билерім,
Бәріңіз бірдей бек, – дейді.
Әзімбайдай байыңнан
710. Көп тобырым қаңғырып,
Барып тамақ жеп пе еді.
Алыста жатып есіттім,
Өзімді кедей деген сөз
Сүйегіме менің өтті енді.
Бір тілегім Құдайдан,
Кәпір алса олжаға,
Мінгізіп салса арбаға.
Артық туған Назымды,
Алсам сонда тек, – дейді.
720.
Сонда билер бастады:
– Алғалы жатыр Назымды
Мақтымхандай ханыңыз,
Ішке толған зарымыз.
Тартып алып кетсе де,
О да сіздің арыңыз.
Тәуекел деп барыңыз,
Алла оңғарса, қыз Назым
Болмай да қалмас жарыңыз.
Сонда Қамбар сөйледі:
730. – Ит жүгіртіп құс салған
Өлмеске қылған амал-ды,
Асырап жатқан тобырым
Өңкей ғаріп жаман-ды.
Желігіп жауға мен кетсем,
Айналып келмей тозар ел.
Мынау шолақ заманда
Бәріңіз бірдей араға
Жаудан бізге садаға.
Қайтарыпты билерін,
740. Жеті күн беріп уағда.
Әлқисса, күндерде бір күн Мақтымхан ноғайдың билеріне ұрысты: – Менің падишаһ, әм күйеу болғаным қалай, сіздердің ойын, қызық сауық қылмағандарыңыз қалай. Сонда билер: – Рәмсі тақсыр, біздің елде сіздің алдыңызда лайықты ойын ойнау[ға] кісіміз жоқ. Егер мына жақта көп тобырды асырап жатқан Қамбар кедей деген бір бала бар еді, бірақ ол келе алмайды. Сіз марқаматшылық қылып алдырсаңыз екен, – деген соң, патша Келмембетті жіберді, екі қоржын басы діллә беріп: “бар, келсін, мынаны ғаріптері қорек қылсын, өзі келіп алдыма ойын қылсын ”деп.
Ділләні артып молықты,
Күн-түн қатып жүрді де,
Мінген аты зорықты.
Ит жүгіртіп құс салып,
Батыр Қамбар жүргенде
Келмембет келіп жолықты.
– Қай ісіне көнбейміз,
Қаһар қылса құдірет.
750. Құдайдың берген қайратын,
Аясам жаудан бір манат.
Есіткенім бар еді,
Көргенім сені жоқ еді,
Жолыңыз болсын, Келмембет.
Келмембет сонда сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Біздің падишаһ ақылды,
Сені Қамбар шақырды.
Қылсын деді ойынды,
760. Құйсын деді шайымды,
Менмендігі болмасын
Ер Қамбардың ойында.
Үлестіріп діллә берейін
Өңкей тобыр жандарға.
– Ит жүгіртіп құс салмасам,
Көп тобырым ... Қамбарға ...
Барамын деп хандарға
Тоғыз күн берді уағда.
770. Ділләні алып со жерде,
Тобырдың көңілі бітеді.
Қара қасқа тұлпарды
Қамбар ерің күтеді.
Жүні бұла өссін деп,
Алтынды ер жаптырды,
Көзі гауһар өссін деп,
Төрт шамшырақ жақтырды.
Аяғын арқан қияр деп,
Жібектен маймырт тақтырды.
Ащы тері шықсын деп,
Таң асырып шаптырды.
780. Жолдасына сенбей-ақ,
Шешесіне бақтырды.
Етек-жеңін қағынды,
Кәпірлерге баруға
Батыр Қамбар сағынды.
Қанжығам құтты болсын деп,
Байлады батыр дабылды.
Ердің ісі салмақты,
Кім өлмейді, таусылса,
Қаза жетіп, талқаны.
790. Сырт жағына бір салды
Алтыннан торы қалқанды.
Арпа, бидай сықылды.
Кәпірлерге баруға
Батыр Қамбар ынтықты.
– Алты көш жерден демеген,
Күндік жерден көздеген,
Мойнына салды бір қару,
Түзу қара мылтықты.
– Ата алмасам, маған серт,
800. Атқаныма шыдамай,
Дүміңнен кетсең маған серт.
