кітабын онлайн тегін оқу Алтын балта
«БАБАЛАР СӨЗІ» СЕРИЯСЫНАН
ТАРИХИ ЖЫР
АЛТЫН БАЛТА
Үстінде ұзын жолдың шаң бораған,
Ақ қурай аппақ қардай сәлде ораған.
Ертеде бір қария келе жатты,
Таянып өтер жерде “Мың моладан”.
Бір адам отыр еді кедеймін деп,
Құдай-ау, ертең таңда не жеймін деп.
Естіп сол қарияға жақын келді,
Аз көмек бейшараға берейін деп.
Жас жігіт жақын келсе мойнын бұрып,
10. Қария көзін алмай қалды тұрып.
Тарыдай тал бойында бір міні жоқ,
Таусылып отырған жан неге құрып?
Бұл сырға түсіне алмай қайран қалып,
– Ей, адам, неге отырсың мұнша налып?
Жол үсті бір үмітсіз зарлатты ма,
Еңбек қып тапқаныңды тонап алып?
– Ей, ата, ешкім мені тонаған жоқ,
Жаныма жан бұрылып жолаған жоқ.
Жаны ашып жақын келіп аз кідіріп,
20. Жайымды бір пенде де сұраған жоқ.
Зарлаймын кемтарлықтан, кедейліктен,
Кедейлік қалмай қойды менен тіптен.
Бағым жоқ, байлығым жоқ, азығым жоқ,
Бір жанмын несібесіз азап шеккен.
Бір пенде қайыр бермейд маған, – деді, –
Тартатын тамағыма тағам, – деді.
Есітіп рақымы түсер ме деп,
Зарымды бір Құдайға шағам, – деді.
Сонда қарт: – Қате айтасың, балам, – деді, –
30. Шын бақыт берген Тәңірім саған, – деді.
Өзіңнің тұла бойың тұрған байлық,
Азырақ бөліп берші маған, – деді.
Бұл сөзге жігіт қатты ашуланды,
– Қайдан көріп тұрсың, – деп, – бақ пен малды?
Сорлыны есіркемей мазақ қылған,
Нақ сендей көрмедім, – деп, – арсыз жанды.
Шал айтты: – Көзің сау ма көретұғын,
Алтынды қолың сау ма теретұғын?
Астыңда арғымағың – аяқ сау ма,
40. Ойға алған жерге барып келетұғын?
Мертіксіз мүшелерің бәрі сау ма,
Дегенге ынтымақ күш беретұғын.
Тіс бүтін, жұтатұғын тамақ сау ма?
Осылар – өмірлік дос сенетұғын.
– Бәрі сау, ауруым жоқ, ата, – деді,
Көп көрдім кедейліктен жапа, – деді.
Ертең ішер тамағым таусылған соң,
Көңілім шерге толы қапа, – деді.
Шал сонда: – Балам, сөзді тыңда, – деді,
50. Уайым кедеймін деп қылма, – деді.
Бағыңды басыңдағы өзің байлап,
Шырағым, текке отырсың мұнда, – деді.
Кім тамақ әкеп берер отырғанға,
Қайыр сұрау бетке ұят, арға таңба.
Талап қылған мұратқа жетер деген,
Байлық көп еңбек еткен тірі жанға.
Алдыңда көрерің көп жан екенсің,
Қолыңда өнерің бар бала екенсің.
Талап қып несібеңді теріп жемей,
60. Сондықтан сынық нанға зар екенсің.
– Өнерім, ата, менің қайда? – деді,
Бос сөзден шыға ма екен пайда, – деді.
Ондайым болса өзімнен аяймын ба,
Не бар ед мола бағып, сайда, – деді.
– Байлықты жасайтұғын епсекті қол,
Бақытты да жетектеп келетін сол.
Бәріне куә емес пе тал таяғың,
Бетінде таң-тамаша нақышы мол.
Таяғын кенет жігіт қолына алды,
70. Оймышқа бетіндегі көзін салды.
“Таяқта тұрған, сірә, не қайыр бар, –
Дегендей, – қызықтырып мына шалды”.
Ол бірақ сөйтсе дағы ойлап қалды,
Үңіліп ой түбіне бойлап қалды.
Ойсыз ұл жолсыз қолды бір-ақ жыққан,
Өткен күн асау тайдай ойнақтады.
Айтарлық әке өлгенде мұра қалды,
Қапта азық, дәнге толы ұра қалды.
Үйде – жиһаз, миуа бақ қора артында,
80. Қалдырыпты өрісте қора малды.
Жас жігіт жұрттан ақыл сұрамады,
Байлыққа байлық қосып құрамады.
