Идеал ағартушы

Идеал ағартушы – тәлім-тәрбие арқылы кемелдікке жету үшін әрі Аллаға лайықты құл болу мәртебесіне ие болу үшін осы фәни дүниеге жіберілгенін терең ұғынған әрі жоғарыда аталған тәлім-тәрбие, кемелдік және лайықты құл болудан тұратын өзінің жаратылыс мақсатының тек ілім арқылы жүзеге асатынын пайымдаған иманды, ақылды, батыл, парасатты, саналы, ынталы, жігерлі жандар.

Идеал ағартушының иманы кәміл, Аллаға бойсұнудағы ықыласы шынайы болғандықтан, оның Ұлы Аллаға тәуекелі мен сенімі де толық болады.

Идеал ағартушы жеке өзіне қатысты, отбасына қатысты, қоршаған ортасына қатысты, әсіресе өзі ұстанатын қасиетті құндылықтарға қатысты туындайтын немесе туындауы мүмкін мәселелерге әрдайым ерекше мән береді, жіті бақылауда ұстайды.

Идеал ағартушының жүрегі мен ақыл-ойы имандылық сәулесімен нұрланып, жаратылыстану, қоғамдық – бүкіл мәселеге имандылық, мағрифат, даналық көзімен қарап, соның арқасында басқалар душар болатын қиындықтарға ұшырамайды.

Идеал ағартушы ұлы құндылықтар мен ұлы ақиқаттарды жақсы білгендіктен, үнемі тек қасиетті құндылықтарды ғана қалайды. Сол себепті өзінің де, әрі ұлтының да үнемі ұлы ақиқаттардың көгінде шарықтауына күш салады.

Идеал ағартушы надандық шырмауына түспейді, керісінше, надандық шырмауына түскендерді құтқаруға тырысады. Сондықтан надандық пен ғапылдық батпағына батып, адасушылық пен дінсіздік иірімінде тұншықпаудың, керісінше, иман мен ағартушылық жайлауында, парасат пен ізгілік шыңында өмір сүрудің және бүкіл адамзатты, әсіресе, өзінің айналасын осындай керемет өмірге жеткізудің қайғысын шегіп, тауқыметін тартса да, сол жолда аянбай тер төгеді.

Имандылық пен азғындық, түзету мен бұзу, махаббат пен жек көру, тыныштық пен зұлымдық, көрегендік пен ғапылдық, білімділік мен надандық, ізгілік пен масқаралық, ұлылық пен бейшаралық, қысқасы, адамдық пен хайуандық арасында тарих бойы жалғасып келе жатқан жасырын және ашық күресте осы идеал ағартушы ғана әрдайым иман, игі іс, сүйіспеншілік, тыныштық, көрегенділік, мағрифат, ізгілік, ұлылық секілді ұлы құндылықтар шоғырланған нағыз адамдық құрлығында, өркениет пен тыныштық өлкесінің шекарасын күзетіп, дұшпандардан қорғаған. Олар қасиетті құндылықтар үстемдік құрған өз Отандарын іші қуыс, шірік, құнсыз нәрселерден шама-шарқы жеткенше қорғап келген және қорғай береді.

Идеал ағартушы – нағыз адамдық қасиеттерге ие болып, бүкіл жаратылыс өзінше ғибадат жасайтын жер беті мешітіндегі адамдық мінберіне көтерілетін қабілетке ие һәм бұны іспен дәлелдейтін жандар. Иә, жүздеген адамдар бір мақсат аясында жиналып, бір дастархан басында әңгіме-дүкен құрып, араларындағы сүйіспеншілік пен бауырмалдықты нығайтады.

Ақиқат осы бола тұра, адамдық пен мағрифаттан мақұрым екі иттің бір өлексеге таласып, бір-бірімен қалай ырылдасып жатқанына қара.

Міне, идеал ағартушы Ұлы Алладан және шынайы құндылықтардан алыстататын дүниеге осындай өлексе ретінде қарайды. Болмашы нәрселер үшін басқалардың мүддесіне көз тікпейді, сол себепті олар ешкіммен тартысып-дауласпайды. Іс-әрекеттерін Құран мен сүннеттен бастау алған исламдық тәрбиеге қарай реттеп, өзінің қарым-қабілетін тура жол бағытында жетілдіруге тырысады. Құнсыз, қадірсіз, фәни, мәнсіз, аяқасты нәрселерге иіліп, қадірін түсірмейді. Жан-жүрегі мен ой-санасын осындай нәрселермен былғамайды, рухын осындай мағынасыз нәрселермен мазаламайды.

Идеал ағартушы мамандармен кеңеспестен, яғни сол істің нағыз шебері болған адамдардың ақыл-кеңесін алмастан әрі өзінің басынан өткендерден дәріс алып, болашағының қамын ойлап, өз атынан да, өмірі мен қызметін бөліскен достарының атынан да жаңа істерге кіріспейді, ортақ шешіммен қабылданған қағидалар шеңберінен шықпайды һәм өз бетінше әрекет етпейді.

