кітабын онлайн тегін оқу  Алты жасар алпамыс

«БАБАЛАР СӨЗІ» СЕРИЯСЫНАН

БАТЫРЛАР ЖЫРЫ

АЛТЫ ЖАСАР АЛПАМЫС

Ілгергі бір замандарда Жүзбай деген бір бай болыпты. Оның Алпамыс деген бір ұлы бар еді. Бір күндерде Жүзбайдың мың жылқысын жау шапты. Жүзбай тұрып сонда баласына ақыл салды:

– Ау, балам, мен болсам қартайдым. Сен барып жылқыны қуып барып, жаудан кек алуға шамаң бар ма? – дейді.

Сонда алты жасар баласы Алпамыс бала да болса өзі батыр болған соң, жылқысын шауып кеткеніне шамданып, өзінің мінетін Байшұбарын ұстатып мініп, Байшұбарды қамшыменен ұрып тастады. Ешкімменен сөйлеспей, жылқы соңынан аттанып жөней берді.

Алпамыстың аттанғанын қалмақтың ханы түсінде көріп, ел тұра ел-жұртын жиып алып, көрген түсін халқына баян қылды.

– Мен бір бүгін түс көрдім,

Көп қиындық іс көрдім.

Заманым менің қағынды,

Қағынбаса не қылды?

Құрса[нып] қара бура боп,

Қарсы қарап шабынды.

Тұлымдымды тұл қылып,

Айдарлымды құл қылып,

Солқылдаған мырзамды

Табанға салып жол қылды,

Қамшымен ұрып жүн қылды.

– деп, жұрт ақсақалдарына айтты. Сонда тұрып ақсақалдар патшаның түсін мынандай қылып жориды: – Жүзбайдың баласы алты жасар Алпамыс келіп осы жұртты алар, – дейді.

Патша: – Сол Алпамыс осында келмей тұрып, барып Алпамысты қолға түсіріп алып келуші талапкер бар ма? – деп халқына хабар салды. Елінен бір кемпір шығып, патшаға келіп: – Маған бір отау тігіп, қырық қыз жиып бер. Мен Алпамысты қолға түсірейін, – дейді. Патша мұнысын мақұл көріп, айтқанының бәрін дайын қылды.

Кемпір қырық қыздың қолына қырық кесе арақ-шарап беріп, отауға алып барып отырғызды. Кемпір Алпамыстың келетұғын жолына барып отырды. Сол уақыттар Алпамыс келе жатыр еді. Алпамыстың аты кемпірді біліп, жүрмей тұрып алды. Алпамыстың ашуы келіп, Байшұбарды ұра бастады. Байшұбар жүрмей тізелеп жата қалды. Қасына кемпір келіп: – Әй, балам, атың жүрмесе шаршаған шығар. Сенің жолыңа [қарап] қырық қыз күні-түні сізді күтуде. Ертерек бар, – дейді.

Алпамыс қыз деген сөзді естіген соң атын басына бір түйіп тастап жүре берді. Келіп отауға кірсе қырық қыз отыр екен. Қолдарында бір-бір кесе арақ-шарап бар. Қыздар әрқайсысы кезек-кезек назданып, Алпамысқа арақ-шарап беріп, Алпамысты әбден мас қылды. Алпамыс мас болып жығылды. Қырық қыз көтеріп барып зынданға салды. Атын патшаның қолына алып барып берді.

Алпамыс зынданға түсіп, бірнеше күндер жата берді. Бір күні Алпамыстың төбесінен бір топ қаз ұшып бара жатыр екен. Қазды Алпамыс шақырып еді. Қаздар ұшып келді.

Сол уақыттарда қаздар айтады: – Кімсің, неғып жатқан адамсың? Алпамыс айтады: – Мен – Алпамыс, – дейді.

Қаз: – Алпамыс болсаң жатқаныңнан тұрма! – деп кете берді.

Артынан бір байғұс қаз кетіп бара жатыр екен. Жалғыз қазды шақырды. Қаз келіп: – Не дейсің? – дейді. Қараса қаздың бір көзі соқыр екен: – Әй, қаз, көзіңе не қылған? – дейді.

