Дайындаған: Елмұрат Ораз

 

«Шабыт» баспасы

Алматы, 2022

Арқалық батыр

Халқым, өрендерім, құлағың сал,

Сөйледім өмірімді — керегіңді ал.

Уақиға көзбен көріп, қолмен ұстап,

Жыр жаздым шын өмірден алсын деп нәр.

Әжіге жетектеген нар болдым ғой,

Алтайға орай жауған қар болдым ғой.

Қарағым, ашық-жарқын құрбыларым,

Жүруге ойнап-күліп зар болдым ғой.

«Ел жаңа елу жылда, жүз жыл — қазан»,

10 Алған жарың жаман болса кетер мазаң.

Жамағат, құлақ салып сөз тыңдасаң,

Өтіпті Арқалықтан мына заман.

Қыстағы Әжі төре Мұқыртайға,

Сортаң жер ашылауыт жайлы малға.

Батырдың бас тілегі болған жылы,

Қаржаудан алпыс жылқы алған сонда.

Жатыр ем, ит үргізіп біреу келді,

Жүрегім аттай тулап түрегелді.

Атының дем алысы ақырзаман,

20 —Арқалық, үйдемісің шықшы, — деді.

Жамылып құба шекпен шыға келдім,

Шықтым да сол бір жанға сәлем бердім.

Бәймеке Ботақара туған ағам,

Анығын бұл адамның байқап көрдім.

— Арқалық, атың шыққан сен бір ер ең,

Жақсының ақылы артық, ойы — терең.

Қаржаудан алпыс жылқы дөрбіт алды,

Жіберді шақыруға Әжі төрең.

Төре отыр ордасында қайғыланып,

30 Елбасы, би мен бегін жиып алып.

«Қайтарып әкеп берсін жаудан кекті,

Дөрбіттен жылқы қуып ер Арқалық».

Үйіме қожыраңдап қайта келдім,

Боларын бір сұмдықтың сонда білдім.

Бар еді шөпте тұрған бір байталым,

Байталды жауыр шолақ ерттеп міндім.

Бармайтын шақырған соң шарам бар ма,

Ілесіп Бәймекемен бірге жүрдім.

Бойынан Ылыстының түнделетіп,

40 Төренің ауылына түсте келдім.

— Тақсыр-ау, шақырған соң келдім шауып,

Көңіліме еш нәрсені етпей қауіп.

Кегіңді не қылсам да қайырармын,

Астыма бір жүйрік ат берсең тауып.

Әжінің жақсы көзі күлімдеген,

Жүйріктің төрт аяғы ілінбеген.

— Бар менде үш мың жылқы, ер Арқалық,

Ішінде ат бар ма еді сен білмеген.

— Шірімес хан өлсе де алтын тағы,

50 Қолдай көр, Жәнібектің әруағы.

Үш жүз атқа жеткізбей бұрын келген,

Мінейін Сейілқан көк Қаржаудағы.

— Күз жетсе көзді тартып гүл тұрмайды,

Сазды жер қатты басса, былқылдайды.

Көкжалды Қаржаудағы алып кел, — деп,

Жұмсады Әжі төре Кеңкетайды.

Жылқыға Қаржаудағы Кекең кетті,

Мініп ап бір жақсы атты секеңдетті.

Ертеңгі күн дәл сәске болған кезде,

60 Көкжалды Арқалыққа алып жетті.

Көкжалды таң асырып байлап тастап,

Алаңдап сол түн батыр ұйықтамайды.

Жастық шақ алды-артыңа не қарасын,

Төрт батыр Әжі ұйғырға бір барасың.

Ақсарбас дөнен қойды айтып сойып,

Бес батыр осы жауға тең боларсың.

Жұбай мен Тұяқ, Қияқ, Сейтен келді,

Қол жайып ақсақалдар бата берді.

Төлеңгітте ер атанған бес баланы,

70 Дәл түсте аттандырып қоя берді.

Батырлар «Қолда, Алла!» деп жөнелді,

Күйген қора бойына құлдап келді.

Сусынға малта шайып ішкен кезде,

Шешіліп Жұбай бала сөйлеген-ді.

— Барамыз жау қарасын көргендей боп,

Әжі төре алтын тағын бергендей боп.

Құдайдан тілек тілеп мен жылаймын,

Оққа ұшып әкем бүгін өлгендей боп.

Арқалық, біз барамыз Қызылқұмға,

80 Сөз қалды айтылмаған енді мұнда.

Кісі өліп, артымыздан қуғын болса,

Ақыры не болады біздің сорға?