Идеал ағартушы өзінің не істеу керектігін біледі, өз міндетін атқарады, басқасының ісіне араласпайды, алайда өзінен сұралған жағдайда жан-тәнімен көмекке жүгіреді. Ешкіммен ұрысып дауласпайды, бәрімен етене жақын араласады. Сол себепті ол жүрек, рух, ой-сана тұрғысынан бақытты өмір сүреді, әрі айналасындағыларға да бақыт сыйлайды. Сондай-ақ өзінің бақыты үшін ешкімге зарар келтірмейді, керісінше, өзгелердің пайдасы үшін өзі зиян шегеді, тіпті сол жолда аянып қалмайды.

Қысқасы, идеал ағартушы – кемеңгер, көрегенді, қырағы, ұшқыр ойлы, түсінігі мол һәм баршамен үйлесім құра алатын еңбекқор шынайы жан.

Ағартушы мен топырақ арасындағы ұқсастық

Жер бетінің әр тарапында сансыз мақтауға бөленген қаншама керемет, құнарлы, берекелі топырақтар бар.

Аяқ астында тапталса да құндылығын еш жоғалтпаған, керісінше, қадірі арта түскен топырақ қалайша құнсыз, ұнамсыз болмақ?

Әр маусымда жеміс беретін қаншама өсімдік пен ағаштарды өсіріп шығаратын да осы топырақ емес пе? Оның осындай қабілеті мен күші болмаса, мұншама өнімдерді қалай өсіріп шығарар еді? Олай болса, топырақ секілді болудан және топырақ астына түсуден қорықпау керек, қашпау керек.

Алайда мына нәрсені ұмытпаған жөн. Топырақ немен суғарылса, немен құнарланған болса, одан өсіп шығатын әрі өз қасиетін жалғастыратын өскіні де сол нәрселердің қоспасы ретінде өркендеп шығады.

Отанын қорғау жолында шейіт болған ата-баба қанымен иленген және өмірге келген ұрпағына су орнына қан аралас балшық «сорпасын» ішкізген мына топырақ оны қорғауды көздейтін әрі өзіне оралуды қалайтын ұрпақты әлбетте өсіріп шығарады. Өсіріп шығарды да.

Қыста тастай болып қатып қалған топырақты көктемде «кун фә иәкун» әмірімен қайта жандандырып, өзін танытып сүйдіру үшін рақымының мыңдаған туындысын сол топырақтан өсіріп шығаратын, бүкіл болмыстың өмірлік қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін еш күтпеген жерден топыраққа жан бітіретін Ұлы Жаратушымыз ас-сусыз қалып қиналғандарға, әсіресе, осы ғасырдың адамына жүрек пен ақыл-сана беріп, көмекке жүгірмеуі һәм осы ғасырды да өнімді етпеуі мүмкін бе? Тіпті ғаламдағы жалпылама мейірім мен хикмет те осыны керек етеді.

Топырақты жақсы көрмеу мүмкін емес. Алайда топырақты жақсы көру оның өзіне емес, оның ие болған қасиеттеріне байланысты. Жанды нәрселер одан және оның элементтерінен пайда болып, өмір бойы содан шыққан нәрселермен қоректенеді, онымен үздіксіз байланыста болады. Белгілі бір уақыттан кейін жақсырақ өмірге кету үшін тағы да оның қойнына өздерін тастайды. Әрине, барлық топырақ бірдей емес. Бола алмайды да. Иә, гүл мен раушанды, жеміс пен бауды өсіріп шығаратын топырақтар бар болумен қатар кейбір хикметтер тұрғысынан тікенді, улы шөпті өсіріп шығаратын топырақтар да бар.

Хадисте айтылғандай, топырақтың бір бөлігі жаңбыр тамшыларын өз бойына сіңіреді һәм басқаларға да пайдалы болады. Ал бір бөлігі жаңбыр суын бойында сақтағанмен, оны өзі пайдалана алмайды, дегенмен басқалардың пайдалануына жағдай жасап, көмектеседі. Ал келесі бір топыраққа түскен жаңбыр тамшылары оған соқтығып кері шашырайды. Топырақтың бұл түрі суды бойына мүлдем сіңірмейді. Бірақ басқа топырақтардың пайдасы, қадірі осы топырақ арқылы білінеді. Әрі құнарлы топырақпен қатар осындай топырақ та қажет. Демек, топырақтың барлығы бірдей емес. Олай болса, тұқым егу қаншалықты маңызды болса, сол тұқым өсіп шығатын құнарлы топырақты дұрыс таңдау да соншалықты маңызды.

Міне, адамдар да осындай. Олардың бір бөлігі білім мен имандылықтан өз үлесін алады да, алғандарын сол қалпында келешек ұрпаққа жеткізеді. Бір бөлігі өздері пайдалану қабілетінен жұрдай болады. Алайда өздеріне аманатқа берілген білім мен имандылық нұрының таралуына қолайлы жағдай жасайды, оларды жақсылап қорғап, басқалардың одан пайдалануына жағдай жасайды. Ал бір бөлігінің өздеріне де, басқаларға да пайдасы тимейді.