“Бүйте берсең бұл дәулет тартылар” деп,
Анасы бала бетін бұрамады.
Сәнқой жігіт желікпе мырза болды,
Келген-кеткен ішіп-жеп риза болды.
Себепті де себепсіз сауық құрып,
Арзан күлкі арсызға тура болды.
Түлкі мінез жігіттер түнде келді,
90. Күлкі арқалап қап-қап қып күнде келді.
Бала тілін алғанын қойғаннан соң,
Ана байқұс ауыз ашып үндемеді.
Бейнетсіз байлық сүймес, бекер еді,
Езіліп қол кіріндей кете берді.
Қалтасы тек жүргеннің тесік деген,
Жоқшылық жанамалап жете берді.
Ана өлді, қазан қаңсып қайнамады,
Май түгіл қатқан нан да шайнамады.
Иесіз үйін иемденді тышқан байқұс,
100. Мазақ қып, еншілес боп бай баланы.
Көп достар күнде келгіш жылы шырай,
Кетіпті кері айналып бермей рай.
Кәрі төбет о да аштан өліп жатыр,
Анда-санда келетін халын сұрай.
Аш жатса “ас іш, жүр” деп айтпайды,
Жығылса қолдан демеп бір тартпайды.
Жаяу жүрсе “мінгес” деп бұрылмайды,
Жақсылығы біреуден де қайтпайды.
Еңбегі жоқ еріншек ерсі жігіт,
110. Демеген соң ескі дос “келші, жігіт”.
Аш итке ұқсап ауылдан аулақтады,
Елден тимей есеге жалғыз шиіт.
Ұялғаннан елінен безіп кетті,
Қайыр тілеп қаңғырып кезіп кетті.
Елге емес, өкпелеп өзіне-өзі,
Ұялып енді оңбасын сезіп кетті.
Сандалып талай жолды шимайлады,
Сорайып дүниеге симай қалды.
Жексұрын боп жер-көкке жүрсе дағы,
120. Жан тәтті, өлімге өзін қимайды әлі.
Паналап келген жері “Мың мола” еді,
Қожа молда сілтеген сыр мола еді.
Қайыр келсе қайыршы қарыны тоқ,
Келмей қойса бір тақыр қу мола еді.
Отыр ед қайыр келмей не жеймін деп,
Қу тақыр қолымда жоқ кедеймін деп.
Жолаушы осы бір қарт бұрылған ед,
Аз көмек бейшараға берейін деп.
Шалменен сөзге келіп шәлкем-шалыс,
130. Шал арқылы өзімен болып таныс.
Өліп қалып осы сәт тірілгендей,
Еске түсіп есінеп жақын-алыс.
Шал сөзі шипа болып жанын тербеп,
Жігіттің тарта берді бойы сергек.
Ескі сор бойын басқан еріп түсіп,
Көрінді оған жаңа енді жер-көк.
Жігітте ұйықтап қалған ар оянды,
Адамдық, асыл мінез бәрі оянды.
Табиғат тәтті ұйқыдан оянғандай,
140. Айтқызып осы бір шақ таңда оянды.
Мұнан соң қария сөзін соза берді,
Жігітке айтқаны оның қона берді.
Әр сөзін әулиедей ұйып тыңдап,
Ынтасы, ықыласы қоза берді.
– Мен өзім темірші едім өнер баққан,
Балқытып отқа салып темір шапқан.
Болаттан неше алуан аспап жасап,
Ел-жұрттың керегімен көңілін тапқан.
Мен өзім балташы едім, зергер едім,
150. Жан қинап жамандыққа ермеп едім.
Ойды таза, бойымды тура ұстап,
Көңілімді мен жанға бермеп едім.
Мен өзім өнер іске мерген едім,
Батырға қылыш соғып берген едім.
Адамдықпен жұмыс қып Ақтан сұрап,
Жемісін тек еңбектің терген едім.
Берейін саған сыйға балта, – деді,
Бұл балта асыраған жалпақ елді.
Саған да серік болып кәдеге асар,
160. Темір деп азырқанба алты-ақ елі.
Бұл балта жәй балта емес, алтын балта,
Әрбір жан адал ниетпен қолына алса.
Болса да қай жұмыстың ығын тауып,
Келтірер икеміне шапса-жонса.
Бұл балта темір емес, алтын, – деді,
Біледі ұстаған жан нарқын, – деді.
Зердең болса білесің ойға салып,
Өнердің жүзі әмән жарқын, – деді.
Балтасын беліндегі шешіп берді,
170. Жігітке таусылмайтын несіп берді.
Нан алып қоржынынан, бүйеннен май,
– Жартысын жеп алшы, – деп кесіп берді.
