Ұларбек дегенде өткен ғасырлардағы алқам-салқам көңілі бар ақжайық жан көңілге оралады. Сағына көріскен отырыстарда білегін түріне сөз бастағанда қызды-қыздымен орнынан тұрып кетіп, әр кейіпкерінің кейпіне еніп, бар болмысымен әңгіме тиегін ағытқанда сол оқиғаның ортасында өзің де жүргендей ғажап бір күйге тап боласың. Рас, не айтса да сендіре айтады, не айтса да керемет бір күйге бөлейді.

Бұл сөзім құрғақ болмасын, мына кітап – айтпағыма дәлел! Өлеңде өзін дәлелдеген Ұлашқа, «Осы айтқан-дарыңды әңгіме қылып жазшы», – деп қолқа салушы едік. Сол тілек, міне, орындалыпты. Қолжазбасын бір демде құмарым қанбай оқып шықтым. Өте шынайы! Ең бастысы, арғы беттегі өмірді, ата-бабамыздың туып-өскен өлкесіндегі қиын жағдайды, сұлу Алтайды, екі алып мемлекеттің қыспағында қалған талапай-өмірді шынайы баяндайды. Аталарымыздың жанкешті ғұмыр жолын оқып отырып, елі мен жері үшін жан аямаған ерлігіне марқаясың, арқаң қозады. Сондай саңлақ жігіттердің еш қызық көрмей ат үстінде құрбан болға-нына жүрегің езіле өкінесің.

Бұл деректі дүние ғой, Ұларбектің шығармасының тағы бір құндылығы – Алтай бойындағы сандаған жылдарға созылған тартыстың ішінде жүрген батыр аталарымыздың көзін көріп, жанында отырып әңгімесін өз ауыздарынан естігені. Аңызға айналған ерліктерін таңды таңға ұрып тыңдаған құймақұлақ. Біз жақсы білетін, қытай жұрты ғана емес, орыс пен моңғол елі де аяғын тарта басып санасқан, қазақтың еркіндігі үшін ғұмырын сарп еткен Оспан батырға дейінгі оғландар осы кітапта қайтадан өмірге келді, таспаға басылып тарихта қалды. Бізді сол қуантады.

Оспан батырдың қытай билеушісіне: «Менің ұлт-тық тәуелсіздік құқығымды танысаң, барамын. Егер «Шынжаңның ұлттық тәуелсіздігін танымаймын. Баса билеймін, жұтамын» десең, келіп жұтып бақ», – деп жауап беруі, тәуелсіздік алдық деп кеуде қаққанымен тарихты толық танып-білмеген бүгінгі әр қазаққа сабақ болар.

Кітапты оқып отырғанда тағы бір деректі көзім шалды. Қытай әскерінің сағы сынып, орыстан көмек сұ-рағанда атақты бір орыс генералы оққа ұшыпты. «Соның сүйегін қайтарып беріңдер», – дегенде, біздің аталарымыз: «Сендер Әлихан, Ахмет бастаған зиялыларымыздың сүйегін беріңдер. Сонда біз де сүйекті қайтарамыз», – депті.

Бұл да жүректі төтенше толқытады. Қай бетте жүрсе де қазақтың қазақтан суымағанын, сыртта жүрсе де көңілінің бір түкпірінде бауырына деген ыстық ықыласының бүлкілдеп жатқанын бар болмысыңмен сезінесің.

Мақтаныш сыйлар, мәртебеңді көтерер сәттер: аталарымыздың көзсіз батырлығы, жер-суды жетік танып, ұрыс сәттерінде ұрымтал тұстарды тиімді пайдалана білуі, құралайды көзге атар мергендігі, әсіресе оқты артық шығындамай екі-үш әскерді қабат-тай атуы болса; Жаныңды ауыртып, өксік байлар жағдай: жазықсыз жұрттың қытайдың, орыстың, моңғолдың қыспағынан шексіз жапа шеккені, аяусыз тепкі көргені. Қаншама батыр аталарымыздың қыршынынан қиылып, құрбан болғаны. Осындайда «Қазақтың бір шоғыры ғана тұтас үш мемлекеттің құрсауында отырып, осынша жылдарға созылған қарсылық жасады. Күллі алаш жұрты жұмыла күрессе не болар еді?» деген балаң арман санаңда жүгіріп өтеді екен.

Сөз басында Оспан батырға дейінгі қаһармандарды қайта тірілтті дегенім, аңызға айналған қолбасшы – Сүлейменді, Ырысхан мен Есімхан атты көсемдерді, Қабай мерген, Райхан батыр, Рәшат, Рахым, Әбілдай, Татай, Шәйтіғазы, Шәукей, Қабділмәлік, қарақас Дәлелхан балуан сынды айбоздарды осы кітаптан оқып-білдік. Жанкешті әрекеттеріне сүйіндік. Әттең, әділетті тең ұрыс болмады-ау деп күйіндік.