Бірінші топқа кіретін адамдардың саны өте аз. Алайда маңыздысы сан емес, сапа. Өйткені бір жылда дүниеге келетін шыбынның саны Адам атадан (а.с.) қазірге дейін келген адам санынан көп, дегенмен барлық жағынан үстемдік те, билік те адам баласына берілген. Міне, адамның міндеті – осы аздардың қатарында болу, осы Идеал ағартушының қатарына қосылу.

Басты мәселе – жүрек пен ақылды ұштастыратын һәм киелі құндылықтарды сақтай алатын ұрпаққа қамқорлық жасау. Себебі адамға берілетін баға да, үкім де – аманат етілген тұқымдарды қорғап-қорғамауға байланысты болады.

Иә, біршама адамдардың жүрегі, ақыл-санасы көктен түскен уахидан нәр алып, жанданады. Өздеріне аманат етілетін тұқымдарға иелік етіп, оларды қорғайтындығы жайында сенім қалыптастырды. Осылайша тұқымды егушілерге үміт берді. Осы арқылы олардың да құштарлығы, батылдығы артты, болашаққа үмітпен қарай бастады, қамқорлық міндетін өз мойнына алғандарды қолдады, өздері де осындай құрметке ие болу үшін барын салып, білек сыбана кірісті.

Негізі, ағартушылық қызмет те осындай. Олардың бір бөлігі рухани әлемнен келген әртүрлі қасиетті ізгіліктерді сіңіруге бейім һәм бақытқа жеткізуге кепіл болып, өте қабілетті, құнарлы болады. Өздерінің жан дүниесіне егілген ақыл, жүрек секілді қазыналарды, түрлі қабілетке ие тұқымдарды иләһи уахидің суымен өсіріп шығарып, олардың әрбірін жемісі мол жеке-жеке ағашқа айналдырады. Мұның әзірет Мұсғабтан әзірет Омарға, Имам Ағзамнан әл-Фарабиге, Йасауиден Абай, Ыбырайларға дейін жететін мыңдаған мысалдары бар. Олардың барлығы құнарлы да берекелі негіздерден тұратын Ислам аясында өсіп-жетіліп, әрбірі өз алдына бүкіл халықтың қажеттіліктерін өтей алатындай деңгейге көтерілген.

Тағы бір идеологиялар бар, олар адамзат алдында ұятқа қалды. Олар илаһи ақиқаттардан біршама үлесін алып, адамзат үшін бірқатар материалдық жетістіктер әкелгенімен, олардың түпкі мақсаты дүниелік аз ғана шектеулі пайдаға негізделгендіктен, өздері де, өсіріп шығарғандары да адами құндылықтардан мақұрым еді. Сондықтан олар өсіріп шығарған ұрпақ заққұм ағашы секілді елдің жүрегін жаралады, адамдарды өмірден бездірді.

Ал кейбір идеологиялар қатты тас немесе сасық балшық секілді. Бұзылған сезімінің жетегіне ерген, әрі ақыл, сезім қабілеттерін толықтай жоғалтқан мұндай идеологиялардың өкілдері де, қолдаушылары да тұрақсыз. Адасудан көз ашпаған мұндай идеологиялар – тек жүрексіз, сезімсіз, санасыз адамдардың паналайтын орны һәм солардың микроб тарататын ортасы. Соңғы екі идеологиядан және сондай ой-түсінікке ұрынудан Хақ Тағаланың кең рақымы мен қамқорлығына сиынамыз.

Білімді, көзі ашық адамдардың бірінші топқа жататыны даусыз. Олардың ой-түсініктері халық оларды түсіне алмайтындай деңгейде жоғары. Себебі олардың ісі – ағартушылық, яғни, Құран мен хадистен, ғұламалардан үйренген ақиқат ілімді ақыл елегінен өткізіп, оларды қолдарынан келгенше заман талабына сай әдістермен басқаларға жеткізіп, ұрпақты надандықтың қараңғылығынан білімнің жарық нұрына, адасушылықтың батпағынан ізгіліктің көкжиегіне шығару.

Білім мен даналыққа сүйенген әрі имандылықты насихаттауға бағытталған осындай харекеттен асқан пайдалы, әдемі, ұлы қызмет жоқ деуге болады. Пайғамбарлардың осындай ұлы міндетпен жіберілгені секілді, әр ғасырда ұлттың қарайған көкжиегін жарық сәулеге айналдыратын ғалымдар да осы міндетті өз мойындарына алып, ел-жұртқа мұның ең ұлы қызмет екенін түсіндірген. Себебі адам баласының мына фәни өмірдегі ең жоғары мақсаты – Ұлы Жаратушыға жан-тәнімен, бүкіл ақыл-сезімімен толыққанды ғибадат жасауы. Ал адамның осындай кәміл сезімдерге, теңдессіз болмысқа ие болып жаратылуының мақсаты – өзіне әмір етілген құлшылық деңгейіне білім мен хикметке сүйенетін ой-пікірмен және ізгілікке сүйенетін көркем іс-әрекеттермен жетуі, әрі Ұлы Жаратушымен байланыс құруға лайықты болуға қол жеткізуі.