– Жарқыным, жайсыз жүрген жас екенсің,
Өзіңе өзің дос емес, қас екенсің.
Байлықтың бойыңдағы кілтін таппай,
Сондықтан кем екенсің, аш екенсің.
Мұны айтып жолға түсіп кетті жүріп,
Балтаны ап қала берді жігіт тұрып.
– Апырау, өңім бе, жә түсім бе? – деп,
180. Еңіреп бірде жылап, бірде күліп.
Кідіріп көп тұрмады ойға қалып,
“Көк темір көре өлтірмес” деген халық.
– Балтамен кәсіп істеп күн көрейін,
Ағашты бір орманға кіріп барып.
Ат десем аяғым бар жүретұғын,
Көзім бар қос шамшырақ көретұғын.
Денем сау, осы менің не қамым бар,
Қолым бар бәрін істеп беретұғын.
Бойымда отты жігер қайратым бар,
190. Қайрат барда мен неге шегемін зар.
Өнер істеп бағымды бір сынайын,
Мен қашанғы кеңімей боламын тар?!
Талапты жан мұратқа жетер деген,
Талапсыз тастай батып кетер деген.
Өзін қайық, талабын ескек қылып,
Талпынғандар теңізден өтер деген.
Ерінбей іздейінші мұратымды,
Мұрат деп әкем қойған бұл атымды.
Бұл өзі аталы сөз, мағынасы алыс,
200. Алдында әр сапардың тұратын-ды.
Жетемін жетем десем мұратыма,
Отырма ал Мұратым мін атыңа.
Сапарың оң, жолың жеңіл сәтті болса,
Желқом бітіп кетеді қанатыңа.
Деді де жылдам басып жүре берді,
Шал сөзінің шешімін біле берді.
Жол үсті жолаушыға мұңын шаққан,
Қайыршы бір соқырға кезі келді.
Азырақ осы жерде демін алды,
210. Құлақ сап соқыр сөзін тыңдап қалды.
Ол жылап айта берді көздің жасын,
Қат-қабат қараңғылық қайғы-зарды.
“Кедеймін көзім болса демес едім,
Қара нан қайыр тілеп жемес едім.
Көзі барлар арманым бар десе егер,
Мен оған өмірімде сенбес едім.
Адамның көзі екен ғой бақыт күні,
Көзі жоқтың басында азап түні.
Кең дүние тарылып көңілің сынып,
220. Көзсіз жіпсіз байланып тұрмын, міне”.
Соқыр сөзін құлаққа құйып алып,
Қымбат жерін жанына түйіп алып.
“Жолым түзу екен” деп жүріп кетті,
Бұдан да бір өмірдің сыйын алып.
Ұзын жолмен ілгері бара берді,
Шал сөзінің сырына қана берді.
Адасып арға күйе жаққанына,
От болып іші күйіп жана берді.
Жол үсті тағы кез боп бір адамға,
230. Аты жоқ, аяғы жоқ зарлы адамға.
“Аяғым болса жоқпын демес едім,
Кем қылып Құдай мені қарғаған ба?!
Аяғы бар адамда арман бар ма?
Бұл сөзімде, халайық, жалған бар ма.
Аяқ деген арғымақ ат емес пе,
Аяқ барда той-астан қалған бар ма?!”
Деп ол зарлап аяғын айта берді,
Жас алдырып көзіне жалпақ елді.
Шал сөзінің мәніне жігіт қанып,
240. “Жолым оң” деп ілгері тарта берді.
Осы шақ бір басына бақыт қонып,
Жігіттің келе жатты көңілі толып.
Арғымақ ат секілді екі аяғы,
Ұшатын екі қолы қанат болып.
Болжап ап, бағдарлап ап алды-артын,
Білгендей жаңа ғана өмір нарқын.
Дүниеге жаңа келген жас адамдай,
Жайдары жарқылдаған жүзі жарқын.
Дегендей “жолың болсын!” көктің күні,
250. Қарсы апты шуақ шашып қазір мұны.
Жадырап жақсы ниет жігіт жаны,
Қасірет кейін қалды қайғы-мұңы.
Жол үсті кездесті бір шолақ кісі,
Бір қол жоқ іске икемсіз олақ кісі.
Зарлап тұр алтын қолдан айрылдым деп,
Болар ем қолым болса мол-ақ кісі.
“Қолы бар жоқпын десе нанбас едім,
Сөзіне құлағымды салмас едім.
Бұл бекер ақылсыздық, асылық деп,
260. Уәжін ілтипатқа алмас едім”.
Деп еңіреп, парлатып көзден жасын,
Кетіпті қайғы ағартып қара шашын.