Күйінерге тағы бір себеп: Сүлеймен аталарымыз бастаған көтерілістен ойсырай жеңілген, амалсыз келісімге келген қытай билігі қазақ би-болыстарымен астыртын келісіп, қару-жарақтарын жинап алады. Бұл бір қателік болса, өз арамыздан шыққан Сағда сынды сатқындар екі сүріндіреді. Көңілді толқытар, өзекті өртер ондай өкініштер осы кітапта тұнып тұр... Тағы бір айтатын дүние, Ұлаш шығармалары арқылы дала тарланбоздарын ғана емес, қазақтың бай тілін, көне сөздері мен асыл ұғымдарын қайта жандандырды.

Қазаққа қарсы қытай билігі қару еткен ұйғыр, дұңған бауырлардың әрекетіне ішің ашиды. Сол сәтте олар да қазақпен тізе қоса әрекет етсе, елін, жерін сақтап қалар ма еді деген жаныңды безбенге салар ой да жоқ емес.

1940 жылы шілдеде Алтайдағы аз ғана қазақ, мың бес жүздей соғыс көрмеген жауынгер он шақты мергеннің бастауымен айналасы бір жарым ай ішінде, үш мың орыс қызыл әскері мен бес мың қытай шерігін, жалпы саны сегіз мыңнан астам әскерді тау ішінде қаша соғысып түгел қырып тастайды. Бұл Қытай архивіне түскен нақты дерек екен.

Сол тұста-ақ аты аңызға айналып үлгерген бас қолбасшы, көздегенін мүлт кетпейтін қырағы мерген Сүлеймен бір сәтте алдынан өткен екі жүзден астам әскерді оққа байлаған. Жау әскерін қойша қырған, ұлт үшін жан алысып, жан берісіп, қан майданда көзсіз ерлік көрсеткен баһадүр аталарымыздың соңы бертінде қайтыпты. Сол көнекөздерді көріп, шындықты құлағына құйып қалған Ұлашқа мың алғыс!

Кітаптың өнбойынан жалаң қолмен жауға шабар асқақ рух, қазақтың еңсесін көтерер ерен өрлік есіп тұр, туған мекеніміз, Атажұрт – Алтайға деген сарытап сағыныш аңқып тұр. Осы кітаптағы қытайларды ғана жейтін қасқырларды қазақ рухы деп ұқтым. Ұларбектің бойында аталарымыздан жұққан батырлық бар. Сол батырлық осы шығарманың тууына, аруақты оятуға себеп болды. Қолжазбаны маған жолдағанда, өзімді олқысындым.

Дегенмен, алтын бауырдың ақ ниетін аттап өте ал-май аз-кем сөз жаздым. Бағасын өздеріңіз берерсіздер!

Қанағат ӘБІЛҚАЙЫР,
жазушы

Жазғы түс
(Әңгіме)

– Ол заманның рулық заңдары тым қатал болған екен ғой, – деді әкем, өгіз арбаның делбесін қағып қойып. – Талай ерлер азуы өткір, қармауы күшті мықтылардың жеке бас пайдасы үшін құрбандық тоқтыдай, өлім құшып кете барған...

Тау арасындағы ескі қоныс – Сөрті басынан, орманшының рұқсатымен кесіп, аршып алған бес метрлік дәу сырғауылды өгіз арбаға шоқайта тиеп, сүйретіп келе жатқан бетіміз.

Жолшыбай елі жайлауға көшіп кеткен, мұжық там үйлері құлазыған Сөрті қыстағына соқтық. Егін суарып, қора-қопсы жөндеуге таудан түскен әкемнің досына бұрылып, үйінен шай ішіп алдық. Қалжыңбас құрдасы ер көңілді, мақтаншақтау адам еді. Тақтай бетін тегістейтін темір сүргінің таңдайынан ақтарыла төгіліп, қурап тұрған бір құшақ ақ жоңқаны ошаққа тастап, шырпы тартқан-да «гу» ете түскен-тұғын. «Отты шапқанға жаққыз, малды тапқанға баққыз» деп бір қоразданып алған. Бұл мақалды тұңғыш рет сол кісіден естуім.

Қақ төбеде шақырайған күннен көз ұялады. Қол-дан соғылған мұжық дауалдарды айнала өтіп, қыс-тақтан жан-жаққа тарайтын шаңды сүрлеуге түстік.

Жақпар тасты тұмсықты айнала бергенде әкем әлгі сөзді тағы қайталады.

– Шәкір деген атаң өткен екен. Сол кісіні рулық кеңестің шешімімен сырттай өлімге үкім етіп, тура осы тұмсық түбінде атып өлтіріпті. Бала күнімде қозы жайып жүргенде әкем жарықтық көп айтатын. Өлген орнын да көрсетіп еді... – дегенді қосып қойды.