Төлеңгіт, төре, қара отыр қостап,

Бармайық дөрбітке біз қадам тастап.

Кісі өліп артымыздан қуғын болса,

Береді ертеңгі күн бізді ұстап.

Арқалық аттың басын алды бұрып,

Таң қалып осы сөзге қалды тұрып.

Күйгенқора бойынан тізгін тартып,

90 Артынан көк атпенен кетті жүріп.

Жіберді көкжал атқа қамшы басып,

Жұбайдың айтқан сөзі қатты батып.

Көкжал ат жер қабады ала қашып,

Аузынан келе жатыр көбік шашып.

Арқалық қайта айналып елге келді,

Келгенін Арқалықтың ел де көрді.

Көкжалды кермесіне байлай салып,

Әжіге сәлем беріп кіріп келді.

-Тақсыр-ау, біз барамыз Қызылқұмға,

100 Сөз қалды айтылмаған енді мұнда.

Кісі өліп артымыздан қуғын болса,

Ақыры не болады біздің сорға?

Төлеңгіт, төре, қара тұрсың қостап,

Бармаймыз Қызылқұмға қадам тастап.

Кісі өліп, артымыздан қуғын болса,

Берерсіз ертеңгі күн бізді ұстап.

— Келіпсің қайта айналып талай жерден,

Бақытты кім алады Тәңір берген?

Егерде басыңа шын қауіп төнсе,

110 Берсем де Сейілқанды, сені бермен.

— Жолыңа құрбан болсын шыбын жаным,

Төре үшін төгілсе де менің қаным.

Кегіңді қайтарамын қалмақтардан,

Бұл сөзге куә болсын ана ханым.

— Арқалық, мекен жерің -Қарасауыр,

Бұл өмір бір күн жеңіл, бір күн ауыр

Түбінде сеніп кетпе ақсүйекке,

Болады төре деген «қара бауыр».

Жатқан хан түрегелді ашуланып,

120 Ханымның бұл сөзіне күйіп-жанып.

— Дұспандықпен ақыл айтып отырсың, — деп,

Ханымға ұмтылады семсер алып.

— Тақсыр-ау, қалжың нәрсе айтқан сөзім,

Бір батыр пида қылған саған өзін.

Қайтпастан уағдаңды мықты ұста,

Өтірік боп жүрмесін айтқан сөзің.

Үранқай ол да жалпақ ел емес пе,

Сұрауы Арқалықтың жөн емес пе?!

Қалжыңға сеніп, тақсыр, ашуландың,

130 Екеуміз не көрсек те тең емес пе?!

Арқалық үйден сонда шығып кетті,

«Қолдай көр, ер Жәнібек, мені» депті.

Сырттағы көк шеке атқа мініп алып,

Баяғы жолдастарға келіп жетті.

Төренің айтқанының бәрін айтты,

— Хан төре өз аузымен уағда етті.

«Сендер үшін жалғыз ұлды беремін» деп,

Шын жүрек, ақ пейілмен берді сертті.

Төренің айтқан сөзі ішті ерітті,

140 Қайтпаймын ұранқайдан алмай кекті.

Тәуекел, ат басын тарт ұранқайға,

Жолдастар, тоқтатпайық алған бетті.

— Арқалық, аңғалсың ғой аңғалданған,

Ақ көңіл, ардақты адам жарқылдаған.

«Сендер үшін жалғызымды беремін» деп,

Қай сырмен уағда берді төре саған.

Төре үшін өлсең егер арманың көп,

Қағаз неге алмадың тілхатың деп.

Емес пе қарабауыр, қатыгез ол,

150 Кеудесін ұра алмайды ол да тіреп.

«Басымды пәй тіктім де» төре үшін,

Артыңда туысың жоқ, ей, білгішім.

Болады әлдеқандай біздің заман,

Қиын ед аттанарда көрген түсім.

Арқалық, жан ашитын адам бар ма,

Күн туса сүйенетін панаң бар ма?

Мысалы, мен де жалғыз, сен де жалғыз,

Артыңда жоқтайтұғын ағаң бар ма?

Қара ниет хан төреге қалай сендің,

160 Амал не, хан сөзіне әбден көндің.

Адамды құл орнына жұмсайтұғын

Қарабауыр хан-төрені дос деп білдің.

Жасым бар он сегізге биыл жеткен,

Басыңнан талай дәурен келіп өткен.

Айтайын інілікпен, ағатайым,

Сөзім бұл достықпенен елестеткен.

— Жұбайым, құлақты сал бұл кеңеске,

...