Дайындаған: Елмұрат Ораз

«Шабыт» баспасы

Алматы, 2022

Алпамыс батыр

Ілгері өткен заманда, Жиделі Байсын деген жерде, Қоңырат деген елінде Байбөрі деген бай болады. Байбөрінің тоғыз ұлы болады. Күндердің бірінде қалмақтың Тайшық деген ханы көп әскермен келіп, жалпы жатқан елді шауып, қанша жанды шығынға ұшыратып, Байбөрі байдың бала-шағасын шулатып, тоғыз ұлын өлтіріп, келіндерін жесір қылып, бар малын айдап кетеді. «Байбөрінің баласы жоқ, балаларын жау өлтіріп кетті. Енді бұған бала қайда? » — деп ел арасындағы қулар, билер бұған зорлық қыла бастады. Байбөрі жылап жүрген уақытында, Зейне деген кіші әйелі жүкті болады. Сол жүкті болып уақыты біткен соң, бір ұл бала туды. Қуаныш қылып, Байбөрі той қылып, баланың атын Алпамыс қойды. Бала өте жасаты туды. Кең жауырынды, бүркіт қабақты, өте келісті болды. Мұның артынан Зейне тағы көтеріп, бір қыз туды. Қыздың атын Қарлығаш қойды. Бала бес жасқа келген соң-ақ, белі жуан жігіттей, бес саусағының саласы алғыр бүркіттің тырнағындай, Алпамыс десе Алпамыс бола бастады. Көрген адам батыр болатынын айтпай танитын болды. Әкесі: — Жасым қайтқанда көрген Алпамысым, тағы да бұрынғы жау өлтірген балаларымды айта көрмеңдер, соны іздейін деп кетіп қалып, сорымды қайнатып қоймасын, —деп еліне өтініш қылып жүрді. Жау жылқысын айдап кеткенде, жылқыға ілесе алмай, санын қасқыр тартқан бір шұбар ұрғашы құлын қалған еді. Ол бие болып, «таза ұрықтың баласы еді» деп, бағып жүретін еді. Ол айтқандай-ақ бие болып, ерке шұбар құлын туды. Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ, кұмба тұяқ көзге түсерліктей болды. « Шырағым Алпамысыма ат болсын, ерге лайық ат туды » деген. Жас атты «асыл жылқының ұрығы еді» деп, тай-құнан болғанынша енесін қысыр қойып, арда емізіп бақты. Ал енді Алпамыс жетіге келді. Ойнаған баланың асығын ұтты. Сөйлеген адамның ақылын ұтты. «Ел—уәлі» деген сөз рас қой, «жаудан кек алатын болады-ау» деген сөз ел аузына кірді. Байбөрі бай: — Жасым болса қартайып барады, осы балама жақсы жерден қыз әперсем, келін алып, немере көрсем,—деп асығып жүрді. Баласы жас болып жүрді. Алпамыс жеті жасарынан былай қарай-ақ саржай иіп, садақ тартып ойнайтын болды. Тоғызға келген соң, садақ тартып, бетке алғанын жібермейтін болды. Қатар жатқан халық: «Құдай қартайғанда Байбөріге біреу берсе де білеудей қып берді ғой», — деп, ел аузына іліне бастады. Мылтық атыс, қылыш шабыстың бәрін де үйренді. Баласы он бірден он екіге шыққан соң, қыз іздеді. Үйсін деген елден Күлбаршын деген бір қыздың атағы шықты. «Сол қызды қалайда болса Алпамысыма алып берейін», — деді. Сөйлесіп, араға барған елшіге ел өсексіз бола ма: — Жас балаға осындай қызды бере ме? — деп айныта бастады. Ол Байбөрінің баласына қылған күншілдігі болды. Алпамыс мұны естіп, ызаланып: — Мені менсінбейтін қызды барып көрейінші,—деп, ата-анасына сыр айтпай, Шұбар атқа жабдық ұрып, белі жуан бесті болған кезі еді, сауыт-сайманын асынып, жолдас алмай жалғыз жүріп кетті. Айдын көлді жағалап, ұлан ұлы аң көрінсе, садақпен атып, қанатты құсты мылтықпен атып, үш күншілік жол өтіп, «Көкөзек» деген жерге келді. Сыртынан сұрап, үлкен бір ақ ауылды көрді. —Бұл кімнің аулы? — деп сұрады. Сұраған адамы: — Бұл үйсін Ордабай байдың ауылы, — деді. «Іздеген қыздың ауылын тапқан екем ғой», — деп найзасын сүйене тұрып, ауылдың сыртынан келіп, сөйлес қылды. Келген мейманға жүгіре шығып, атын ұстап, үй артына киіз салып қызмет қылды. Күлбаршынның Аппақ деген жеңгесі болушы еді. Қалаулы кісінің бірі еді.

— Ойбай-ау! Жүгіріп ат байлап қалыпсың, мейманың кім еді? — деп күліп келді.

— Құдайы қонақтың алдынан шықпаймыз ба? Танығам жоқ, жас бала көрінеді. Аз болмастан Ордабай бай келді: — О, балалар, ауыздығын шайнатып, арғымақ ат қаңтарған қандай мейман? — деп сұрады. Күлбаршын төмен қарап үндемеді. Аппақ жеңгесі: — Ата, білмейміз, жас жігіт көрінеді. Бай: — Аты жарамды, сайманы түгел: Балам, мал сойып, мейман қылыңдар, —деді. Мейман болып отырып, ас-ауқат ішіп болғаннан кейін бай жөн сұрады:

— Қай русың, кімнің баласысың? Бала жауап беріп:—Қатар жатқан қоныстасыңыз — қоңыратпын, Байбөрінің баласымын, — деді. «Байбөрінің баласымын» дегенде, Күлбаршын жеңгесінің санын бір шымшып қойды. «Байбөрінің баласымын» деген соң, бәрінің де