Дегенмен, қан төгілген жер ғой, бала жүрегім «су» ете қалған.

Тұмсықтан өте «сайтан асуы» аталып кеткен Күректіге қарай жүрер жол барған сайын өрге айналып, күдірлене түседі. Ашық күнде, сәске тұсындағы ыстықта тіпті құтырынып кететін таудың көкбас сонасынан ығыр болып, оқырасы арқасын жыбырлатқан қара өгіз жол шетіне ығыса береді. Сәл өрлеген соң әкем маған өгізге мініп алуды бұйырда да, өзі көнетоз сырмақты екі бүктеп асты-на төсеп, сырғауылға жамбастай отырды.

Күн тіпті шыжып кетті. Кішкентай қарындасымның пласмас торсығына құйып алған суым жүрек айнытардай жылып, борсып кетіпті. Әкемнің де аңқасы кеуіп, қаталап отырғанын сезіп келем.

– Пай, мына жарықтықтың шыжғыруын-ай! Ебіннің үйінен темір шелекке ауызын мықтап жауып, су толтырып алмаппыз-ау. Андағы қарасан келгір де аздан соң шөлден қаталап, жүрмей қояр ма екен? – деп бір кіжініп алды. Күдір қара жолда шабан өгіздің мандымай-ақ қалған жүрісімен бірге ілбіп келеміз.

Жол бойында, ертеректе осы аңғарда өткен әскери жаттығуда жарылмай қалған снарядты шұқылап, атымен қоса тас-талқан болып өлген кісінің оқиғасы есімізде еді. Сол тұсқа дөңгелектей тізіп қойылған белгі тастарға қарауға жүрегім дауаламай, теріс қарап өттім.

Түс ауа «Сайтан мекені» аталатын тасқорадан да өтіп, әупірімдеп асудың ортан беліне жеттік. Таңнан бергі соншама еңбекпен, азаппен әкеле жатқан алып сырғауылдың құлама жар жақ бетіне шығып алған әкем айдаһар құйрығындай оңға-солға бұлғаң қаққан дәу ағашты бар күшімен демеп келеді. Өгіз тура жүрмей, бір жерден мүлт кетіп, ағаш құйрығы бір соқса, әкем құлама құзға қарай бір-ақ домалайды. Бірақ, оның жанкештілігі мен табандылығы маған ес білгеннен бері мәлім.

Жанкешті, батыл әкелер үшін мың тағзым жасай-сың мұндайда!

Тұла бойын қара тер басқан өгізді тыныстатып, өзіміз күйіп кеткен қос өкпемізді ұстап, демалып отыр едік, жоғарғы жақын тұстағы айналмадан салаң етіп, салт атты шыға келді. Бізге қарай еңістеп келе жатқандықтан атының артқы тұяқтары шағыл таспен «шақыр-шұқыр» етеді. Қасымызға келе әкемді танып, аттан түсті. Екеуі құшақтаса амандасып, қауқылдай жөнелді.

Бейтаныс кісінің аты-жөні, кім екені есімде қал-мапты.

Екеуінің амандық сұрасуы ұзаққа созылды. Қарғаның миы қайнайтын аптапта, аңқасы кепкен әкелі-балалы екі жолаушыға кезіккен бұл адамның тоқ қоржыны еріксіз назарымызды аударды.

– Әйелім ауырып, Көктоғайдағы дохтырханада жатқалы айдан асты. Қиыншылық тартып жатқан жайым бар. Өзім он бес күндей егін суына қарап, әйелімнің жағдайын, қазіргі күйін білуге асығып келе жатқан бетім осы. Оған баяғыда өзің қан-шетпеден, өлім ауызынан алып қалған кіші қы-зым қарап қалған. Иен тауда, киіз үйде шетіп, лақ терісіне орап, жанын сақтап қалып едің ғой. Биыл он бірге толды, – деп маған бір қарап қойды. Шөл-ден қаталап, түтіккен түрімізге көріп, қоржынын шешті.

Қоржынын шешкенде көзіміз жарқ ете қалды. Үлкен шәугімдей көк қарбызды қос қолдап, абайлай ұстап алдымызға әкелді. Жалпақ тастың үстіне қойып, пышағын алып, ортасынан қақ бөліп, жапырақтап турай бастады. Қатты шөл қысқан әкем екеуіміз екі жақтан бас қойдық. Ағына, шопағына дейін жеткізіп соғып жатырмыз.