Батыпты белшесіне қасірет таңба,
Үстіне үйіп қойғандай қайғы тасын.
Есітіп шолақ зарын жігіт танып,
Мәніне шал сөзінің әбден қанып.
“Жолым оң” деп ілгері жүре берді,
Көрінгеннен шарапат қуат алып.
Киелі беліндегі балтасымен,
270. Алғандай алтын қазып қалтасымен.
Қысылмай ел бетіне тура қарап,
Келеді адам болып арқасы кең.
Алған соң жақсылыққа жаны қызып,
Көзіне көрінді оның дүние қызық.
Көлбеңдеп көлден ұшқан көбелектер,
Жүргендей оған арнап сыйлық іздеп.
Даланың басын изеп құландары,
Шегінді жолын кеспей жыландары.
Жігіттің қиялына қанат беріп,
280. Ұшады шыңға қарай қырандары.
Көп күндер кідірместен заулай берді,
Қорек қып дала аңын аулай берді.
Ертегі желаяқтай жүгіргенде,
Алдына жол қысқарып аунай берді.
Кім білсін көп жүрді ме, аз жүрді ме?
Жалықпай мейірлене жаз күлді ме.
Жеңілтіп жол азабын жақсы ниет,
Ұшырып қанат болып ап жүрді ме?
Алыстан көрінді бір қалың орман,
290. Бейне бір дәу жасаған биік қорған.
Сағымданып тұрғандай көкті тіреп,
Секілді бір керемет сырға толған.
Ұзын жол өтетін сол орманды орап,
Ақ шаңы сапырылып қардай борап.
Күн бата көк орманға келіп жетті,
Бір жігіт құс мінезді кешкі қонақ.
Бір құшақ жинастырып отын алып,
Белінен балтасын ап кесіп жарып.
От жағып қу бұтақпен жарық қылып,
300. Ұстады бірқанша құс тұзақ салып.
Шыбыққа шаншып түйреп, отқа қақтап,
Пісірді жаубүйрек қып әбден баптап.
Тойып ап жұмсақ шөптен төсек салып,
Шаршаған, шөпке оранып қалды ұйықтап.
Жылтырап шыға бере орман күні,
Оятты таңға жақын бұлбұл үні.
Жігітті жұпарменен жуындырды,
Меймандос тәжім етіп орман гүлі.
Қыздардай гүл бәйшешек сыбырласып,
310. Бұтақтар, жапырақтар тұр мұңдасып.
Орманға бір жас қонақ келді десіп,
Жібек жел жүгіріп жүр хабар шашып.
Ну ағаш анық болжап айналаны,
Бұл сырға түсінгендей жігіт жаны.
Күн келіп көк шымылдық көтерілді,
Атарда алқызыл боп құдірет таңы.
Ендігі әрі жүрме деп маған жуық,
Шайтанды жалқаулықты мүлдем қуып.
Таза таңға тәжім қып басын иді,
320. Адал кәсіп істеуге белді буып.
Сынаптай саф бұлақтан бетін жуып,
Бетін жуып, ой менен ниетін жуып.
Арам ойдан арылды ар таңбасы,
Орманның ұлы болып қайта туып.
Қыс-жазы осы орманды жайлады ол,
Қыс қамын жазды күні сайлады ол.
Әртүрлі ағаш кесіп керегіне,
Кептіріп құрғақ жерге жайлады ол.
Орнатып жолға жақын жұлым үйін,
330. Жасап ап жұмыс бабын, жайы-күйін.
Жасады құрық, сырық, тоқпақ, қазық,
Жол жүрген жолаушыға тартып сыйын.
Үйреніп қолы іске қолайланып,
Әр затқа ағаш алып орайланып.
Істеді күрек, қасық, қақпақ, шүмек,
Қарайтын көрген адам он айналып.
Ап жатты жолаушылар керектерін,
Айтпай-ақ беріп жатты беректерін.
Алыстан іздеп келді әдейі арнап,
340. Естіген шаруасы бар деректерін.
Сыйланып еңбегімен, өнерімен,
Бейнетқор болып алды шын өнермен.
Өнерін өрбітуге қала барды,
Танысып-білісуге шеберменен.
Жасатты ұсталарға жоңғы, қашау,
Бұранда, бұрғы, сүргі түрлі жасау.
Қол ара, әйнек кескіш, темір тескіш,
Көрік, төс, балға, қысқыш, темір сашау.
Соқтырды аянбастан әртүрлі аспап,
350. Олар да соғып берді ісін тастап.
Ісіне шеберлердің риза болып,
Аямай ақысын да берді баптап.