Жеркелі жұмысты
Көрсеткелі тауысты.
Соғарына кегенде
Сом балғаны тауысқан,
Суарарға кегенде,
Көлдің суын тауысқан,
Беліне ілді бір қару,
Балдағы алтын қылышты.
810.
Кәпірге қылар хайланы,
Көрер ерлік пиданы,
Құдайдың тисе қайраны,
Шаншып алған секілді,
Болаттан құйған найзаны.
– Шанша алмасам, маған серт.
Шанышқаныма шыдамай,
Оңқыңнан кетсең саған серт.
Қыздар тігер қос қалта,
Ішке жағар ақ малта.
820. Аш беліне қыстырды
Болаттан соққан айбалта.
– Шаба алмасам маған серт,
Шапқаныма шыдамай,
Оңқыңнан кетсең саған серт.
Ойлайды батыр талапты,
Тойғызды кедей тамақты.
Шіреніп тартса сынбаған,
Шыққан оғы қайрылмаған,
Ер басына қыстырды
830. Аузы қайқаң садақты.
– Қарсы алдынан қар жауса,
Ақша бетке сабалар.
Жамандарға сөз айтсаң,
Есектейін шамалар.
Жақсы аттан жығылса,
Жаман адам табалар.
Қаз[ан]атлыққа барамын,
Кәпірге ойран саламын.
Тілеулес болып тұрың[ыз],
840. Біздің тапқан апалар.
Сонда апасы сөйледі,
Сөйлегенде не деді:
– Барсаң, Қамбар, көрерсің
Ақаралдың шаһар қаласын.
Өлтірерсің кәпірдің
Қисабы жоқ немесін.
Қызыл қанды кешесің,
Майданға кіріп кеткенде,
Есіңе алмай кетесің
850. Өзінің тапқан шешесін.
Хақ Жаппар-ау, Жаппар Хақ,
Падиша құрар алтын тақ,
Сақтаушы болсын жалғыз Хақ.
Атқышыл менің мергенім,
Шүлеңкерім, зергерім,
Көзімді ашып көргенім.
Көп тобырдың, қанеки,
Жолдас болып ергенің.
Алла, саған аманат,
860. Бір тапсырып бергенім.
– Екіталай іс болса,
Ердің ісі жөн келер,
Қаса батыр майданда
Диірмендей дөңгелер.
Иіліп сәлем қылысқан,
Ибаменен тұрысқан,
Тәңірім мені сақтасын
Осы барған орыстан,
Тілеулес болып тұрыңыз,
870. Ақ жаулықты жеңгелер.
Күндіз жүрсем құрдасым,
Түнде жүрсем мұңдасым.
Бір төсекте сырласым,
Ақылы түгел мұңдасым,
Халқым үшін барады
Кәпірлерге бір басым.
Қынабынан лықсиды
Тасты кесер алмасым.
Түңілмегей кәпірден
880. Бұ сапарда арымыз.
Дұшпандардан именбес
Көңілде қайрат барымыз.
Тілеулес болып тұрың [ыз],
Алпыс рулы ар[ғ]ында
Кемпір менен шалымыз.
Қара қасқа тұлпарға
Бестен жүген жүгендеп,
Бұраңғымен белдіктеп,
Шұғаменен терліктеп,
890. Жұптап айыл салады.
Тәулеп қамшы алады,
Күн жетпеген бауырдан,
Жел жетпеген сауырдан,
Орай бұттан салады.
Ақ білектің зарпынан
Тау жаңғырып қалады.
Сай суындай сарылдап,
Манат тоны дарылдап,
Шапқан сайын батырың,
900. Алты қырдан артылып,
Жер бауыры тартылып,
Ауыздықпен қарысып,
Ұшқан құспен жарысып,
Көбігі түсіп сауырдан,
Тер тамшылап бауырдан,
Үстіндегі ер Қамбар
Әруақ қысып барады.
Қара қасқа тұлпардың
Есіткен соң дүбірін,
910. Назым тосып тұр екен
Ер Қамбардың алдынан
Тоты құстай түрленген.
Қамбарға айтып бір сөзді
Сұлу Назым жаранған.