– Сен кездесіп мұншама көрім болар ма? Шөл-ден кеуіп өлгелі келе жатыр едік, – деді әкем тас үстінде қалған үш жапырақ қарбызды менің алды-ма қарай ысырып. – Өткен жылы Сөрті басындағы орманшының егде әйелін аман-есен босандырып едім. Соның бодауына қалаған сайыңнан қалаған ағашыңды кесіп ал деген еді. Тірі жанға тіршілік керек. Балаларым да өсіп қалды. Алдағы жылы үлкенірек етіп үй салсам деген оймен керекті ағаштарды жинап жүрмін. Мына жаман ұл да биыл он бірге толды. Сырғауыл басын қозғауға шамасы келмесе де, өгізге мініп, арба айдауға жарады.

Жүзі жабырқау тартқан, күректей алақанын мүйізгек басқан әлгі кісі бір күрсініп қойды.

– Е-е-е. Шәкір атылған тұмсықтан айналып келеді екенсіңдер ғой, – деп жөткірініп алды да: – Ол байқұстың да шыбын жаны сырты түк, іші боқ бір қылқұйрық үшін қиылған дейді ғой, білетіндер. Мынау таулар не көрмеді? Қазақтың да, қытайдың да қаны суша ағыпты. Сенің мерген әкең бастаған қазақ жігіттері бес жүзге жуық қытай шерігін анау шатқалда қамап, шашау шыққанын атып, қалғанын аштан қырып тастаған екен деп отырушы еді үлкен-дер. Әне, соған тай шаптырым жерде Шәкірдің де қаны төгіліпті. Өткен күннің байламын кім білген дерсің, Дәке, – деді.

Күректі асуының сай-саласын күн аптабы қуы-рып тұр. «Үп» еткен желдің өзі денеңді жалындай шарпиды.

Иен асуда кездескен екі дос бір-біріне амандық тілеп, қиыспай қоштасты.

– Түнге қалмай, қалаға жетіп ал. Жолда арақ ішіп, құтырған жастар көп. Көктоғай дохтырханасынан жазылмаса, маған әкел. Өзім дауалап [1] жазып бе-ремін. Егіннің үшінші суына дейін мен де таудан қыстаққа көшіп келемін, – деді әкем.

– Ағам да, әйелімнің туыстары да Көктоғайдың қолынан келмесе, Көктеректегі Дәлейге апар дегелі көп болды. Мен үшін таудан тез келші онда. Жаман қатыннан айырылсам, менің, екі қызымның күйі не болмақ? – сөзінің соңы кемсеңге айналып кеткендей. Атына мінді де, төмен қарай сыдырта жөнелді.

Әупірімдеп асу басына шыққанша артыма қайта-қайта қарай бердім. Етекке демде жетіп, тасқора-дан ары қарай шоқытып бара жатқан бейтаныс кі-сінің сұлбасын аптап күннің сағымы жұтып кетті. «Өзің шетпеден аман алып қалған қызым биыл он бірге толды» деген сөзі құлағымда қайта жаңғырып өтті.

Шөл атызының ортасын қақ жарып, ұзаққа шұ-баған қара жолға түскен соң мұрны жырық қара өгізімнің жүрісі де өне түсті. Әкем «құйрығың ойы-лып қалады» деп аяп, мені қасына отырғызып алды.

– Әке, сонда әлгі сіздер көп айтатын Шәкір деген атаны кімдер, не үшін өлтірген? – деп сұрадым, үнім қарлығып.

– Е-е-е, балам. Қазір көп істің байыбына бара алмайсың. Ол атамыз да рулар қақтығысының құрбаны болса керек. Әкемнен естуімше, ол еш-кімге жағасынан ұстатпайтын, батыршалыс тентек, жортуылшы адам болған дейді. Қу тіршілік қой, қатын-баласын бағу үшін барымтамен айналы-сыпты. Өзі кедей адам екен. Бергеннің қолынан, бермегеннің жолынан тартып алып, ел жуандары-ның шамына қатты тиіп жүріпті. Тентектігін тірісін-де қойдыра алмайтынын білген соң көзін жоюдың да жолын қарастырыпты. Біздің ру шағын ел ғой. Мықты жігіттерінің бәрі қытайлармен соғыста оққа ұшып, шейіт болып кеткен.

«Іздегенге сұраған» дегендей, Шәкір атаңның өзі бай, азулы, өзге ру басының ұшқан құспен жа-рысатын атақты жүйрік атына көзі түсіп жүріпті. Ел жайлауда отырғанда түнделетіп барып, әлгі атты ұрлап кетіпті. Сөрті басындағы өзіміз тәңертең ағаш алған сайдан ары қарай бір қиын дараға апарып, жасырып бағып жүріпті. Алтай бетінде бәйге басын бермеген атақты жүйрігінен айырылған әлгі мықты жер-көкке іздеу салады. Керейдің барлық ру басыларын жинап, қысымға алған. Олар қанша ақталғанымен, әлгі азулы мықты дес бермеген екен. Үкіметтен адам шақырып, ру басыларының қолынан қолхат алыпты. Егер ұры ұсталып, жүйрік аман табылса, қай рудан шықса сол ру жүз жылқы айып төлейді. Жүйрік жазым болса, тұтас жайлауының жартысын босатып береді не ұрыны өз қолдарымен өлімге үкім ететін болып шешеді. Бәрінің ауызынан ант, қолдарынан хат алады.