Алайда осы білім мен құлшылық жолында ілгерілеу мәселесінде назар аударуды қажет ететін бір мәселе бар. Ол – тәлім-тәрбие беру немесе ағартушылық жасау барысында Құран мен сүннетке негізделген қағидалар арқылы ақылға және шынайы өмірге негізделген берік дәлелдермен әрекет ету.

Жарқын болашақты құрушылардың қолдауы мен батасын алғысы келген адам Сади Ширазидің мына сөздерін даналық сөз ретінде үйінің бір жеріне іліп қоюы керек. Күнде соған қарап, өмірін соған қарай жүйелеуі тиіс. Сади Ширази: «Топырақтан «Сен хош иіссің бе, жұпарсың ба? Көңілімді баураған жұпар иістен есімнен тандым» деп сұрағанымда, топырақ айтты: «Мен жай ғана балшық едім. Алайда біраз уақыт гүл өскен топырақ болдым да, гүлдің кемелдігі маған әсер етті. Әйтпесе, мен сол баяғы топырақпын» дейді.

Иә, идеал ағартушының да өзіндік құны болмауы мүмкін. Алайда ол болашақтың мұғалімдерін саналы, мәдениетті ұрпақ ретінде жетілдіру жолында жасаған рухани күресінің арқасында қадірлі һәм құнды. Оның осы қасиеті барлық марапаттар мен мәртебелерден жоғары тұрады. Оның осы абырой-беделі барлық нәрсеге жеткілікті.

Идеал ағартушының бар қадір-қасиеті болашақтың ұстаздарын мәдениетті етіп, басқарушыларын жауапкершілігі мол, мейірімді етіп, заңгерлерін әділ етіп, қызметкерлерін қайырымды етіп, бизнесмендері мен саудагерлерін қамқоршыл әрі жомарт етіп, жұмысшыларын басшысына бағынатындай етіп, ал басшысын жұмысшыларын құрметтейтіндей етіп, қысқаша айтқанда, жаңа ұрпақты иманды, арлы, тақуалы, қадірлі, түсінігі мол, мәдениетті және іскер етіп тәрбиелеуімен тығыз байланысты.

Міне, идеал ағартушының болашақты жарқын етуге, адамзатты құтқаруға бағытталған әрбір қадамы, әрбір тыныс алып беруі оның қадірі мен беделін барынша арттыра түседі, әрі Ұлы Жаратушының құзырында да, халықтың алдында да өз қадірін сақтап қалуының кепілі болды, әрі әрдайым солай бола береді де...

Ағартушылық мамандықтың маңызы

Ағартушылық мамандығының қаншалықты қажетті екенін, соған қарай қаншалықты қадірлі екенін әрі барлық мамандықтардан жоғары тұратынын түсініп-білгіңіз келсе, төмендегі мәселелерді терең түсініп оқуға тырысыңыз.

1. Алдымен ағартушылық мамандығының қаншалықты ардақты, абыройлы екенін жақсырақ түсініп, ұғынуға тырысайық: ағартушы мамандығы – пайғамбар мамандығы. Себебі пайғамбарлар адамдардың қолынан жетектеу, оларға ақиқатты үйрету, оларды тура жолда тәрбиелеу, оларды шынайы адамдықтың көгіне көтеру һәм жетілдіру арқылы кемелдікке жеткізу үшін Алла тарапынан жіберілген.

Міне, тәлім-тәрбие мәселесі – осыншалық деңгейде ардақты, абыройлы мәселе. Олай болса, бұл мәселеге осы тұрғыдан қарап, қадірлеу керек әрі соған сай әрекет ету керек. Себебі қаншама қабілеттер бар, олар тәрбиеленбей қалған жағдайда адамдарға шипа емес у, дауа емес бастарына дерт болады. Әрі жоғары көтерудің құралы бола тұра ең төменгі деңгейге құлдырауға себепші болады.

2. Әзірет Али «Маған бір әріп үйреткеннің құлы боламын», яғни ілім теңізінен маған бір жұтым су ішкізген және аз болса да шөлімді басқан адамға өмір бойы қарыздармын дейді, осы арқылы құл болып өмір сүруді надан болып өмір сүруден артық қоятынын білдіреді.

Енді құл болудан да төмен өмірге мәжбүр болу, сондай өмірге разы болу ақыл-парасат иесі болған иманды жанға жараса ма?

Олай болса, біз білім үйренуді және надандықтан алыстауды өміріміздің кемелдену жолындағы ең алғашқы баспалдағы, бақытты өмір сүрудің басты шартына айналдыруымыз керек. Себебі даму, жетілу және кемелдену тек білім арқылы болады, басқа нәрсемен келмейді. Ал білім алу болса – оқу, ойлану, оны қолдану арқылы жүзеге асады.