Көп жүріп қала аралап шаңға батып,
Аяғы ауырса да жаңқа батып.
Болсын деп өнеріме өрнек кесте,
Шелектеп алды тағы сырлар сатып.
Игі іске алтын балта сүйеу еді,
Шал берген сый жай емес, киелі еді.
Аспабы сай болған соң затыменен,
360. Жасауды не құдірет біледі енді.
Қайтып кеп қайырлы жер орманына,
Ағаштан үй орнатып жол маңына.
Жолаушы жолдан өткен аялдады,
Ұстаның көзін салып қолғанына.
Өнерлі ұста жігіт, қолы сара,
Болсын деп жұмысқа жай, үйге пана.
Қоралап айналасын шарбақпенен,
Тұрғызды тағы шағын ұстахана.
Өнерлі ұста жігіт қолы сара,
370. Жігітке жігер бітер көзін салса.
Икемге қандай істер келе берер,
Балтаны жеңін түріп қолына алса.
Еңбекті істеген соң ыстық сүйіп,
Жалындап жанын салып, ысып-күйіп.
Жерде жатқан жаңқаға жан бітірді,
Түрлентіп түйін түйіп, жонып, иіп.
Қайыңның қайнап біткен безін алып,
Қаттысын, жарылмасын сезіп алып.
Жасады қымыз құйғыш қызға құтты,
380. Қалғандай қарағанның көзін алып.
Жүкаяқ, кебеже мен төсек ағаш,
Жасады нақ қайыңнан кесек ағаш.
Бетіне бедер салып, ою ойып,
Сырлады алтын сырмен ақ аралас.
Әйелдер жүрмесін деп мені қарғап,
Асадал, адалбақан шапты арнап.
Сан етті шанша салар асықса деп,
Басына іліп қойды шәңгек қармақ.
Керек деп үй болған соң күбі піспек,
390. Оны да күмбірлетіп қойды істеп.
Оқтау-тақтай, ожаусыз үй болмас деп,
Шетінен түгендеді түрлеп-түстеп.
Суға науа, тұзға астау және керек,
Жазда арба, қыста жеңіл шана керек.
Тіс ағаш, мойынтұрық жатақ елге,
Үй ағаш көшпелі елге пана керек.
Біреуге арба, біреуге күйме керек,
Біреуге сырлап соққан үй де керек.
Көзін тауып келтіріп жүйесіне,
400. Өнерімен сүйінтті елді ерек.
Еңбекті істеген соң ыстық сүйіп,
Риза болған әкетті үйін тігіп.
Еңбектің алтын балта атасындай,
Бәрі оған бағынады басын иіп.
Төгіліп он саусақтан өнер тамып,
Қолы ұста, көңіл шебер болып алып.
Ағаштан ырыс-дәулет өре берді,
Істесе әртүрлі зат қолына алып.
Еңбек қып молшылыққа батып қалды,
410. Керегін қала барып сатып алды.
Бай емес, бір шаруаның шебер қызын,
Ұйытып өнерімен ертіп алды.
Жарымен аз күн тұрып ойнап-күліп,
Аз күнде көпке арзитын өмір сүріп.
Жақсының жақсылығын ұмытпан деп,
Қарады өткен күнге мойын бұрып.
Арада өткен екен жыл мен айлар,
Мезгілді желдей жүйрік кімдер байлар.
Жолыққан жол үстінде мүгедектер,
420. Есіне түсе берді сонау жайлар.
Келгендей зарлы даусы құлағына,
Бейбақтар мұңын шағып жылады ма?
Жол үсті өткен-кеткен жолаушыдан,
Қол созып жәрдем қайыр сұрады ма?
Езіліп ет жүрегі талып кетті,
Алысқа ұшқыр қиял алып кетті.
“Мың мола” қайыршысын сол бір шақта,
Жалт етіп көңіл жүзі шалып кетті.
Моладан қашық емес базары бар,
430. Онда да бір әулие мазары бар.
Сондықтан кісі аяғы бастықпайды,
Ағылған алған-сатқан таразылар.
Күз еді күн суытып күзем алған,
Гүлдерін қазан ұрып қырау шалған.
Ағаштар жапырақсыз жадау тартып,
Жалаңаш дір қаққандай күзгі орман.
Мұнан соң қыс келер деп күзден тайқып,
Тізіліп жылы жаққа құстар қайтып.
Барады көктің бетін у-шу қылып,
440. Бір нәзік мұңлы, сырлы сырнай тартып.
Бірде жел, бірде жаңбыр сүмелек күн,
Күндері не болар деп мүгедектің.
Арбаға ас-азығын тиеп алып,
Ат жегіп жүріп кетті асығыс тым.