Құдайдың қырсығы ұрайын десе оңай екен.

Шәкір ұрлап апарып дараға жасырған жүйрікті нөсерлі түндердің бірінде қасқыр жеп кетіпті. Іздеу-шілер де негізгі күмәнділердің бірі ретінде Шәкір-дің ізіне түсіп жүрген. Қоржынына азығын толты-рып алып, жүйрікті қарауға келген оған білдірмей ерген аңдушылар дарада зар илеп отырған жерін-де үстінен түседі. Жемтік маңынан күмістелген кісен мен бір жылқының құнына өргізген ноқтасы-нан жазбай таниды. Тау-тасқа мықты, соқыр түнде тұрған жерін алақанындай білетін жырынды Шәкір ұстатпай кетеді.

Бұл хабар жалпақ жұртқа тарайды да, Шәкірдің иесі саналатын Шәри зәңгі [2] екі оттың ортасында қалады. Жүйрігі ұрланған жуанға кісі шаптырып, айыптыны айға жеткізбей тауып, жазалайтынын айтып, кіші ұлын кепілге жібереді. Шұғыл кеңес шақырып, Шәкірді қалай да жазадан құтқарудың қамын қылғанымен, өзге шығар жол таппай дағ-дарады. Көп ақсақал ел ішіне тыныштық бермеген, заң-закөнге бағынбайтын одан осы жолы құ-тылуды қолдап шығады.

Тауда жасырынып жүрген жеріне екі туысын жіберіп, сәлем айтады. «Ел болып жүйріктің құнын төлейтін болдық. Сені зәңгі шақырады. Кешірім аласың» деп алдап соғады. Оған сенген аңғал жортуылшы жүрдек өгізіне мініп, Шілікте отырған зәңгінің үйіне қарай шоқырақтай жөнеледі. Тура бағана өзіміз айналып өткен тұмсыққа Бестай деген мергенді жасырып қойған екен. Ұрымтал тұсқа жеткенде қос өкпеден дәлдеп атады. Өгізінен аударылып түскен аңғал жырындыны екінші рет атуға қолы бармаған мерген атына мініп өз жайы-на кетеді.

Ауыр жараланғанымен, жаны шықпай ыңырсып жатқан оны тапқан туыстары үстіне киіз үй тігіп, ауызына сусын тамызады. Сүбені жарып өткен қарыстай бесатар оғы аман қойсын ба? Қиналып жатып, қас қарая қайтыс болады. Ел ағаларының әділетсіздігі мен әлсіздігіне налыған әйелі киіз үйін тігулі күйінде қалдырып, балаларын алып, бір түнде Шонжы жақтағы төркініне білдірмей көшіп ке-теді. Әсілінде, оған Шәкірдің тілеулес жолдастары көмектессе керек.

Әкем әңгімесін аяқтап, үнсіз қалды.

Сырғауыл сүйреткен өгіз арба шөл атызының ортасын қақ жара сұлаған шаңдақ жолмен баяу ыр-ғалып келеді. Айнала төңіректің әр жерінен қадау-қадау орын тепкен «Мықтың үйін» айнала шаңыт басып тұр. Тақ төбемізде жылан арбаған торғай әуеде шырылдап, шыр айналып біраз тұрды да жу-сан арасына «топ» етіп құлады. Даланың бозала шаңы қапқан қоңырқай жүзімді жас жуып кеткен екен.

Алауымен жер жүзін қыздырған күн реңі сол-ғын тартып, батысқа жақындаған. Қиыс терістіктен соққан самалдан ермен мен жусан иісі аңқиды. Қилы-қилы оқиғалар мен аңыздардың мекені болған, азулы Шыңғыстың тері сауытты атты жа-сақтары шұбап өткен, күні кеше ғана қытай шерік-тері шыбындай қырылған бозаң дала күллі сырын ішіне бүгіп, үнсіз сұлап жатыр.

Арада ай өтпей қыстауға көшіп келдік. Тамыз айы орталап, күн қабағы салқын тартқан. Әр тарапты жалғайтын қара жол тура біздің үйдің иек астынан өтетін. Жолға жақын қоршау бойын айналып, әр жері мүжілген тоқал соқпа тамнан ара ұясын үңгіп, бал жеп жүр едім, оншақты адамнан құралған аттылы-арбалы қаралы топ өтті. Алдыңғы арбада кестелі сырмаққа тас қып ораған мүрде алыстан назар аудартады. Арба тізгінінде өткен айда Күректі асуында шөлден сусап келе жатқанда, бізге кезде-сіп қарбыз турап берген, он бір жасар қызы бар әлгі адам екен.