3. Білім мәртебесі – ең жоғарғы мәртебе. Сол себепті ғұламалар бұл мәселеде мына нәрсені айтып кеткен: Білім мал-мүліктен қайырлы. Себебі білім сені қорғайды, әрі сенің беделің мен қадіріңді арттырады. Ал дүниеге келетін болсақ, өміріңнің соңына дейін оны сен қорғайсың. Сонымен қатар кейде сол үшін бірқатар қиындықтарға шыдауға мәжбүр боласың. Алайда осыған қарамастан адамдардың көпшілігі өзі қорғаған дүниесінің қызығын емес шыжығын көріп жатады.

4. Ағартушылық мамандығы ағартушылыққа негізделген мамандық болғандықтан, ол ең қасиетті әрі ең абыройлы мамандық болып саналады. Себебі білім – нұр, ол нұрды қолына алған адам сол нұрдың арқасында өз өмірін нұрландырумен қатар оны басқаларға беру арқылы айналасына нұрландырып, осы қызметі арқылы адамзаттың ардақтысы болу құрметіне ие болады.

5. Оқу-ағарту орындары фабрикаға, бақшаға ұқсайды. Сол фабрикада көптеген жақсы қасиеттер өндіріледі, әрі сол қасиеттердің нағыз қаһармандары тәрбиеленіп, жан-жаққа жіберіледі. Мысалы, иман қаһармандары, адалдық қаһармандары, ой-пікір қаһармандары, көркем мінез қаһармандары, батылдық қаһармандары, сүйіспеншілік қаһармандары, қайрат-жігер қаһармандары секілді көптеген қаһармандар оқу-ағарту орындарынан тәрбиеленіп шығады. Әрі бақша секілді болған оқу-ағарту орындарында тәлім мен тәрбиенің қойнына егілген қабілет тұқымдары өсіп шығып, уақыт өте келе мәуелі ағаш болып жайқалып, жүздеген жемістер беріп бой көтереді. Сол тұқымдарды отанның түкпір-түкпіріндегі мұқтаж көңілдерге сеуіп, барлық аймақты тұтас гүлзарға айналдырады.

6. Ағартушылықпен айналысатын адамның мақсаты – әуелі кемел иманмен дүниеден өту. Одан кейін өз ортасын, әсіресе өсіп келе жатқан өскелең ұрпақты дінсіздіктен сақтау, жаман қылықтардан арылуына жағдай жасау, сол мақсатта адам өмірін улауға тырысатын адасқан, қате түсініктер мен тұзақтарға қарсы білім жолымен, тақуалық қалқанымен өздерін һәм өскелең ұрпақты қорғау. Міне, осыны қамтамасыз етіп, оны жүзеге асыру жолында идеал ағартушы барлық жанқиярлық әрекеттерге барады, солай болуы керек те.

7. Адам жеміс беретін ағаш секілді. Жеміс ағашы жеміс беріп тұрған кезең ішінде өз жандылығын сақтайды. Сол мөлшерде оған баға беріледі. Әрі гүлдеп тұрған ағашты ешкім шауып тастай алмайды. Ал жеміс бермеген жағдайда біршама уақыттан кейін шабылып, отын болып отқа тасталады. Міне, адам да әр маусымда жеміс беруі керек, сонда ғана ол өз өмірі мен қадірін сақтап қалады. Ал бір адамның жылдың әр маусымында жеміс беруі мынадай жолдармен жүзеге асады: шәкірт болсын, халық болсын, дініміздің керемет тәрбие негіздерімен өсуіне, түзелуіне күш салу, олардың қоғамға пайдалы болып өсіп шығуы үшін керекті жағдайды қалыптастыру. Басқаша айтқанда, шарттар мен мүмкіндіктер аясында тәлім-тәрбие міндетін атқару һәм оқу-ағарту ісімен айналысатындардың қатарына қосылу.

Демек, ағартушылық мамандығы осыншалықты құнды, әрі барлық мамандықтан осыншалықты жоғары тұрады деген сөз. Себебі адамның, әсіресе ағартушы кісінің жеміс беретін ағашқа ұқсауы осыған байланысты.

Иә, мұғалім жеміс беретін ағашқа ұқсайды. Қалайша ағаш өзінің жемісі арқылы танылып, бағаланса, мұғалім де тәрбиелеп шығарған шәкірттері арқылы танылып, халық соған қарай оны бағалайтын болады.