Белгілі “Мың молаға” алып бетті,
Жанына түйіп алып жақсы ниетті.
Күшімен құдіреттің құстай ұшып,
Көп заман көрген жерге барып жетті.
Төтелеп жол қысқартып жолды орап,
450. Отырған келді орнына қайыр сұрап.
Жерініп жаны шошып қарап қапты,
Намыссыз болды екем деп неге қор-ақ.
Жол үсті бұрынғыдай опыр-топыр,
Баяғы орынында ақсақ-соқыр.
Сол жерден қайыр тілеп қолын созып,
Мұңайып үш жетімек бала отыр.
Бұларды тұрмыс қосқан түйістіріп,
Әр елден әрқайсысын жиыстырып.
Өшпеген ойын оты бала көңіл,
460. Жақын қып бір-біріне сиыстырып.
Соқыр қыз, ал екеуі сәби бала,
Өмірге жаңа келген мейман ғана.
Өмір жасын өксітіп зарлатыпты,
Әділсіз әкім тағдыр жүзіқара.
Екеуі қызды аяды қасына ерген,
Тапқанын жиып-теріп қызға берген.
Жанының жапырағымен жебейді олар,
Қыз көңілін қорғап барып қайғы-шерден.
Құрметтеп қызғалдақтай қызды сүйіп,
470. Қымбатын, қызғанышын қызға қиып.
Тұр олар жел жағына ықтасын боп,
Жанының жылылығын қыза құйып.
Кез келген жерге екеуі жата кетед,
Төсегі бос топырақ мамыққа есеп.
Жас қыза жылылыққа екі бала,
Бергендей жамылғы қып жанын төсеп.
Қаз-қатар қолдың саусақ саласындай,
Үшеуі бір торғайдың баласындай.
Ұядан ерте айырған бейбақтардың,
480. Халайық аялайтын анасындай.
Жүргендер тыңдап қапты бала зарын,
Жұтқандай бала үнінен жан азабын.
Осындай жетімі мен жесірі көп,
Ұқтырған бала зары дала зарын.
Жырласа жас соқыр қыз жырға машық,
Сырқырар сай сүйегің жаның ашып.
Азыңды жаныңменен бәрін алар,
Онан соң кете алмайсың тұра қашып.
Жаныңды батырады ауыр мұңға,
490. Қарағың келмей қалар дүние сұмға.
Үш бала өмір шіркін өгейсіткен,
Сияқты айдап келген жоқтық мұнда.
Алды-артын қоршаған көп тарқамайды,
Әрбір көз, әрбір жүрек алқалайды.
Төгілген жұрт жанынан жақсылықты,
Соқыр қыз, әттең, көріп байқамайды.
Қат-қабат айта берер көздің зарын,
Бір қыспақ көзі жоққа дүние тарын.
Секілді көп көбелек шыр айналған,
500. Алдыңа жайып салар жауқаз жанын.
Ол сонан сөйлей берер тоқтамастан,
Адамдай дүние есігін жаңа ашқан.
Соқыр қыздан сорғалап жас шығады,
Қасірет бұлақ сияқты аққан тастан.
Аспанда алтын табақ күн бар дейді,
Әдемі алқаракөк түн бар дейді.
Оранған торғын жібек ақ бұлтқа,
Кербез тау, керемет биік шың бар дейді.
Кіршіксіз күміс өзен су бар дейді,
510. Көк орман, қарағай, қайың ну бар дейді.
Кілемдей жер жүзіне көрік берген,
Жұпарлы қызыл-жасыл гүл бар дейді.
Жұғымды торғын топырақ жер бар дейді,
Жаны кең мейірі мол ел бар дейді.
Ананың аясында ойнап жүрген,
Армансыз қайғысы жоқ ұл бар дейді.
Дариға-ай, болатұғын болса көзім,
Көзіммен осыларды көрсем өзім.
Жалғанның жақсылығын жырға бөлеп,
520. Тартар ем адамзатқа сый ғып өзім.
Тәңірім бір мезетке көзімді ашса,
Жандырып жанарымды нұрын жақса.
Қасиетті адам жүзін бір көрсетіп,
Ризамын содан кейін қайта жапса.
Деп сол қыз мүдірді ол мұңын шағып,
Мөлтілдеп екі көзден жасы тамып.
Жас қызды жанымменен жылытсам деп,
Басына бір жақсылық отын жағып.
Секіріп түсті жігіт арбасынан,
530. Пісулі тамақ алып дорбасынан.
Үшеуін отырғызып арба үстіне,
Жегізді май, нан шылап жармасынан.