Жазбай таныдым. Әкеме емдетпек болып, уәде-лесіп кетіп еді. Сырқат әйелі ақыры О дүниенің мәң-гілік ұйқысына шомған болоды.

Ұйықтасын, осынау қым-қуыт тірілер әлемінің сарсаң жүрісінен шаршаған болар...

Уақыт кілтін іздеген жан
(Әңгіме)

Килентаудың етегі, Кіл қара нар жусаған.
Күншілік жолдан қажыған, уа, керуенге,
Кежегей белден күн салам.
Алтай таудың маңдайын,
Керте шапқан жол көрем.
Жол емес ол шөл екен.
Гималай асып бізге жеткен бұлттардың,
Арасынан құс көрем,
Құс емес ол, сен екен...

Қайыркеннің терезесін мас Тұрсынбек шағып кететін күні таң ата жауған ақ жаңбыр бір аптаға созылды. Шаруалардың шабындықта дестелеп жинап, шөмелелеп дайындаған шөптері қораға жетпей, далада жатып-ақ шіри бастады. Бұл мезгіл біздің Көктерек қыстағының адамдары үшін ең бір қолайсыз кезең саналатын. Момақан ауылдас-тарымның Құдайды қарғап алып, іле-шала кешірім сұрайтын сәттері де осындайда көп қайталанатын.

Қыстақ тұрғындары көктем өте Серілік тауын бөктерлей киіз үйлерін тігіп, мал бағуға кетеді де, қыстақта бірлі-жарым малсыз жұпыны шаруалар мен егін басын қорыған сыбай-салтаң жігіттер қалады. Жетінші класста оқитын, адамдардың ер және әйел деп бөлінетінін анық сезіне бастаған мен сияқты сотқар балалар үшін өмірдің бәрі жайна-ған бақшадай, адамдардың бәрі жыламайтындай сезілетін ол кезде.

Тамыз жұлдызы енді туса да ерте басталған жаңбырлы маусымның аспан жасына шыланған сұрқы таулы қыстақтағы соқпақ жолдың өзін мезі еткендей-тін. Батыстан түйдектеле жөңкілген қош-қыл бұлт ақшам сөне тағы нөсерлете жөнелді. Ақ-жауын соңы нөсерге айналса, күн тез ашылар.

Екі кештің арасында жаңбырға малшынып, оны іздеп жолға шықтым. Ауылдың бозбалалары оның дүлей күшіне, келісті келбетіне, кереметтей сурет-шілік өнеріне, ақындығына сүйініп, «Бекең» деп атайтынбыз. «Құрманбай тамы» аталып кеткен иесіз, дуалдары құлап, үңірейіп тұратын үрейлі қор-шауды жарып өтетін тік еңістен дедектей түсіп, үйіне де жеттім. Қарсы бөлмедегі ескі ағаш төсектің шетінде сурет салып отыр екен. Мені көріп, секіріп тұрды да шалт қимылдап мұрнымнан қы-сып-қысып жіберіп, қайта отыра кетті.

Аласа орындық үстінде шашылып жатқан темекі қоқымдарын алақаныммен сыпырып тастап, имене отырдым. Иығына мылтық асынған, ақбоз атқа мін-ген айбарлы батырдың тұлғасын салыпты. Оның сызған картиналары көз тартатын көркем әм жұм-баққа толы келетін. Түрлі бояулар жұққан қолын ауызы аңырайып ашық-шашық жатқан топырақ пеш үстіндегі ескі орамалға сүртті де, маған қарап ыржиып күліп қойды. Таудың тағы табиғаты қанына сіңген оның мінезі мүлде өзгеше болатын. Неше жүздеген жылдар бойы сол таулар үшін қанын төккен батырлардың суретін салуға, олар жайлы әңгіме айтуға әуес еді. Маған тесіле қарады да:

– Сен не, судан шыққан суырдай, жаңбырлатып, кештетіп жүрсің? Ооо, тоқта! Екеумізден бөлек, Гитлерді жақсы көретін үшінші адамды таптым. Төменгі қыстақта тұратын ақын, менен бірер жас үл-кен. Сені оған жолықтырайын. Сырты қарабайыр, топас болғанымен тарихта қалудың оңай жолдарын біледі, ол... – деді.

Облыстағы әдеби журналға өлеңі жарияланған соң осы төңіректе әжептәуір атағы шыға бастаған. Десе де, ауылдастарым оны мүлде түсінбейтін. Тосын қылықтары мен анда-мұнда ұстап қалатын қитұрқы мінезін, ешкімге ұқсамайтын дара бол-мысын қабылдай алмайтын да.