– Кәпірлер келіп орнады
Ақаралдай шаһар қалаға.
Үкім қылып келіп тұр
Біздей ғаріп балаға.
Аш белімді қынадым,
920. Баяғыда көргенде
Ер екенің сынадым.
Тұра ма сені деп едім
Мұсылман мен кәпірдің
Жекпе-жек деп араға,
Көп кешігіп келместей,
Ішім толды сәнаға.
Кәпір барып топ аттың,
Келмеді деп ер Қамбар,
Көп өзбекке жоқтаттың.
930. Келеді деп өзіңді,
Қалай келмес деп едім.
Тарыққандай кезімде
Ақылым қалай, ер Қамбар,
Кәпірдің ханы Мақтымды
Үш сексен күн тоқтаттым.
Сонда Қамбар сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Қара қасқа тұлпарым
Қызғаннан соң тұрмады,
940. Оқ жыландай зырлады.
Қыз Назымға сөйлеген
Ер Қамбардың жауабы:
– Қара қасқа тұлпарым
Қазған ордан секірді.
Келмеді деп көп ноғай,
Бекер маған өкінді.
Мен ғаріп бір баламын,
Бір сапарға барамын.
Жол үстінде айалмен
950. Сөйлесем болар кесір-ді.
Алла өзі дем берді,
Ерлердің ісін жөн көрді.
Жетіп келді ләшкерге
Ақ таяқ екен патшайың
Келмембетке кез келді.
Сонда Келмембет айтады: – Әй, Қамбар, падишаң саған қатты қаһары келіп өлтірем деп отыр, мұсылманнан шыққан бір ер едің, мен сені патшадан тілеп алайын, – деді. Сонда Қамбар айтты: – Мені сен тілеп алма, құдіретің жете ме? – деді. Сонда Келмембет айтты: – Мен патшаға ақ таяқ уәзір болғалы ешбір жұмысым түскен жоқ, мәкар түскен жұмысым осы. –Ендеше, тіле,– деп жіберді.
Келмембет кірді ханына,
Сұрайын деп Қамбардың
Ара түсіп жанына.
– Алдияр бас хандарым,
960. Жаңа келді Қамбарың.
Мұнан бұрын бар ма еді
Тілеп сенен алғаным.
Бір тілей келдім Қамбардың
Көкіректе шыбын жандарын.
Бере алмасаң бір тілек,
Төгілді менің арларым.
Сонда Мақтым сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Базардан келген ақ ирек,
970. Ерлердің аты без бүйрек.
Әкелсең еді Қамбардың
Жағасынан сен сүйреп.
Немене деп отырсың,
Бес байталға алған бедірек.
Көп сөйлемей шық, – деді,
Шығып кетші тезірек.
Келмембет тұрып жөнелді,
Есікке барып қайтадан,
Патшаға жауап береді:
980. – Хан емессің, қабансың,
Тамам жаннан жамансың.
Хан емессің, қасқырсың,
Қаса албасты басқырсың.
Достарың келіп табалап,
Дұшпаның келіп басқа ұрсын.
Хан емессің, қабансың,
Тамам жаннан жамансың.
Қамбар сені өлтіріп,
Кемеліне келтіріп,
990. Сүйегіңді қасқыр кемірсін,
Майыңа қарсақ семірсін.
Келмембет шықты сілкініп,
Тұра алмады ер Қамбар,
Өзі тоқтап іркініп.
Бір кісідей көрмеді
Он мың ләшкер, көп шерді.
Ақ сауыттан шығарды
Қарыс сүйем түктерді.
Ер нұсқасын көрген соң
1000. Батырларға мегзейді.
Келмембетке атын ұстатып,
Мақтымға Қамбар кез келді.
Кіріп үйге келгенде,
Айбатына шыдамай,
Мақтым қорқып селк етті,
Тұра келіп көрісті.
Қайта отырып тағына
Не кеп сөзін көрісті.
– Енді, Қамбар, сенбісің,
1010. Алдияр тақсыр біз, – депті.