Ішкізіп шалап құйып торсығынан,
Қолымен жылы демеп қолтығынан.
Түнімен ту сыртынан қорашалап,
Қорғады суық желдің толқынынан.
Өзі де орын алып қастарынан,
Аялап сипап жатыр бастарынан.
Есіркеп елжіреп бір жаны толқып,
540. Киелі сәбилердің жастарынан.
Сіңген соң тамақтары бойларына,
Орын ап бір жылылық бойларына.
Балалық бір жас барын ұмыттырып,
Күлісіп бір-бірімен ойнады да.
Панасыз айдалада түнергенін,
Ұмытып аш-жалаңаш жүдегенін.
Арба ішін үйшік қылып ойнап отыр,
Сезініп бір жақсылық ыстық лебін.
Жылытып үшеуін де жанына орап,
550. Бәрінің біліп алды атын сұрап.
Қыз аты жарық жұлдыз Шолпан екен,
Ақ бала Асан, қарасы өткір Орақ екен.
Айтты ол әкетем деп орманыма,
Өз үйі ормандағы қорғанына.
Ғажайып қалың орман қарағайлы,
Лық толған неше алуан құс пен аңға.
Бір ауық берілген соң ойынына,
Жігіттің бәрі асылды мойынына.
Барамыз үшеуміз де бала болып,
560. Ғажайып қызық орман қойынына.
Құс болып сайрандаймыз құстарменен,
Қашанда қанаттарға құштар денем.
Құс жанды көк орманның Шолпаны боп,
Құстарды қолдарыммен ұстай берем.
Қонады құстар сайрап иығыма,
Көзімнің көзін салып қиығына.
Бұлбұл боп мен де бірге сайрай берем,
Кім тояр құсты орманның қызығына.
Беріліп қыз қиялға қыза берді,
570. Көңілімен көрді орманды, ұзақ елді.
Ұл-қызын олжалы ұста мінгізіп ап,
Бұл күнде орманына сыза берді.
Ұзақ жол оңы болса қысқа болар,
Өнерлі ел ұшатұғын құс та болар.
Арада аз жүрді ме, көп жүрді ме,
Әйтеуір орманына жетті олар.
Достарын жұбайымен таныстырып,
Жай-күйін айтып бәрін қаныстырып.
Адамға лайықты бір міндетті,
580. Мойынға алайық деп намыс қылып.
Ойласқан жайлар еді бәрі бұрын,
Ұғысып бір-бірімен ішкі сырын.
Орманға жаңа келген жас қонақтар,
Үш сағыр бұл жолдағы алғашқы ырым.
Үшеуін екі жұбай киіндіріп,
Аялап киіндіріп, сүйіндіріп.
Үшеуі кең аулада еркін жүрді,
Тебісіп құлын-тайдай ойнап-күліп.
Әр үйге қандай қызық бала-шаға,
590. Үй іші толып кетті тамашаға.
Естіген бала даусы екі арасын,
Сүйінтіп қуантады оңашада.
Епті екен еңбекке де екі бала,
Істеген ісі жақсы, емес шала.
Оларды аға істеген адал еңбек,
Өзіне тарта берді ұстахана.
Балаға балажанды Мұрат аға,
Келсе олар қолын қақпай тұра сала.
Баулыды жаны сүйген істеріне,
600. Әрқашан бір пәс көңілін бұра сала.
Түспеді қолдарынан балта, ара,
Кесіп ап саусақтарын салды жара.
Істеді олар қар күрер күрек, қалақ,
Өздері сырғанайтын ойын шана.
Ойынға тояр ма еді бала шіркін,
Қосылып ойнап алар дүркін-дүркін.
Шанаға мініп алып сырғанайды,
Қана қып қызығы мен ойын-күлкін.
Өсірді қыз-ұлындай өгейсітпей,
610. Шегендей шетке қағып түртіп-түтпей.
Өсті олар бала болып беті қайтпай,
Әлпештеп екі жұбай ренжітпей.
Жандарды жаз мінезді жаны игі,
Олар да жан ерітіп оттай сүйді.
Еркелеп ертелі-кеш үйіріліп,
Аймалап алдарына басын иді.
Сәбилер шаруаға да қолы икемді,
Жақсы іске жанап тұрар жолы икемді.
Өнердің дариясында еркін жүзіп,
620. Жаңқаға жан бітірді, түйін түйді.
Атанды екі ұлан бала ұста,
Жарады жәрдемші боп қолқабысқа.
Өнерге кішкентайдан көзі үйреніп,
Ұзарды балтасы оның, қолы қысқа.
Шолпан да көңілі сара, өзі жарқын,
Өнерлі бір қыз болар қолы алтын.