Әңгіме қыза келе жарты әлемнің қаны мен көз жасын суша сапырған сол Гитлер деген адамның азаматтық ұстанымдары жайлы тамсана баяндап берді.

– Ол мына қытайлар жамандай беретін жапон-дармен келісіпті. Сендер шығыстан батысқа қарай топан судай басыңдар. Мен қуатты армиямды ба-тыстан шығысқа қарай қара бұлтша төндіремін. Бірігіп жер бетін тазалайық. Адамзат алғаш жарал-ғанда мұндай лас, тәкаппар болмаған екен. Алғаш-қы күйімізді қайта табайық. Көнбегендеріне мынадай әдіс қолданамыз депті, – жылдам қимылдағаны сонша, оң қолын қылыш формасына келтіріп доғаша иіп алды да, бейқам отырған менің жел-кемнен сарт еткізіп салып қалды. Селт ете түскен менің ашулы жүзіме қарап айызы қанғанша қар-қылдап күлді.

Бекең менің толық қалыптасып үлгірмеген, білі-мі шақты бала екенімді білсе де әр сөзін нықтап әңгімесін жалғай берді. Бір уақытта орнынан кенет тұрып:

– Бір шөлмек ішпесем болмайды. Сені көріп, өмірге деген үмітім қайта оянды!

Ыңғайсыздана жымидым да, өңі кеткен көнетоз, қалталары мен жапсырмасы көп қыстық шапанын жамыла есікке беттеген оның соңынан ердім. Жаңбыр басылып, көшенің қалтарыс-бұлтарысын қараңғылық дендеп алыпты. Жауын суы жиналған шұқанақтарды жағалай, жол бойында себепсіз жа-тып алған маубас төбеттерден сақтана өтіп, бал-шықтан соғылған, қыстақтағы жалғыз дүкеннің алдына келіп тоқтадық.

Дүкен сыртында күтіп тұр едім, шалшық суды шашырата ойнаған бірнеше бала жүгіріп өтті. Бекең туралы ойға кеттім. Ол бір ғажап, жұмбақ адам. Ол Көктеректің сұрғылт аспаны белгілеп берген ережелерге үнемі қарсы жүретін. Көп адам арман ететін мақсат-мұраттарға оңай әрі төте жолдар арқылы тез жетуді аңсайтын. Кешікпей бір «құмырасын» қолтықтап ол да шықты.

– Оншақты күн бұрын ауданнан бір қора ақын келген. Соларды қонақ етіп, жалғыз әтешімді сойып едім. Енді тауықтарыма көршінің әтештері келіп жүр. Тауыққорада күнде кезек десең болды ғой...

Қарқылдай күліп алды да, иығымнан тағы салып қалды.

– Байқұс әтешті «Сойып бер» деп маңқа Мұрат-ты шақырғам ғой. Маңқаланып жүріп, басын шауыпты да жерге қоя салыпты. Аяғын буып тас-таған қой деп ойласа керек. Әтеш секіріп тұрып, шыр айнала қашып, үйдің тоз-топалаңын шығар-мады ма? Ой, сілбі неме десеңші...

Жаңбырдан кейінгі қыстақ кеші тым көңілсіз, тіпті, үрей шақыратындай. Біз үйге кіріп жайғаса бергенде электр жарығы «жалп» етіп өшті де қал-ды. Жаңбыр мен қар жауса, боран көтерілсе, осы-лай болатын әдеті.

Кесе түбіне қой майына мақта шылап, ширатып, екі жерден шам жақты. Қышқыл иісі мұрын жарған «құмырасын» орталай бергенде өзі де шарап буына желпініп, қызынып, қос білегін түріп алған. Тағы бір кесеге сыздықтата құйды да:

– Қане, көзіңді жұм да, ауызыңды аш! Айналасы бір-ақ тұтам дүниеде бәрінің дәмін көру керек. Әсіресе, сен сияқты болашақ ұлы ақындар үшін. Өй, бол деймін. Ішпесең қайтып ақын болмақсың? Әәәәп, бәрекелді, жігіт-ақ екенсің!

Өңешімді күйдіре төмен құлаған ащы судың заһары іші-бауырымды өртеп барады. Қақалып-шашалып, зорға дегенде өзіме келдім. Шай кесеге молырақ құйып жіберген екен, бойым балбырап, санамды белгісіз желік буа бастағандай.

– Мен саған Гитлерді бекер айтып отырғаным жоқ. Ол бір кездері Гималай тауындағы тибеттер қонысынан уақыттың кілтін тауыпты. Жіберген адамдары өзге бір елдің әскеріне қолды болыпты да, уақыт жұмбағы толық шешілмей қалғаны со-дан...