Білім мен тәрбие берудің мақсаты

1. Барлық істе болғаны секілді білім мен тәрбие беру қызметінің өзегі, негізі – ықылас. Иә, біз өз мамандығымыз бойынша қызмет атқарған кезде міндетті түрде ықыласты болуымыз керек, ол үшін әртүрлі кітаптарда айтылып-жазылған ықыластың қағидаларын негізге алуымыз керек. Біз білім мен тәрбие беруді һәм осы жолмен елімізге қызмет етуді тек Алланың разылығын алу үшін жасауымыз керек. Яғни, қызметіміздің қайтарымын Ұлы Жаратушыдан күтіп, Оның разылығын жеткілікті дегеніміз дұрыс болады. Егер қатты зәрулік жағдай орын алмаса, қанағатшыл болып, сыйақы, сыйлық сияқты нәрселерді алып, қадірімізді түсірмеуіміз керек. Сонымен қатар білімнің жемісі амал болса, амалдың жемісі мен ақысы ақыретте берілетін сансыз сауап пен шексіз сый екенін білуіміз керек.

2. Білім мен тәрбиенің мақсаты діни және ұлттық құндылықтарға қызмет жасау болуы керек. Басқаша айтқанда, білім мен тәрбиенің мақсаты – адамдар арасында имандылықтың және барлық ұлы құндылықтардың жоғарылап, өміріміздің соңына дейін оларға басымдық беру, ұрпақты ілімнің сәулесімен, дініміздің ғажайып қағидаларымен тәрбиелеп өсіру. Олай болса, жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесін өз жауапкершілігіне алған ағартушылардың айтатын сөздері де, жасаған әрекеттері де көзделген ұлы мақсатқа бағытталып, ұрпақты құрдымға кетуден сақтау болуы қажет.

3. Тәлім-тәрбиенің, мінез-құлықты түзетудің мақсаты – шәкірттердің бойына жағымды әрекеттерді сіңіру. Яғни, ұрпағымыздың имандылық аясында Алланың разылығын алып, Оның сүйіспеншілігіне бөленетін, өзі өмір сүріп жатқан қоғамға пайдалы сөздер айтуын, игі істер жасауын қамтамасыз ету. Осылайша барлық сөздер мен іс-әрекеттер – Ұлы Жаратушыны разы ету мен адамзатқа пайдалы болу шеңберінде тоғысып, іс-әрекеттер жан тыныштығы бағытына ойысатын болады. Себебі иләһи таным (мағрифат) иләһи разылықты, иләһи разылық иләһи сүйіспеншілікті, ал иләһи сүйіспеншілік болса бұ дүние мен ақыреттің бақытын орнатады. Ал бір-бірімен байланысты болған бұл ақиқаттарға діни, ғылыми және қоғамдық салаларда пайдалы білім мен дұрыс әрекет жасау арқылы қол жеткізуге болады. Олай болса шәкірттерді пайдалы ғылымдар мен діни ілімді меңгерген ұрпақ ретінде жетілдіруіміз керек. Сонда олардың ақыл-санасы қанағаттанады, жүрегі мен рухы сенімді болады, әрі тартыншақ болып өсуден арылады, жөн-жосықсыз өмір сүруден құтылады. Қазіргі кезде көптеген мәселенің шешімі – берілген ақпараттың, айтылған насихаттың жүректі де, ақыл-ойды да қанағаттандыруына байланысты.

4. Балалар бос егістікке, бос тақтаға ұқсайды. Яғни, олардың санасы мен жадына не егілсе немесе не жазылса, олар соны көрсетеді, соған қарай өседі және өмірлерін солай өткізеді. Олай болса ұрпағымызды ең тиімді тәсілдермен жетілдіруіміз керек. Яғни, оларды ақыл-ой мен түсінік тұрғысынан білімді етіп, ал рух пен жүрек тұрғысынан тақуалы етіп тәрбиелеуіміз керек. Егер жастар осылай тәрбиеленбесе, білімнен мақұрым болып өссе, олардың дамуында береке болмайды, сол себепті қарқынын жоғалтады. Себебі жүректе қорқыныш болмайынша, менмендік өседі, жүрек қатаяды. Ондай адамдардың атқарған қызметіне, істеген ісіне үміт артуға болмайды. Қазіргі кезде кей жастардың бұзылуы, басқа жолдарға түсуі осыдан туындап жатқан жоқ па?

5. Тәлім-тәрбиенің мақсаты – жақсы адам тәрбиелеп шығару. Яғни, ұрпақты тек ақпарат қапшығына айналдыру немесе отты тұтатудан басқа ештеңеге жарамайтын кепкен отын жасап, мәдениет қирандыларына айналдыру не өмірін құрту емес. Бұрынғы аталарымыз «Егер тақуалық болмай білімнің қадірі болатын болса, онда Ібіліс жаратылғандардың ең қадірлісі болар еді» деген.

Тәрбие ісінде шәкірт пен ілімнің белсенділігін арттыру – басты нәрсе. Бір нәрсені үйренген адамның болмысы өзгеріп, үйренгенін амалға асыруы керек. Себебі өмірде күн сайын даму үшін ғибадат, іс-әрекет һәм осы амалдарға күш-қайрат жұмсау керек болады.