Ғажайып кілем тоқып, киім тікті,
Ойымен өлшеп пішіп дүние нарқын.
Келгенде жұмыстары реттеліп,
630. Адамдық бір міндетті жүрек сезіп.
Отырып жұбайымен ақылдасты,
Жүрмеуге шамам жоқ деп, енді төзіп.
Мен оны арнайы іздеп барайын да,
Болса егер жер бетінде табайын да.
Шал болып Алтын балта азып жатса,
Қолыма ап құрмет тұтып бағайын да.
Жақсылық жақсылыққа қайтармасам,
Әл қалай, атажан деп айта алмасам.
Мен дағы шөп жеп жүрген малменен тең,
640. Жер бетін жігіт болып бекер бассам.
Деп бір күн дайындалып кетті жүріп,
Құр бекер жүрмеймін деп өмір сүріп.
Артында қатын-бала қала берді,
Мұратын шығарып сап ойнап-күліп.
Арбаға жеккен аты тарлан еді,
Тарланмен талай жолға барған еді.
Жаны ашып жақсылық қып жолға салған,
Сол шалды бір көруі арман еді.
Шығып ап тоғыз жолдың торабында,
650. Тоқталып жолыққаннан сұрады да.
Біліп шалдың дерегін сәтін салып,
Жақсы ниет жігіт жолы болады да.
Ат-жөнін біліп алып – Алтынбалта,
Арада алтай жүріп іздеп барса,
Жасқа кеп тоқсан тоғыз дүние салған,
Секілді қайырлы шал кәрі аршаға.
Той қылып асын беріп қойған екен,
Ардақтап “Ақмолаға” қойған екен.
Шарбақты шағын ғана сахна сап,
660. Ай-жұлдыз төбесіне ойған екен.
Ақылбай шалдың аты – “Алтынбалта”,
Алтынын жұртқа берген қалта-қалта.
Алтынын ақылымен үлестірген,
Жәрдем қып жұртта біреу шаршап қалса.
Қақпалап жолға салған адасқанды,
Адамға жаны ұнатқан жарасқанды.
Жадырап көңілі оның жақын көрген,
Тілдемей тірлігімен қарасқанды.
Аямай үлестіріп барын жұртқа,
670. Қараған күні болған жалғыз құртқа.
Аялап адал сөзбен тасты да ерітіп,
Шипагер атаныпты барлық жұртқа.
Мұрат та моласына іздеп барып,
Тәжім қып басын иіп көзін салып.
Өзіне өмір берген ұстазының,
Ел-жұрттан жай-жапсарын білді қанып.
Қарызын Алтынбалта төлейін деп,
Мен дағы жақсылыққа бөлейін деп.
Басына мәңгі өшпейтін күмбез салып,
680. Белгі қып болашаққа берейін деп.
Тапжылмай сол арада айлап тұрып,
Ел-елден ұста жиып дүкен құрып.
Өзі кеп көмектесті шебер ұста,
Әдейі арнап іздеп келіп ем деп.
Баяғы үш мүгедек жолда көрген,
Олар да өздігінен іздеп келген.
Қосылды бұлар да кеп көп дүрмекке,
Өнерпаз болған екен қолы мерген.
Көп екен Ақылбайға ықыласты,
690. Ас беріп, алтын-күміс шашу шашты.
Біреулер түйе сойып, бие сойып,
Күндіз-түн табақ тартып, қазан асты.
Іс бітті, көп жиылып аяқталды,
Барлық ел біткен іске қарап қалды.
Сымбаттап сар балшықпен сыртын сылап,
Борменен сүт қосылған тағы ақтады.
Игі істің Мұрат болып кемеңгері,
Ел-елдің көмектесті өнерлі ері.
Айнала әсем дуал айшық жасап,
700. Бекемдеп Мұрат өзі шегендеді.
Сырлатты Самарқаннан сыр алдырып,
Жалатты сырға күннен нұр алдырып.
Тілдесті аспанменен көк күмбезі,
Ай жүзіп, аясында, жусап тұрып.
Орнатты маңдайшаға алтын балта,
Әрбір жан еңбекті ойлар көзін салса.
Өнердің өткір жүйрік құралы деп,
Молығар тарыққандар қолына алса.
Жолаушы үй салдырды паналайтын,
Торғайлар шынар екті балалайтын.
Жанына бұлақ суын бұрып қойды,
Шөлдеген суын ішіп саялайтын.
Ғасырлар бұлақ суы аға берер,
Бұлақ деп жақсылыққа баға берер.
Ақылбай – Алтын балта аңыз болып,
716. Өлместен ел көңілінде қала берер.