Манағы әдісін қайталап, тағы бір кесе толы заһарды жұтқызып жіберген. Бойымды билеген жеңіл желік енді басқа күйге ауыса бастағандай. Айқайлап жылағым келе ме, қалай?.. Бір деммен сытырлай жанып, алқызыл жарық шашқан шырақ білтесін сурет салатын қаламсаптың тұқылымен қозғап қойып:

– Тауық жегің келе ме? – деп сұрады. Бағанағы өзі айтқан, ақындарға жайылған «әтеш дастарханы» есіме келген еді. Арқалы ағаш орындықта шалқалай отырып, үнсіз басымды шайқадым.

– Есің барда келісіп алайық. Саған бұл қонағасыны Шамбаланың құрметі үшін жайып отырмын. Келер жылы биылғыдан да есейесің. Екеуіміз Гималай тауына, тибеттерге жол аламыз. Ол сапарға шығу үшін ауызына өмірі шарап татып алмаған бала жігітті «Шамбала қонақасысы» үшін құйылған отты сумен ауыздандырып алу керек екен. Ол міне, сәтімен орындалды. Сол жақтан уақыт кілтін тауып алып, дүниені қоқ қылайық!

Тарихта өткен жақсы адамдардың бәрін тірілтіп, Көктерекке алып келеміз. Олардың ішінде арақтан өлген Таятыдағы Манат та болады, десең, ә. Қалжың ғой, жоқ, жоқ, қалжың емес, оны надан жандар түсінбей, ішкіліктің батпағына батырып өлтірді. Біз уақыттың кілті арқылы арғы дүниенің жақсы адамдарын бергі дүниенің сумақайларына ауыстырып аламыз. Қалғанын кезінде көреміз. Келістік пе?

– Келістік!

Ол тағы бірдеңелерді айтып жатқандай болды. Буынға түскен ессіз судың әсерімен, сытырлай жанған шырақ жарығының қасында отырып ұйықтап кетіппін. Түсімде өзім өмірі көрмеген Гималай тауында әтеш қуалап жүр екенмін. Қожыр тастары біздің Бәйже қонысындағы бұлаққа барар жол-дағы қойтастардан аумайды екен деймін...

* * *

Келесі жылы мамыр айының басында үлкен үйді тауға көшірісіп жіберіп, зират желкесіндегі мойнақтан төтелей асып, үйге келе жатыр едім. Мойнақ үстінде бағзы замандар көзіндей болып, тастан жиналған, жатаған ғана шағын мола тұратын. Қыстақ адамдары оны «Мықтың үйі» атап кеткен. Айнала төңіректе ондай үйінді тастар өте көп-тұғын. Сол тұста бір топ адам үймелеп жүр. Жақындағанда бәрін таныдым, өзіміздің ауыл жігіттері. Ішінде Бекең де бар. Сол жылдары ішкі қытайдан қаптап келген кезбелердің ескі қорымдарды қопара қазып, қазына іздейтін әңгімесі желдей есуші еді. Қала жағалап, тиынтебеннің дәмін алып қалған кей жігіттер де бұл істен алыс емес...

– Әй, жаман неме! Қораңның маңында тұрған мына көне моланы күзетуге де жарамадың, ә, – деді мені балдызсынып ойнап жүретін жорға Жақаш. Қыстақтағылар оның ептеп сылтып басып, зулағанда алдына жан салмайтын жүрісіне қарап «Жорға Жақаш» атайтын.

Кесек тастарды аршып, үңірейте қазып, сүйек-терді ашық қалдырып кеткен екен. Бекең қос қа-рашығы үңірейген бас сүйекті қолына алып, ауда-рып-төңкеріп қарап алды да:

– Мына марқұм не қылса да ғашықтықтан, ма-хаббат дертінен өлген сыңайлы. Көмілгелі қанша мың жыл өткенін кім білсін? Сонда да сүйектің жақсы сақталғанына қарап, жас жігіт екенін білуге болады. Әруақтың мазасын алмай, қайтадан көміп кетейік, – деді Бекең.

Жігіттер шашылған сүйектерді қазылған шұңқыр-ға қайта тастап жатқанда Бекең:

– Тұра тұрыңдар, жігіттер, – деді. – Асықпаңдар! Бізден кейін мың жылдан соң тағы біреулер қазып алса, махаббат дертінен өлгеніне дәлел болсын.

Қураған бастың төбесіне үшкір таспен жебе қадалып тұрған қос жүректің суретін салды да, шұңқырға абайлап қойды. Көміп болып, бетін сипады.

– Өмір дегеніңіз қандай дәм-татуы жоқ, мән-мағынасыз, иә! Ертең біз де осылай арса-арса бо-лып шашылып, әбде