6. Қазіргі кезде білім-ғылымға құрмет төмендеді. Себебі ғалымдар білген нәрселерімен амал жасамайды. Бүгінде ғылымға деген құрмет азайды ма әлде ғалымның құрметі азайды ма? Өкінішке орай қазір халық ғалымдардың сөзіне құлақ аспайтын болды. Бұрындары зекет, садақасын мұқтаж шәкірттерге таратсын деп ғалымдарға апарып беретін. Ал қазір қорлар мен мекемелерге береді. Онда да түбіртек негізінде. Тіпті соңғы жылдары туындаған кейбір келеңсіздіктерге байланысты қорларға деген сенім де азайған. Мұның себебіне келетін болсақ:

Бұрын ғалымдар немесе қорлар өздеріне аманатқа берілген қаражатты шәкірттер мен мектептерге жұмсайтын. Ал қазір өздерінің жеке басының қамын ойлай бастағандықтан, тіпті кейбірі үнемсіздік пен ысырапқа жол бергендіктен мақсаттарына қайшы соққы жеді. Иә, қазіргі кезде оқыған адамдардың мансапқұмарлығы, өкінішке орай, діни және қайтарымсыз қызметтің алдын орап тұр. Сол себепті әсіресе білім мен қызмет жолындағылар өз ісіне беріліп, Алла разылығымен шектелуге, материалдық пайдадан тыйылып ықыласпен әрекет жасауға, дініміз бұйырған игі істерді жасау арқылы жоғалтқан абырой-беделін кері қайтаруға мәжбүр.

7. Адам бойында даналықтың бастауы болған Алладан қорқу сезімі басым болу керек. Иә, білім мен даналықтың бастауы, ең айқын белгісі – жүрек түкпірінде Алладан қорқу сезімінің орнығуы. Алладан қорқу сезіміне жетелемейтін білім мен даналық бос, мағынасыз нәрселермен айналысудан тұратын мәселе ғана. Себебі даналық адамды иманға, сабырға, шүкіршілікке және тақуалыққа жетелейді. Сондықтан болса керек, Ұлы Жаратушы кітабында даналықты шүкіршілікпен бірге айтқан. Себебі білім мен даналық – адамзатқа берілген ең үлкен ізгіліктердің бірі.

Дәуіт пайғамбар даналығымен танылған Лұқман хәкімнен бір қойды сойып, ең тәтті екі жерін әкелуін сұрайды. Сонда ол қойдың тілі мен жүрегін кесіп әкеледі. Біраз уақыттан кейін ең жаман екі жерін сұрайды, ол тағы да тіл мен жүректі әкеледі. Мұның себебін сұрағанда, ол: «Тіл мен жүрек жақсы болса, ең тәтті нәрселер солар. Бұлар жаман болса, ең жаман нәрселер солар», – деген екен. Міне, білім мен танымға қол жеткізудің мақсаты да осы болуы керек. Алланың ұлылығы мен мейірімділігінің алдында адамның ішкі және сыртқы тұтастығы, ішінің сыртынан да қайырлы болуы, сырты түзелу үдерісінде болуы және барлық жерде Алланың бақылауында болуды қалап әрекет етуі – білім мен танымға қол жеткізудің басты мақсаты.

8. Қазіргі заманда қоғам бірнеше ғасырдан бері жоғалтып алған иманға, сүйіспеншілікке және метафизикалық күшке һәм осы күшті сіңіре алатын сенімді тұлғаларға қатты мұқтаж. Әсіресе, өсіп келе жатқан жаңа ұрпақ осы мейірімді де сенімді адамдарды сарғая күтуде. Алайда өкінішке орай, ұрпағымыз осындай адамдарды күтіп жүргенде кептеген жерлерде жаман ниеттілердің назарына ілікті, қатыгез қолдардың қатты соққысына жығылды, әрі оған дүниеқұмарлық, күнәһарлық, қарсы шығу, нәпсіқұмарлық, байлық, атаққұмарлық ұсынылуда.

Жастарымыз осындай инкубацияға түскеннен кейін ортада рухы қара, түсінігі таяз, ерік-жігері әлсіз, шешімсіз, санасыз, мақсатсыз ұрпақ пайда болды. Енді бұл ұрпақтың көзқарасы өзгерді. Яғни, осы өсіп шыққан ұрпақ жүректегі иманға, бастағы білімге емес, қалтадағы ақшаға және сыртқы көріністегі лауазымға қарап, адамды соған қарай бағалай бастады. Себебі олар ақша мен лауазымның өткінші екенін біле де, түсіне де алмаған еді.

Міне, білім берудің мақсаты – ғылым мен ақылдың және ар-ожданның шеңберінде осыншалықты бұрыс, қате пікірлерді өзгерту, ой-түсініктерді түзету һәм құндылықтың өлшемін анықтап көрсету.

Ағартушы ұстаздың басты ерекшеліктері

1. Ұстаз кішіпейіл болып, ешқашан тәкаппарлық танытпауы тиіс. Яғни, дән ағашқа айналып, өсіп шығуы үшін топыраққа түсуі керек, дәл сол секілді адам да адамзат әлемінің тәжі бола білу үшін барынша қарапайым болып, құшағын баршаға аша білуі қажет. Мұның белгісі – шәкірттің өзіне келіп, еркін түрде сұрақ қоюға батылдық танытуы.