Қаз: – Жас кезімде апамды бір мерген атып алыпты. Жетім сорлы көп қазға келсем еш жем жегізбей мені жетімсініп, көзімді шұқып шығарды, –дейді, – “аузы күйген үріп ішер” дегендей көп қаздан қалып жеке ұшамын. Бір көзден айрылып өлемін бе? – депті.

Сонда Алпамыс: – Сенің қанатыңның астына хат жазайын. Сен Қоғалы барып қон. Менің қарындасым Қарлығаш сонда құс салып жүрген шығар. Салып жүрген құсы сені алар. Қанатындағы хатты көріп сені өлтірмес, – дейді, – егер де ауыл төбесінен өтсең дауысыңды шығарма, – деді.

Қаз осы Алпамыстың айтқан сөзіменен ұшып кете берді. Қаз ұшып бара жатып баяғы Алпамыстың насихаттап айтқанын ойынан шығарып алып, бір ауылдың төбесінен өтіп бара жатып “қаңқ” етті. Ол ауылда бір ауырған адамға “қаздың еті керек” деп тәуіп айтқан екен. “Қазды қай жақтан табамыз” деп отырған сол үйдің иесі әлгі қазды атып алды. Бауыздайын деп жатқанда қанатының атындағы хатты оқып көріп, жаралы қазды қоя берді.

Қаз ұшып Қоғалы көлге келіп қонды. Алпамыс баласы ойнап жүрген қолтықтағы қаздың қанатын көріп, Алпамыстың қарындасы Қарлығаш: – Маған да қанат тауып бер, – дейді. Бала Қарлығаш тілін алып, Қоғалы көлге барып баяғы жалғыз қазды алдырды. Қаз ұстаған уақытта тулағанда хат ұшып үзіліп түсті. Қарлығаш оқып көріп, ағасының сәлемін естіп, қолындағы алғыр сұңқарды құсқа салмай, көзінің жасы ат жалына тізіліп, тамшылап елге қайта берді.

Қарлығаш жылаған бойынша үйіне бармай, Қарабай деген бір досты бар еді. Сол досына барайын деп келе жатыр еді. Келе жатқан Қарлығашты көріп Қарабай отын астына кіріп жасырынып жатты: “маған бір жұмысқа келе жатыр ғой” деп.

Қарлығаш келе: – Қарабай қайда? Алпамыстан хат келді, – деп даусын шығарып еді. Қарабай жылап отын астынан шығып, Қарлығаш қолындағы хатты көріп: – Мен іздеп барамын, – деп дереу он түйеге тамақ арттырып, қырық құлаш жібек арқан алып, бірнеше күн жол жүріп, Алпамыс жатқан зынданның басына келді.

– Алпамыс, қайдасың? – деп шақырып еді, ешбір дауысын бермеді. Қарабай досты “егер тірі болса дауыс берер еді-ау, өлген шығар” деп зар жылап отырып алды. Жылаған көзінің жасы зынданда ұйықтап жатқан Алпамыстың бетіне тамды. “Бұл немене?” деп шошып оянды. Көзін ашып қараса досты Қарабай зынданның басына келіп көзінің жасын көл қылып, сақал-мұртын су қылып жылап отыр. Алпамыс достын танып: – Аман-есенсің бе? – деп әл сұрасты.

Қарабай досына тамақ беріп қуаттандырып, қырық құлаш жібек арқанды салып, Алпамысты арқаннан ұстатып, зынданның жарым ортасына келгенде ойлады: “бұл Қарабай достым кемпірдің ас-тойында әзіл сөз қылып “құдықта өлейін деп жатқаныңнан тірілтіп алмадым ба” деп бетіме салық қылар. Өлсем өз жайыма өлейін” деп жібек арқан қос кездікпенен кесіп жіберіп, зындан түбіне түсті. Қарабай арқаны үзіліп, достын шығарудан ылажы болмай зарланып жыланып, зындан басында жын ұрған адамдай құлап, бір уақытта есі келіп еліне қайтты.

Ендігі сөзді Алпамыстан естіңдер.