Әлқиссса, Қамбарға айтты: – Мен Келмембетті жібергенде тоғыз күн уағда берген екенсің. Тоғыз күн өтіп он күн болды, өлмеймін деп келдің бе, өлесің, – деді. Сонда Қамбар айтты: – Рас, тақсыр, ажалым болса өлермін мен, ажалым болмаса, не үшін өлемін, – деді. Үйден шығып келе жатқанымда бір қарғай қара тазы қызыл алтай түлкіні алды, оған келіп бір қара төбет зорлық қылды, таласып жатыр екен, маған келіп жүгінді. “Тазы, сенің күнде алғаның түлкі, бір жолы қара төбетке байла”, – деп төре бердім, үш күн айландым. Және онан келе жатқанымда бір ақ сұңқар қуды алып жатыр екен, онан бір құладын таласып жатыр екен, маған жүгінді, үш күн ойлап төре бердім. “Сұңқар, сенің күнде алғаның қу, бір жолы құладынға байла”, – деп төре бердім. Онан шығып келе жатқанымда бір лашын кептерді іліп жатыр екен, келіп бір қарға таласып жатыр екен, келіп маған жүгінді. Үш күн ойлап төре бердім: “Лашын, сенің күнде алатын кептерің ғой, бір жолы қара қарғаға байла”, – деп төре бердім. Тоғыз күн болды, оныншы күн болып тұрғаны, – деді.
Сонда Мақтым сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Қара тазы сен, – дейді,
Ақтөс тазы мен, – дейді.
Таласқаның қыз, – дейді.
Он мың ләшкер балуанға
Бола алмассың тең, – дейді.
Ақ сұңқар құс мен, – дейді,
Ителгі құс сен, – дейді,
1020. Таласқаның қыз, – дейді.
Он мың ләшкер балуанға
Бола алмассың тең, – дейді.
Лашын құс мен, – дейді,
Қара қарға сен, – дейді.
Сен қарғадай қарқылдап,
Суырып алар семсерін,
Өңкей ерлер жарқылдап.
Сонда Қамбар сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
1030. – Бір атпадың, екі аттың,
Екі атпадың, үш аттың,
Үш атпадың, төрт аттың,
Аш белімнен кесе аттың.
Бір атқаныңды айтайын,
Келмембетті жібердің,
Назымнан үзбей күдерді.
Қылсын депсің ойынды,
Қойсын депсің шайымды.
[Екі] атқаныңды айтайын,
1040. Қара төбет мен болдым,
Ақтөс тазы сен болдың,
Қайткенде сенен кем болдым.
Үш атқаныңды айтайын,
Ақ сұңқар құс сен болдың,
Құладын құс мен болдым,
Қайткенде сенен кем болдым.
Төрт атқаныңды айтайын,
Лашын құс сен болдың,
Қара қарға мен болдым,
1050. Қайткенде сенен кем болдым.
Құзғын менен қарғаға
Құдай қуат бергенде,
Ит кәпірім жем болдың.
Батыр Қамбар қызады,
Ердің түгі шығады.
Сыртыменен сүйретіп,
Үй жапсарын бұзады.
Патшаның аты қара көк,
Өлерсің, кәпір, тектен-тек.
1060. Айқай салды “жекпе-жек”,
Ұрыспаққа ойланып,
Мақтымханмен сайланып,
Кәпірге берді бір кезек.
Көк садақты қолға алып,
Қамбарға қарап көзейді.
Сол уақытта Қамбардың
Бәтуажа деген бабасы
Кәпірдің оғын қаңғыртып,
Тигізбестен демепті.
1070. Қамбар алды садақты,
Тартайын деп қол оқты.
Сыртынан шықты атқан оқ
Жай отындай жайнады,
Семіздігі сонша екен,
Төбенің басын майлады.
Оны көріп қыз Назым,
Жүгіріп жайып құшағын,
Қолына алып келеді
Алмас бұйда пышағын.
1080. Оны көріп қыз Назым,
Мойнынан жазған секілді
Бұрынғы салған бұршағын.
Қарағай найза патырлап,
Мылтық оғы шатырлап,
Аракет пенен зеңбірек
Тұс-тұсынан атыпты.
Атқызды сонда аракет,
Кәпірге болды бәлекет.
Атқан оғы тимей-ақ,
1090. Қырылып кәпір күйреді.