2. Ұстаз өте сабырлы, кішіпейіл болуы керек және ақылмен әрекет етуі тиіс. Әсіресе, қабілетті, дарынды шәкірттердің орынсыз қылығына көбірек төзімділік танытуы керек болады. Себебі әрбір өнерлі шәкірттің еркелігін көтеру – ұстаздың міндеті. Оның үстіне балалар өздері кішкентай болғанымен, олардың дерттері үлкен болады. Міне, жақсы тәлімгер кішілердің осындай жағдайларын ескеріп, саналы, сабырлы болып, әрдайым оларға көбірек көңіл бөлу арқылы әрекет жасайды.

3. Ұстаз алдымен өз білімімен амал жасап, сосын барып білетіндерін басқаларға айтуы керек. Себебі отқа отын тасталмаса өшіп қалатыны секілді, ілім де іс жүзіне аспаса, насихатталмаса, ұмытылады. Сонымен қатар ұстаздың шәкірттеріне ықпалды бола алуы білгенімен амал жасауымен һәм білгендерін жасырмауымен тығыз байланысты.

4. Сүйдіріп жасату қорқытып жасатудан жақсырақ. Рақымдылық басым түскен жағдайда ашудың алдын алуға болады. Ғаламдағы әрбір ғажайып істің түп негізінде сүйіспеншілік пен мейірім жатады.

5. Қоршаған ортаға пайдалы болу үшін мына қасиеттер бойымыздан табылуы керек:

а. Мейірім, шапағат, құрмет және кішіпейілдік.

ә. Шешім қабылдай білу, мықты ерік-жігер, ықыластылық және ісіне берілгендік.

6. Ұстаздың жүзінде әсемдік, табиғатында жұмсақтық, әңгімесінде тартымдылық, сөздерінде жүйелілік, әрекеттерінде кішіпейілдік болуы тиіс, сонда ғана ол айналасындағыларды өзіне магниттей тартатын болады.

Жүзінде жылуы жоқ адвокат та, дәрігер де, мұғалім де, сатушы да ештеңе жасай алмайды және алдындағы адамға еш нәрсе бере алмайды. Бал сатушысы өзінің дүкеніне ешкімнің кірмейтінін айтып, әрі тұтынушылардың сірке суын сататын дүкенге кіріп сірке суын сатып алатынын айтып шағымданған кезде, досы оған былай деп жауап берген екен: «Сен бал сатасың, бірақ қабағыңнан қар жауып тұр, ал көршің сірке суын сатады, алайда жүзі бал-бұл жайнап тұр».

7. Ұстаз әуелі өзінің мамандығын сүюі керек. Сосын өз мамандығының қасиетін терең түсініп, уақытты ең пайдалы нәрселермен өткізу арқылы әрекет жасау керек. Біліммен жасалған қызметтің пайдасын жалпыға таратуға тырысуы керек.

8. Ғалым адам ғылымның қадірін әрдайым қорғап, абырой-беделін ешқашан түсірмеуі керек. Бұл – дін мен ақыл теріс деп қабылдаған нәрселерден аулақ болу арқылы, пайдалы нәрселерді жасау арқылы, қолында барға қанағат ету арқылы, басшыларының алдында өзінің тұлғалық қадірін түсірмеу арқылы, өзінен сұрамайынша біреудің ісіне мұрнын сұқпау арқылы және барлық мәселеде байсалдылықпен, сабырмен шешім шығару арқылы жүзеге асады.

9. Ұстаз өз сөздері мен әрекеттерінде ықыласты һәм шынайы болуы керек. Сондықтан Алла разылығын барлық нәрседен жоғары қойып, басшылардың да, басқаның да алдында жалтақтайтын, жағымпаздық жасайтын жағдайға түспеуі керек.

10. Ұстаз сабаққа дайындықпен кіруі керек. Яғни, сабағына қатысты бүкіл ақпаратты зерттеп, терең меңгеріп кіруі керек және әр мәртесінде шәкірттеріне жаңа нәрсе үйретуі тиіс.

Иә, мәселелерді ақылдық және сезімдік дәлелдермен, өлшемдермен түсіндіру қажет. Себебі алдындағы адамды сендіру – тәлім-тәрбиедегі ең негізгі іс. Адамдар дүниелік нәрселерге бейім, құмар болады. Ақшаға, мансапқа, дүниеге т.с.с. Сонымен қатар мәселелерді ақылмен қоса ғылыми дәлелдерге де негіздей отырып түсіндіру қажет. Себебі ақыл барлық жағдайда жеткілікті негіз бола алмайды.

11. Сезімталдық бір нәрсені танып-білуге, үйренуге жағымды ықпал етеді. Осыған орай, ұстаз сабағында ұлы тұлғал