Қалмақ ханының қой жайып жүрген бір қойшысы бар еді. Бағып жүрген қойларының ішінде ханның қызының бір қоңырау тағып қойған серкесі бар еді. Сол серке Алпамыс жатқан зынданның тасында секіріп жүріп, абайсызда Алпамыстың зынданына түсіп кетті. Қойшы Алпамыстан “жібер” деп сұраса да, Алпамыс жібермеді.

Қойшының ашуы келіп: – Серкені шығар, егер шығармасаң қазандай қара таспен ұрып өлтіремін, – дейді.

Алпамыс: – Ұрсаң ұр, бірақ бермеймін, – деп еді. Қойшы тастармен ұра бастады. Алпамыс ұрған тасын қайтадан өзіне лақтырып жібере берді.

Ақыры жалынды: – Егер бұл серкені бермесең, мені патшаның қызы өлтіреді. Бермесең болмайды, – деп тұрып алды.

Сонда Алпамыс айтады: – Күніне бір қойдан беріп тұрасың ба? Серкеңді жіберейін, – деді.

Қойшы “мақұл” деп күніне бір қойдан бермекші болды. Қойшы уәдесіменен күнде бір қой Алпамысқа бере-бере ақыры қойдың бәрін тауысты. Баяғы патшаның қызының да серкесін қайтып тағы Алпамысқа берді.

Сонда тұрып қойшы: – Мен енді қайтемін, өлетұғын болдым, – деді.

Алпамыс: – Қайғы жеме, қойшы, – деп бір шаңқобызды қойшыға беріп: – осы шаңқобызды кешке таман бір шалғын ішінде тарт, даусын патшаның қызы есітіп келер. Сонда “мұны кім істеді” десе, табаныңды тіліп тұз құйса да айтпа, – дейді, – егер өте қоймай жалынса айтарсың, “баяғы зындандағы адам” дегейсің, – дейді.

Қойшы Алпамыстың айтқанындай шаңқобызды барып тартты. Бұл шаңқобыздың даусыменен ханның қызы келіп: – Мұны қайдан алдың? – дейді. Қойшы айтпады. Табанын тіліп тұз құйды, айтпады. Ақыры қыз жалынды. Қойшы айтты кім істегенін, қыз тұрып: – Соған мені алып бар, – дейді. Қойшы: – Менің аяғым жүруге жарамайды, – деп отырып алды. Әбден ылажсыздан қойшыны қыз мойнына мінгізіп құдыққа алып барғызды. Құдыққа барған соң екеуі бір-біріне ғашық болады.

Қыз: – Саған мен тиемін, – дейді, – сені қалай қылып шығаруға болады? Алпамыс: – Менің атым қайда? – дейді.

– Атың патшаның қолында.

– Ендеше ол атты сен барып мінемін деп қоя бер. Бір жаман диуананың киімін киіп шық та, патшаның алдына бар. Сол уақытта егер ат мына белбеуді көрсе оқыранады. Сосын патша да ол атты сені танып оқыранды деп, сенен сұрар “бұл атты бізге бағып бер, ақша беремін” деп. Сонда сен “ақшаның керегі жоқ, мен әшейін-ақ бағайын” деп айтарсың, – дейді.

Қыз Алпамыс айтқан[ын]ша жаман киім киіп, патшаның алдына келеді. Ат оқыранып қоя берді. Қыз Алпамыстың айтқанының бәрін істеді. Сонда патша өзінің қызы екенін байқамай, “бақсаң бақ” деп атты қолына берді. Қыз атты шығарып қоя берді. Ат шауып отырып тікеден тіке Алпамыс жатқан құдыққа келді. Келіп көзінің жасын мөлт-мөлт еткізіп, құдықтың жанында тұрды. Алпамыс атына қарап: – Мына шұңқырдан қайтып шығарасың? – деп атының құйрығын шұқырға салбыратуын түсіндіріп, атының құйрығынан ұстап құдықтан шығып, кешке таман қыз, қойшы, Алпамыс бәрі қосылып қалмаққа келіп тиіп, жау шапқандай қылып, патшаның өзін де өлтіріп, халықтың барлық малдарын жинап алып, үшеуі айдап жүре берді. Он күншілік жол жүріп қайтты.