Атқан оғы жұлдыздай,
Қайтерін білмей кәпір ит,
Жеті жүз салдат
Ақ байқақ шығарды.
Жаяу оны айдап,
Біреулерін жанышқылап,
Біреулерін шапқылап,
Қырып шықты бұшайлап.
Кәпірлер қашып жойылды,
1100. Қызыл қаны шашылды.
Атқа мініп Алшыораз,
Келмембетпенен екеуі
Ер Қамбарға қосылды.
Үшеуі болып қосқан соң,
Ләшкер қатты даңғырап,
Алтын арба салдырап,
Алдына шығып қайырды,
Дұшпанның көңілін майырды.
Ұстап алып өлтірді
1110. Жанарал, кіназ, майырды.
Ерлер алды намысты,
Айғайлап салды дауысты.
Ғали мінген Дүлдүлдей,
Тұлпарменен шабысты.
Үш күн, үш түн ұрысып,
Бірін қоймай тауысты.
Көрсетті ерлер жазаны,
Байтақ жатқан даланы,
Сол бетімен қырғындап,
1120. Шауып қайтқан секілді
Семей деген қаланы.
Белесте ерлер салпылдап,
Дұшпандарын алқымдап,
Сол бетімен қызғанып,
Семей деген қаланы
Шауып қайтты жартылап,
Кәпірге қан құстырып,
Бір-біріне біреуін қостырып.
Алтын менен кәукәрің,
1130. Торы кілем қымқаптың
Үстіменен келтірді.
Жетектеп батыр Қамбарды,
Қара жерді бастырмай,
Алтыннан тіккен отауға
Қамбар ерді кіргізді.
Мергені көз кезеді.
Берейін деп ойлады
Назымжандай бір қызды.
Алты жеңгесі келіпті,
1140. Аяқтарын бір басып,
Ақырындап сырласып.
Батыр Қамбар отырған
Түгі шығып сауыттан,
Келуге сонда бата алмай,
Алты жеңгесі кетіпті.
Алтыннан тіккен ақ отау,
Аяқтарын кең басып,
Табы оттай қабынып,
Айкел тұмар тағынып,
1150. Алтын отау тұрады.
Ішігін келіп жамылып,
Назым сұлу сөйледі,
Қамбарға қарап сағынып:
– Бәрак Алла, арыстан,
Кәпірлерге бардыңыз,
Ойран-бүлік салдыңыз.
Сіз майданда болмасаң,
Төгіле жазды арымыз.
Асқармысың, таумысың,
1160. Аруанамын, нармысың,
Қайыңмысың, талмысың,
Қазымысың, жалмысың,
Шекермісің, балмысың,
Құдай қосқан жармысың,
Уағда сөзде бармысың?
Қыз Назымды шақырып,
Қамбар алды қасына.
Дәулет құсы ердің
Енді қонды қасына.
1170. Сабырдың түбі – сары алтын,
Жетерміз деген осы ма.
Беліндегі белдікті
Тастаған ерлер шешініп,
Тоқтаған көңіл бекініп.
Әзімбайдың елінен
Атан-түйе айдатып,
Көп тобырдың алдырды
Бәрін мұнда көшіріп.
Тоқтатқан Қамбар сабырды,
1180. Тілеген тілек қабыл-ды,
Елші салып ноғайдан,
Көшіріп келді тобырды.
Көрді сонда анасын,
Апасы көрді шорасын.
Тобырды әкеп бек салды
Ақарал шаһар қаласын.
Қарай қойшы, жігіттер,
Қамбар ердің ал сонда,
Бір Құдайдан тілеуін.
1190. Назымды Әзімбай ұзатты,
Байлығының белгісі,
Өзгесін айтып түгеспен,
Кез жарым қып алтыннан
Соқтырды түйе бұрауын.
Қамбар менен Назым қосылған,
Ғашықтық жолы ашылған,
Бар да мінер бір атқа,
Жоқ та мінер бір атқа,
Жаманменен сөйлессең,
Қаласың деген ұятқа.
Дегеніне жеткізіп,
Кемеліне келтіріп,
1203. Батыр да жетті мұратқа.
Тамат тамам.
